Қазақстан Республикасының

тақырыбы мен идеясы не?

2. С.Мұқановтың «Сырдария» романы не жайлы?

3. Ж Ғ.Мүсірепов «Оянған өлке» романы не

жайлы?

Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6,7, 9, 12, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 24,25, 26,27, 28, 29.
^5,6 ДӘРІС 1941-1960 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ

ДАМУЫ

Дәрістің мақсаты:Соғыс жылдарындағы және соғыстан кейінгі жылдардағы

поэзияның дамуын түсіндіру.

2. Ж.Жабаевтың соғыс жылдарындағы жырлары.

Қырқыншы-елуінші жылдардағы қазақ поэзиясы қайшылықты, алуан құбылыстарға толы. Тарихи-әлеуметтік тұрғыдан зер салғанда, өзінің идеялық тұрғысы мен бағытын, әлемдік аренадағы өз салмағын біршама айқындап үлгерген тосын сипатты, жаңа да жас мемлекеттің рухани және экономикалық өміріне оның күретамыры іспетті идеялық болмыс-бітімі ғана емес, Сталиннің де жеке тұлға ретінде айрықша ықпал жасағаны сөзсіз. Демек, осы екі фактор – бір объективті тарихи дамудың бұған дейін болып көрмеген өзгеше саласына түскен мемлекеттің саяси-экономикалық, тарихи-әлеуметтік бітімі болса, екіншісі – яғни субъективті ықпал – Сталиннің жеке басының пайымы мен пәрмені. Міне, осы екі фактордың жиырмасыншы жылдардың екінші жартысынан бастап, Сталин қайтыс болғанға дейін жалпы мемлекеттің бүкіл өмірінде айрықша маңызды рөл атқарғанын ескермейінше, бұл кезеңдегі рухани саланы әділ бағалауда, терең түсіну де мүмкін емес.

Әлеуметтік-тарихи өзгерістер мен құбылыстарға қашанда алдымен үн қатуға, өз үнін білдіруге әзір, елгезек халық ақындары соғыс жылдарында жиі көрінді. Дүниеге келу процесі жазба әдебиет шығармасына қарағанда әлдеқайда жедел, тыңдаушыға тікелей идеялық-эстетикалық әсер ете алатын ұшқыр, көркемдік нысанасы айқын ауыз әдебиеті туындылары – халық ақындарының өлең-жырлары алдымен ауызша айтылып, содан кейін мерзімді баспасөз беттерінде, одан кейін жинақтарда жарияланып жатты. Ақындар айтысында да соғыс жылдарының шындығы, мәселелері – жетістіктер мен кемшіліктер көрсетілді, әр өлкедегі сәулелі сәттер марапатталып, көлеңкелі тұстар нақты мысалдар арқылы сынға алынды, содан соң жеке кітап болып басылып шықты («Ақындар айтысы», 1944).Әсіресе, ұлы Жамбылдың даусы асқақ та айбынды естілді. Оның мерзімді басылымда күн құрғатпай жарық көрген, бүкіл еліміздің радиоларынан күн сайын дерлік саңқылдап, асқақ шабытпен оқылған, туған елге деген махаббатқа, құрметке толы жалынды жырлары жеке кітап болып шығып жатты. Жамбыл Жабаев «Шығармалары» (1940), «Болат тонды батырлар» (1941), «Майдан жыры» (1942), «Отан әмірі» (1941), «Майдан жыры» (1942), «Алынбас қамал» (1943), «Қамал бұзған қаһарман» (1945) жеке кітап болып ұсынылды. 95 жастағы қарт жыраудың тарихи-саяси жағдайды жете байыптауға мүмкіндігі болмағандықтан, республика үкіметі тарапынан, әр түрлі ресми және шығармашылық ұйымдар тарапынан оның әдеби хатшыларына (Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов, Т.Жароков, Қ.Әбдіқадыров) ықпал жасалып, қарт ақынның сол тұстағы кеңес мемлекеті басшыларын, Сталинді мадақтау да тапсырылғаны, олардың кеңес елін бақытты болашаққа бастайтын тұлғалар ретінде түсіндіруге айрықша күш салынды.

Бүгінде Жамбыл шығармаларын, оның идеялық нысанасына емес, көркемдік кестесіне байланысты бағалағанда ғана, ақынның, сол арқылы сол кезеңдегі жалпы халық поэзиясының, ауыз әдебиетінің көркемдік айырмашылықтарын тереңірек түсінуге болады. Бірінен бірі асып түсетін небір айшықты теңеулер, образдар, тұтқиылдан тап басатын эпитеттер, айтыс ақындарында жиі кездесетін тәсіл – градацияны шебер пайдалану сол қызумен, сол шеберлігімен жазба әдебиетке, оның ішінде поэзияға ықпал жасау заман, кезең шындығын образ-категориялар арқылы да айшықтау сол арқылы халқымыздың ұлттық рухының басылмай, заман ауыртпалығының астында тапталып жаншылмай, қайта іштей буырқанып, булыға қайраттанып, қор жинай беруіне, ұлттық көркемдік ойдың салалана, тармақтала беруіне, көркемдік танымның көкжиегі кеңи түсуіне, халықтың эстетикалық талғамын өз тұрғысынан кемелдендіруіне, рухани ширығып жігерленіп өсуіне зор ықпал жасағанының нақты мысалдары.

Бұл орайда бір-екі мысал келтірумен шектелейік. Ұлы жырау Жамбылдың ұлы Алғадай майданда мерт болғанда, көз жасын төгіп, жылап айтқан жыры бүкіл қазақ даласының, қазақ халқының көз жасы, ауыр қайғысы болып, байтақ сахараға кең тарады:

Алатауды айналсам,

Алғадайды табам ба?

Сарыарқаны сандалсам,

Саңлағымды табам ба?

Көкірегін кернеген зар, ауыр қайғы осылайша фольклордағы жоқтау сарынын еске салып, фольклордың ұлттық рухтың алтын қоры ретіндегі қызметін көрсете отырып, халықтың көкірегінде басқыншы жауға деген ыза-кегін оятты, ашу отын тұтандырды. Сол себепті Жамбылдың:

Асқар таудай еліме,

Байтақ жатқан жеріме,

Шапты фашист дегенде,

Ашуменен аралас

Жыр да келді көмейге,

Қаһар қаулап денемде, -деген тегеурінді толғанысы қиындықтан шираған, ашумен кектен шиыршық атқан жалпақ елдің жүрекжарды сөзі болатын. Бұл ретте, әрине, кеңес идеологиясының күллі мемлекеттік көлемде ғажап серпінмен үздіксіз, қисапсыз жұмыс істегенін, соның арқасында «Отаным – Совет Одағы» деген ұғымның қалыптаса бастауына, Ленин идеяларын кезең талабына үйлестіре пайдалануы да көп көмегін тигізгенін ескеру керек. Мерзімді баспасөз беттеріне, жинақтарға ақындардың осы рухта дабылдатып өрлейтін, майдангерлер ерлігін оятуға себі тиетін шығармалар бірінші кезекте іріктеліп алынды. Бұл кездегі поэзиядағы тақырыптық бірыңғайлықтың орын алуына осындай талап қоюшылықтың әсері тиді.

Мәселен, Жамбылдың «Майдан жыры» (1942) атты кітабына енген жырлар: «Ленин қаласындағы өрендерім» (кейін ақын қайта толғаған соң «Ленинградтық өрендерім» болып өзгерді), «Москваға», «Қаһарлы Москва қамалы», «Совет гвардецтеріне», т.б. болып келеді. Немесе Нұрпейіс Байғаниннің таңдамалы шығармаларында (1945) «Зор майданға шапшаң бар», «Сталиндік сұңқарлар», т.т. тәрізді туындылар бар. Бұл сипат сол кездегі халық ақындарына да, жазба поэзия өкілдеріне де тән.

Кеңес идеологиясы халық ақындарының шығармаларын жариялағанда, ең алдымен, бүкіл халықты жауға қарсы күреске жұмылдыруды мақсат еткені мәлім. О.Шипиннің «Аманкелді» (1943) қиссасына жазылған «Сөз соңында» «Жауынгерлер батыр атасының ерліктерімен таныссын, ол ерліктер неміс басқыншыларын талқандауда оларға рух берсін. Біздің тілегіміз де осы» деп ашық айтылады. Алайда халық ақындарының шығармаларында отарлаушыларға қарсылық айқын немесе жол-жөнекей көрсетілген жағдайда жариялана берген жоқ. Мәселен, Жамбыл арнайы барып емделетін, сол кездегі атақты тәуіп, әрі балуан, әрі ақын Тәжібай Байбағысұлының «Байсейіт батыр» атты дастанын Ә.Қоңыратбаев 1940 жылы жазып алса да, жарық көрмеген.

Аталғандардан басқа да халық ақындарының, мәселен, Д.Әлімбаевтың «Толғау» (1941), Н.Байғаниннің «Ақын шабыты» (1940), И.Байзақовтың «Ақбөпе» (1945), «Кавказ» (1941), Н.Баймұратовтың «Ер Төлеген» (1945), С.Керімбековтің «Бес мылтық» (1940), Ш.Қошқарбаевтың «Сөйле, Шашеке» (1942), М.Мөңкеұлының «Қарасай-Қази» (1943), О.Шипиннің «Аманкелді» (1942) сияқты кітаптары оқырмандарға жол тартты.

Міне, осындай жағдайда кең таралған, қалың елдің құрметіне ие болып, еңсесі түспей, ертеңгі күнге үміт артуына, ауыр қайғыдан аршылуына, батыр бабаларының ерлігін еске алып, аруағын шақыруына, торығу торынан құтылуына халық ақындарының сіңірген тарихи еңбегі баға жеткісіз. Сол кездегі кеңес елі құрамындағы алуан халықтардың қай-қайсысында да халық шығармашылығы өкілдері зор еңбек сіңірді десек те, қазақ, қырғыз, қарақалпақ секілді көшпелі өмір салтын ұстануға мәжбүр болған елдер үшін халық ақындарының шығармашылығы қайталанбас, тарихи мәні зор құбылыс болғанын айрықша ескергенде ғана, сол тұстағы халықтың рухани тіршілігін біршама нақтырақ, ауқымдырақ сезінуге болады.

Мәселен, бір ғана Жамбылдың өзі соғыстың алғашқы төрт жылында үш мың жолдай жыр төкті. «Ленинградтық өрендерім» атты өлеңі фашистер айнала қоршаған Ленинград қаласында ірі-ірі әріптермен плакат ретінде жазылды. Бұл сөздерді оқыған жауынгерлер керемет рухтанып, арыстандай арпалысты, тұтқын боламыз ба деп қобалжыған ленинградтықтар Жамбыл сөзінен Отан дауысын, ата сөзін естіп, мыңдаған адам көздеріне жас алып, тебірене оқып, жігерленді. Поэзияның мұндай ғажайып белсенді рөл атқаруы тарихта сирек.

Соғыс жылдарындағы поэзияда азаматтық әуен айқын естілді. Сонымен бірге саяси лирика, публицистикалық бояулар да молынан ұшырасты. Мерзімді басылымдарда жауынгерлердің ерлігін, отты жылдардың ерекшелігін, елдегі еңбеккерлердің үміт-арманын бейнелеген жырлар жиі-жиі жарияланды.

Алайда бұл тұстағы поэзияда тақырыптық біржақтылық орын алғанын айту керек. Көркем әдебиет пен өнер қайраткерлері коммунистік партияның идеологиясын бір жақты бағытқа айналдырып, «кезең шындығын, жалпы бүгінгі өмірді тек қана ұнамды қырынан көрсету керек» деген, сталиншілдер қойған талапқа қарай шарасыз икемделді. Әрине, бұл арада мыңдаған, миллиондаған адамдардың сол тұста Сталиннің абырой-беделіне кәміл сенгенін де ескеру керек. Дегенмен майдандағы, тылдағы барлық шындық түгелдей айтылмады, ашып айтуға мүмкіндік берілмеді. Соның салдарынан тақырыптық біржақтылық орын алды.

Әйтсе де кілең ерлік, отаншылдық сезімі мен сол сезімнен, сол сенімнен туған толғаныстар жалпы халықтық отаншылдықты, жалпы халықтық ерлікті туғызды. Поэзиямызда екі саладағы қалам қайраткерлері тізе қоса, жұмыла жыр төкті. Біріншісі – Жамбыл, Нұрпейіс бастаған халық ақындары. Бұл қатарда Иса Байзақов, Шашубай, Нұрхан Ахметбеков, Қуат Терібаев, Әбдіғали Сариев, Саяділ Керімбеков, Қалқа Жапсарбаев, Орынбай Тайманов, Қайып Айнабеков, Үмбетәлі Кәрібаев, Омар Шипин, Жақсыбай Жантөбетов, Доскей Әлімбаев, Төлеу Көбдіков, Нартай Бекежанов, Кенен Әзірбаев, т.б. бар. Бұлардың жыр-толғауларында фольклорлық дәстүр, эпостық бейнелеу мүмкіндіктері – образдар, толғану мен толғау мәнері, кейіпкер табиғатын ашу ажарлау тәсілдері кеңінен пайдаланылды. Жамбылдың аталған өлеңіне қоса, «Қамал бұзған қаһарман», «Аттан, батыр ұрпағым», т.б. қыруар жырларында ашынған елдің айбарлы ерлігі, қаһармандық қуаты жырланса, Нұрпейіс Байғанин «Жанышта, жауды жанышта», «Өренім, ұлым, құлақ сал», «Майданға, батыр ұлдарым» тәрізді өлеңдерінде ерлік рухын өршіте түсуге, жігерлене жауға қарсы айқасуға шақырды.

Екінші сала – жазба поэзия өкілдері. Атап айтқанда, Абай шығармалары (1943,1944,1945),Қ.Әбдіқадыровтың«Батыр» (1940),«Серт»1945), Д.Әбілевтің «Жүректен» (1945), «Майданбек» (1943), М.Бектембекованің өлеңдері (1940), Қ.Бекхожиннің «Шеру» (1944), Д.Еркімбековтің «Айдай» (1945), І.Есенберлиннің «Айша»(1945),«Сұлтан»(1945),

Т.Жароковтың «Зоя туралы жыр» (1944), «Нарын» (1940), «Сталин сұңқарлары», З.Қалауованың «Шолпан» (1941), А.Жұмағалиевтың «Таңдамалы өлеңдері» (1945),

С.Мұқановтың «Алыптар туралы аңыз» (1942), «Біз жеңеміз» (1942),

Т.Мұқановтың «Жауынгер жыры» (1943), Ғ.Ормановтың «Емен» (1945),

«Халық қаһарманы» (1941), ұжымдық «Өлеңдер жинағы» (1945), ұжымдық «Поэмалар»

(1940), Ж.Саинның «Жорық жырлары»(1944), «Күләнда»(1945), Қ.Сатыбалдиннің «Әлия»(1945),Ә.Сәрсенбаевтың «Ант» (1940), ұжымдық «Сталинградты жауға бермеңдер» және «Тарту» (1940), Ә.Тәжібаевтың «Перне» (1942), А.Тоқмағамбетовтің «Ажалды жеңген алыптар» (1944), «Маршалдар шықты майданға» (1941), «Мұнай бер» (1943), Қ.Шаңғытбаевтың «Ар» (1945), т.б. өлең, поэмалар жинағы кітап болып шықты. Бұларда қаһарлы жылдардың шындығы түрлі тұрғыдан кестеленді. Фашист басқыншыларын тас-талқан етіп күйретуге шақырған, қан майданда қаймықпай айқасуға үндеген, «қанға – қан, жанға – жан» деген ата-бабамыздан қалған ұранды ту етіп ұстап, зұлым жаудан кек алуға бастаған өлеңдермен қоса жаудың сиқын, зұлымдығы мен қанішерлігін ашына, ашумен әшкерлеген туындылар да молынан жарық көрді.

Ақындарымыздың идеялық-өмірлік нысанасы ортақтығы себепті тақырыптық ұқсастық басым болды. Мәселен, А.Тоқмағамбетовтің «Ажалды жеңген алыптар» (1943) атты жинағындағы өлең аттарына назар аударайық. «Жеңіс бұйрығы», «Күйреген план, қайырылған қанат», «Сермей, соқ», «Аға, іні, туысқан», «Халықтың сәлемі», «Шабуылға», «Кавказға», «Жауынгер қазақ жастарының маршы», «Достық», «Қуаныш», «Ата мен бала», «Қош, бауырым Панфилов», «Халық қаһарманы», «Мерген қыз» (атақты мерген, 309 немісті өлтірген Людмила Павличенкоға арналған), «Ажалды жеңген алыптар» (Кеңес Одағының Батыры Васильев пен Шемякин жолдастарға) секілді айдарынан-ақ кімге, неге арналғанын аңғару оңай.

Бұл кезеңдегі поэзияға тән тағы бір сипат – сол тұста кең таралған әңдердің ырғағына бейімделген өлеңдердің жаппай болмаса да, ара-тұра жарық көруі. Мәселен, Т.Жароковтың «Гәккугай» әніне ыңғайлап жазған «Жаңа жыр» атты өлеңі «Қиратамыз дұшпанды, Қақ майданның төрінде мен» тамамдалса, отызыншы жылдары жазылған «Миллион толқынның» ырғағына икемделген келесі «Миллион толқыны»:

Аттан, халық,

Талқандалық,

Фашизмнің ордасын, – болып, мазмұндық өзгерістер енгізілген.

Үгіт-насихаттық рухтағы жырларда фольклорымыз бен төл әдебиетіміздің дәстүрлі тәсілдері, бейнелеу құралдары молынан пайдаланылса, өткен ғасырдан бастап (Абай, Ыбырай) 20-жылдардан кейін тіпті күшейе түскен батыс әдебиетінің ықпалы айқын сезіледі. Бұған, әрине, мемлекеттік саясаттың барлық түрлерінің орыс тілінде жүргізілуі, сондықтан орыс әдебиетінің мемлекет ішіндегі өзге ұлт республикалары үшін басты ықпалдық қор қызметін атқаруы алабөтен әсер етті. Болмыс шындығын бейнелеудегі амал-тәсілдері, түрлі ізденістері, бейнелеу құралдары,

романтикалық рух, реалистік мазмұн жағынан айтарлықтай үлгі болғанын атап айту керек. Шет елдердің ақындарының шығармалары орыс тіліне аударылуы арқылы өзге ұлт республикалары ақындары үшін көркемдік тәжірибе, көркемдік нәр қызметін атқарды.

Ал Шығыс әдебиетінің барлық эстетикалық құбылыстары жете бермеді, тек кеңес өкіметінің мақсат-мүддесіне септігін тигізеді-ау деген туындылары іріктеліп аударылды. Оған қарағанда, Батыс ықпалы айқын да басым көрінді. Мәселен, Ә.Тәжібаевтың «Перне» (1942) атты жинағындағы «Ленинград» өлеңіндегі:

Дабылыңнан оянғанмын,

Жарығыңнан ой алғанмын.

Тамырыңнан таралғанмын,

Жалыныңнан жаралғанмын.

Жүрегімнен өшпейтін ат –

Ленинград, Ленинград! –секілді толғаныстары Гейне поэзиясын еске салады. Алайда жалаң еліктеу емес, қазақ ақынының ой мен қуатқа, тегеурінді тебіреніске толы өзіндік өршіл үні асқақ естіледі

Соғыс жылдарындағы өлеңдердің көпшілігі көркемдік жағынан ала-құла. Сол тұстағы кез-келген дарынды ақынның кітабында да шынайы көркем шумақтарға орта қол жол-тармақтар, шумақтар қосанжарласып жүреді. Мұны ақындарымыздың шеберлігі, таланты жетпеуінен емес, сол кездегі жалпы өлеңге қойылар эстетикалық талаптың айтарлықтай биік деңгейде болмауынан, мұның өзі, түптеп келгенде, көркемдік талғамның да көңілдегідей болмауына байланысты екенін ескеру керек. Сонда ғана толымсыз ұйқастардың жаппай ұшырасуын, ала-құла шумақтардың шұбырып жүру себебі мен сырын түсіне аламыз.

Мәселен, қысқа өлеңнің шебері, биязы лирик Ғ.Ормановтың «Жар сыры» деген өлеңінің мына шумақтарына зер салайық:

Хат алып қуандым,

Сағынған кезімде.

Жанымды суардым,

Жалынды сөзіңе.

Осы шумақтардан «Жанымды суардым, Жалынды сөзіңе» деген образды жолдар ғана бейнелік жаңалығымен, динамикасымен талғам көзіне жылы ұшырайды. Басқасы – қарапайым, ұйқастың уысындағы тіркестер. Кейде қарабайырлыққа ұласып кететін мұндай қарапайым, «кәдуілгі» жол, шумақтардың ұшырасып отыруының тағы бір себебі – әлбетте, соғыс жылдарындағы жанталаста, жан ышқынған шақта өлеңді өңдеп, үкілеп отыруға мүмкіндіктің, сірә, жете бермеуі. Қиян-кескі шайқастардан кейін таразы басы кеңес жауынгерлеріне қарай ауған шақтан бастап, көңіл күйі біртіндеп түзеліп, өлеңдердің көркемдік деңгейі де көтеріле бастағаны байқалады. Мәселен, Ғ.Ормановтың 1945 жылы шыққан «Емен» атты кітабындағы «Мәлік» атты өлеңі батырдың кішіпейілділігін жақсы білетін жұртттың көзіне бірден ыстық көрінеді...............

жылдардағы поэзияның дамуы қандай деңгейде

болды?

2. Ұлы Отан соғысымен байланысты туған қандай

жырлар бар екен?

3. Ж.Жабаевтың соғыс жылдарында жарық көрген

қандай жырлары бар екен?

Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 12, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 24,25, 26,27, 28, 29.

7,8 ДӘРІС 1941-1960 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭМАЛАРЫ
Дәрістің мақсаты: Осы жылдары жазылған поэмалардың тақырыбы, идеясы

не екендігін толық меңгерту.

мен идеясы.

2. Соғыс жылдарындағы поэмалар.

3. Соғыстан кейінгі жарық көрген поэмалар.

1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысының қаһарлы күндері бұл тұстағы поэма жанрында да заманалық ерлік пафос туғызды. Қазақтың эпикалық поэзиясындағы шын мәніндегі жауынгерлік дәстүр осы жылдарда айқын көрінді. Бұл жылдары қазақ поэмасы ежелден келе жатқан халықтың жауынгерлік дәстүрін, отаншылдық сезімін, үлкен патриоттық рухын бойына сіңіре отырып, құлашын кең жайды. Бұған Қ.Аманжоловтың, Т.Жароковтың, Қ.Бекхожиннің, Ә.Сәрсенбаевтың, С.Бегалиннің, М.Хакімжанованың

поэмалары дәлел.

Жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы поэмаларға қарағанда, бұл кездегі қазақ поэмаларының сипатында елеулі өзгерістер болды. Әсіресе ол шығармаларда уақыт тынысы, оның халықтық сипаты, ерлік сарыны айрықша көрініс тауып отырды. Барлық поэманың да идеялық-мазмұндық арқауы – халықтың шапқыншы жаумен шайқастағы ерлігін мадақтап, әлемге паш ету болды.

Соғыстың алғашқы тұсында жазылған Т.Жароковтың «Қара мұртты Қаплан», С.Бегалиннің «Ажар» сияқты поэмаларында бүкіл

отандастарымыздың жауға қарсы күреске білек біріктіре отырып аттануы нақты кейіпкердің өмірі арқылы нанымды баяндалғанын көреміз. Қаплан, Қайрат, Ажар сияқты патриоттық бейнелер сол тұстағы шындықтың типтік көріністерінен едәуір хабар бергендей.

Қазақ ақындарының поэмаларында өмірде болған нақтылы, тарихи оқиғалар мен тарихи кейіпкерлер де көрнекті орын алды. Олар Отан соғысының даңқты батырларын кең тынысты жанрда бейнелеуге ұмтылды. Қ.Бекхожиннің, Қ.Аманжоловтың, Ә.Сәрсенбаевтың, М.Хакімжанованың, Т.Жароковтың, С.Бегалиннің поэмаларында дауылды жылдардағы халық өмірінің эпикалық суреттері бірсыдырғы дұрыс берілді. Қазақ поэмаларында Мәскеуді қорғауда теңдесі жоқ ерлік көрсетіп, атағы бүкіл әлемге жайылған жиырма сегіз батырдың, жаумен айқаста ерлік туын биік ұстаған даңқты батыр, қазақ ақыны Абдолла Жұмағалиевтың, Кеңес Одағының Батыры Мәншүк Мәметованың қаһармандық бейнелері сомдалған. Елімізге опасыздықпен баса-көктеп келген фашистердің жауыздық істері уытты жолдармен әшкереленіп отырды. Бұл жылдарғы поэмалардың тағы бір ерекшелігі – оларда ақын мен кейіпкердің бір-бірімен жақындасып, етене бірігуінің күшейе түсуі. Поэмаларда ақын бас кейіпкердің өнегелі іс-әрекетін, батырлық тұлғасын суреттей отырып, оны өз бауырындай сезінеді, онымен сырласады, пікір-кеңесін, ой-сезімін ортақтастырады, кейде тікелей сөйлеседі, бірге қуанып, бірге ренжиді, бірге дұшпанға қарсы кектенеді. Оның ерлігіне сүйсінсе, өліміне қабырғасы қайыса жас төгеді. Бір сөзбен айтқанда, ақын мен кейіпкер сезімі қабырғаласып, қатар жарысқа түседі.

Сұлу күлсе, жыр да күлмек, –

Ол мұңайса, бірге егілмек... –дейді ақын Т.Жароков («Зоя туралы жыр») бас кейіпкер Зояның тағдырына өзі тікелей ортақтаса отырып.

Торға түскен тоты құстай келбетің,

Айналайын, ар-намысты бермеші! –дейді ақын М.Хакімжанова («Мәншүк») қиын-қыстауда арпалысқан бас кейіпкер Мәншүкке.

Ал «Ажар» поэмасында майданда Отан үшін ғажайып ерлік көрсеткен ұлының қасиетті ісіне сүйсінген анамен сырласа отырып, ақын сол қадірмен анаға:

Асқардың әнмен оят тас жүрегін,

Ана ару, жерде қалмас ақ тілегің,

Ардақты ұланыңның ер атанып,

Мақтаншы алғанына жаудан кегін, деп, тікелей тіл қатады.

Бұл сияқты ақын мен кейіпкердің жүрекпен сырласуы, ара-қатынасының жақын тартуы поэманың оқырман сезіміне ықпалын күшейтіп, онда суреттелген өмір шындығының нанымдылығын арттыра түседі.

Ұлы Отан соғысында біздің елдің адамдары адамзат тарихында бұрын-соңды кездеспеген ерліктің неше алуан үлгілерін көрсетті. Сондай ғажайып ерліктің бірі – 1941 жылғы 16 қарашадағы Мәскеу түбіндегі Дубосеково разъезіндегі 28 панфиловшы-гвардияшылардың немістің 50 танкісіне қарсы шайқастағы тіл жеткісіз батырлығы болғаны тарихтан мәлім. Соғыстың алғашқы жылдарының өзінде-ақ біздің жауынгерлердің осы тарихи ерлігіне арналған лирикалық та, эпикалық та туындылар көптеп жарық көре бастады. 1942 жылдың басында Н.Тихоновтың «28 гвардияшылар туралы сөз», М.Светловтың «Жиырма сегіз», П.Кузнецовтің «Панфиловшылар», қырғыз ақыны А.Тоқамбаевтың «28 батыр», қазақ ақыны Қ.Бекхожиннің «Жиырма сегіз» атты поэмалары жазылды. Алған объектісі ортақ болғанмен, бұл шығармалардың ұқсас жақтарымен қатар, ерекшеліктері де аз емес. Аталған ақындардың бәрі де өз туындыларында болған тарихи фактіден онша ауытқыған жоқ, Василий Клочков бастаған 28 жауынгерді даңқты генерал И.В.Панфиловтың ерлікке баулығанын, жаудың 50 танкісін талқандап жеңген олардың өмірінің көркем эпизодтарын тарихи шындыққа сәйкес бейнелеп берді. Н.Тихонов, М.Светлов поэмаларында политрук В.Клочковтың «Россия –кең байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ – артымызда Москва» деп, 28 жауынгерді рухтандырған патриоттық жалынды сөздеріне дейін дәлме-дәл келтірілген. Қ.Бекхожин поэмасында 28 жауынгердің майдан даласындағы қаһармандық іс-әрекеттері әрі көркем, әрі тарихи шындыққа сәйкес жырланды. Әсіресе Н.Тихонов, М.Светлов поэмаларында И.Панфилов, В.Клочков, Д.Қожабергенов, И.Натаров, Ә.Қосаев, Г.Шемякин, П.Емцов, ГЛетренко, Я.Бондаренко, А.Крючков, И.Шепетков, М.Сеңгірбаев сияқты жауынгерлердің тарихи ерлігін нақты түрде суреттеуге талаптану бар. Кейде олардың ой-сезімін, қимылын, көңіл-күйін, айтқан сөздерін сол қалпында бейнелеуі де байқалып қалады. Бұл жайлар аталған поэмалардың тарихи нақтылығын арттырып, күшейте түсті. Сол бір ауыр сын сағаттарда шындала түскен еліміздегі халықтар достығының ұлы күшін сипаттау да аталған поэмалардың идеялық арқауы болып табылады.

Аталған ақындар – әр ұлттың өкілдері. Алайда алған объектілері ортақ болғандықтан, ақындардың көркемдік бейнелеу әдістеріндегі кейбір ұқсастықтарға таң қалуға болмайды. Мәселен, Н.Тихонов, Қ.Бекхожин поэмаларындағы Дубосеково разъезіндегі шайқас тұсындағы қысқы пейзажды суреттеу, көбінесе, ұқсас шыққан. Бірақ бұл үнемі осылай емес. Нақты көркемдік бейнелеуде айырмалар толып жатыр. Н.Тихонов жаудың топас темір танктерін жалғыз мүйізді өгізге теңесе, Қ.Бекхожин құмырсқадай өрмелеген жау танктерін аждаһамен салыстырады. Ақындар салыстыру әдісін де ұтымды пайдаланады. Қ.Бекхожин жауынгерлер талқандап қиратқан жау танктерін мыжырайған сұрқай молаға балай отырып, жиырма сегіз жауынгердің төтенше жеңісіне шаттанып, еңсесі көтерілген Мәскеудің таң нұрымен жарқыраған биік мұнарасын оған қарама-қарсы қояды. Елін сатқан опасыз қорқақ солдатты қоян жүрек деп лағнеттесе, зұлым жаумен табандылықпен майдандасқан 28 жауынгерді от жүректі жолбарысқа теңейді.

Бұл тұстағы поэмаларда партизандардың ерлік өмірі де айқын көрініс тапқан. Т.Жароковтың «Зоя туралы жыр», Ә.Сәрсенбаевтың «Намыс ұлы» сияқты поэмаларында партизандардың басқыншы жауға қарсы күрестегі қаһармандық тұлғалары тәп-тәуір бейнеленген.

18 жасар батыр қыздың патриоттық жарқын бейнесі бүкіл кеңес жастарына үлгі болып, оларды ерлікке, отаншылдыққа рухтандырып, жігерлендірді.

«Зоя туралы жырда» батыр қыздың жас та, қысқа өмірінің шындығы келісті жырланған. Ақын Зояның мектеп бітіруін, өзі тіленіп майданға аттануын, партизандармен бірге Петрищево селосындағы неміс басқыншыларынан аянбай кек алуын шынайы суреттеген.

Жеке атысып партизан қыз, –

Арпалысты жаумен жалғыз.

Гранаттың оғыменен,

Немістерді тобыменен,

Партизан қыз шын тықсырды,

Талайын жер құштырды.

Бұл–поэманың шарықтау шегі. Батыр қыздың қанқұйлы жаумен ерлік шайқасы эпикалық реңкпен суреттелген. Автор шындық шеңберінен шықпайды. Күші басым дұшпанмен теңсіз айқаста Зояның тұтқынға түсіп, жаудың оны айуандықпен азаптауын ақын ашына жырлаған. Бұл тұста автор егіліп, еңіремейді. Қайта сол шексіз жауыздықпен бетпе-бет келгендегі Зояның ерлігін, өжеттігін, қайтпас қайсарлығын толық бейнелеуді көркемдік нысана етеді. «Нар кескендей ер кескінді» қыздың иілмейтін, сынбайтын характерін көрген мейірімсіз дұшпан оны дарға асып өлтіреді. Поэма соңында автор Зояны өлтіру – жеңу еместігін, Зояның мәңгі тірлігін, оның батырлық бейнесінің кейінгі ұрпаққа өшпес үлгі-өнеге берерлік жеңімпаздық, рухтандырушылық күш-қуатын көтере жырлайды.

Зоя өмірі – бүкіл кеңестік әдебиеттің назарын аударған соғыс жылдарындағы жоталы тақырыптың бірі еді. Зоя жайында белгілі орыс ақыны Маргарита Алигер 1942 жылы поэма жазды. Бүкіл кеңестік поэзияның зор табысы болған бұл шығармаға кезінде Мемлекеттік сыйлық берілді. Қазақ ақыны Т.Жароковтың поэмасы көпшілік жағдайда М.Алигер дастанымен үндес екенін байқау қиын емес. Патриоттық сарын, ерлікті дәріптеу – екі поэманың да идеялық арқауы.

Ә.Сәрсенбаевтың«Намыс ұлы» (1943) поэмасы да Украинадағы парти-зандар ерлігіне арналған. Поэмада неміс басқыншыларының бейбіт халыққа жасаған бүлігі, айуандық әрекеттері уытты өлең жолдарымен беріледі. Поэмада Темір мен Миколаның неміс фашистерінен шеккен жәбір-жапасы нақты да нанымды бейнеленген. Өз аналарының жау қолынан жазықсыз қаза тауып, өз селосының, өздерін мәпелеп өсірген алтын ұя – мектебінің жаудың ойранына ұшырауын көрген Темір мен Микола ыза мен кектің туын ұстап жаумен күреске белді бекем буады. Күрең сақал бастаған партизандардың, оның ішінде Темір мен Миколаның жауды талқандап, оған өлтіре соққы берудегі аршынды әрекеттері поэмада шынайы бейнеленген. Жаудың қоймасын талқандап өртеу, яки дұшпанның қару тиеген поезын қирату, т.б. партизандардың жойқын іс-қимылдары олардың патриоттық, жауынгерлік тұлғасын айқындайды.

Ә.Сәрсенбаевтың 1943 жылы жазған «Шие ағашы» поэмасы – да сол бір сұрапыл жылдардың ащы шындығын реалистік мәнерде бейнелеген туындылардың бірі. Поэмада негізінен неміс басқыншыларының жан түршігерлік жауыздығы, айуаннан да бетер қаныпезерлігі қатты әшкереленеді. Әсіресе бір жасар жазықсыз, бейкүнә сәби Миколаны фашистердің екі ананың көз алдында шырылдатып дарға асуы – адам айтқысыз жауыздықтың үлгісі. Осы қанішерлік жайлы ана әңгімесін естіген кеңес жауынгерлері кек үстіне кек қосып, жауды біржолата аямай талқандай отырып, алға ұмтылады. Поэманың финалы кеңес жауынгерлерінің ана, сәби намысы үшін жаудан кек алатынына, олардың әділ ісінің толық жеңетініне шексіз сендіреді. Шығармадағы оқиға желісі, оның логикалық нысанасы осы бір түйінге жетелейді. Поэма көркемдік контрасқа негізделген. Бір жағынан, дұшпанның шектен шыққан жауыздығы, екінші жағынан, биік адамгершіліктің туын ұстап, жыртқыш фашистерді біржолата талқандауды мұрат тұтқан біздің жауынгерлердің жарқын тұлғасы бірін-бірі толықтырады. Онда жер бетіндегі бүкіл адамзатты фашизм апатынан құтқарып, азаттық әкелуші біздің отандастарымыздың қаһарлы жылдардағы ұлы бейнесі тебірене жырланған.

Майдан мен тылдың құрыштай бірлігі – халқымыздың ұлы жеңісінің негізгі себептерінің бірі еді. Осы бір өмір шындығы да сол тұстағы қазақ поэмаларынан көрініс тауып отырды. Мәселен, ақын С.Бегалиннің «Айдар» атты поэмасының (1944) географиясы кең. Поэмадағы оқиға майданның алғы шебінде – Карпат тауында, Днестр жағасында жүріп жатса, екінші жүйе шалғай тыл – асқар Алатаудың баурайындағы Қарғалы жайлауында өтеді. Поэмада халықтың ертедегі өз елін, туған жерін басқыншы, шапқыншы жаудан қорғаудағы ерлік салтының, жауынгерлік дәстүрінің Ұлы Отан соғысы жылдары кеңес жауынгерлеріне үлгі-өнеге болып, рухтандырғаны сәтті жырланған. Шығармада басты екі кейіпкер бар. Олар: Айдар мен оның анасы Қаламқас. Айдар – майданда Отан үшін төтенше ерлік көрсеткен жауынгер. Днестрді көктей өтіп, қардай борап тұрған оқтың астымен жау шебінен «тіл» әкелген Айдардың батырлығы поэмада жарқын суреттелген. Айдардың осы бір қауіпті де қатерлі шақтағы жауынгерлік еңбегінің арқасында кеңес жауынгерлері азулы жаудың үлкен әскери бекінісін талқандап, ірі жеңіске ие болады. Сонымен қатар, алыс тылдағы Айдардың анасы Қаламқастың майдан үшін, жеңіс үшін жасаған патриоттық қажырлы еңбегі де поэмадан толық көрінеді.

Айдар мен Қаламқас – жинақталған типтік бейнелер. Олар – халықтың майдан мен тылда жауды талқандау жолында зор қажырлылықпен аянбай іс тындырғанын толық байқататын образдар. Поэманың үшінші лирикалық кейіпкері – ақынның өзі. Ақын шығармадағы оқиғаны тек құр баяндаушы ғана емес. Ол өзінің жүрек сезімімен майдандағы және тылдағы оқиғаларға тікелей араласып отырады. Бұл – көркемдік әдіс. Лирикалық кейіпкер ақын поэмасының сыршылдығын, әсерлілігін күшейтіп, идеялық-көркемдік қуатын молайта түскен. Әрине, поэманы мүлде мінсіз деу де қиын. Мәселен, қазіргі заманның әскери техникасын қолданған майдан туралы айта отырып, ақынның арагідік көне заманның қаруларын жауынгерлерге тели сөйлеуі ешбір жарасып тұрған жоқ.

Соғыс жылдарындағы қазақ поэмаларының ішінде идеялық-көркемдік деңгейінің жоғарылығымен дараланып көзге түскен шығарма – Қасым Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы аңыз» (1943) атты атақты поэмасы. Бұл – тарихи дерекке сүйеніп жазылған шығарма. Ұлы Отан соғысында асқан ерлік көрсетіп, майдан үстінде қаза болған қазақ ақыны Абдолла Жұмағалиев (1915-1942) – Қ.Аманжолов поэмасының бас кейіпкері.

Қ.Аманжолов батыр ақынның майдандағы өмірінің шағын эпизоды арқылы сол бір сұрапыл кезеңнің бейнесін жасай отырып, бас кейіпкердің өжеттігін, қаһармандығын, азаматтығын айқын ашады. Ол кейіпкердің жауынгер ақынның өмір тарихын бажайлап тізіп жатпай-ақ, оның өмірінің бір-ақ сәтін – қаһармандықтың асқар шыңына шыққан кезін ғана суреттей отырып, оның батырлық бітімін жарқын түрде мүсіндеген.

Кейіпкер басынан кешкен ғаламат ірі оқиғаны шағын ғана эпизодқа сыйғызып берудің де өзіндік сыры бар. Бұл – сол кезең талабына сәйкес қолданылып отырған ақындық тәсіл. Соғыс кезіндегі аласапыран оқиға, оған араласқан кейіпкердің әрекеттері мен ішкі сезімі сол шағын мерзімнің ішінде танылады. Сондықтан да Қ.Аманжолов кейіпкер өмірін шұбалтып, ұзақ-сонар баяндап жатпай-ақ, поэманың шағын эпизоды арқылы барлық тұлғасын жарқыратып мүсіндеп берген. Бұған, әрине, биік дарын, ірі ақындық шеберлік қажет. Ал Аманжоловтың ақындық шеберлігі осы поэманы жазу үстінде жарқырап танылады.

Ешбір кіріспе, түсініктемесіз-ақ автор оқиғаның шарықтау шегін баяндай жөнеледі. Бірден майданның жан алып, жан беріскен қырғын суреттерін көреміз. Өмір мен өлімнің жекпе-жек келіп соққыласқан шайқасуын танимыз. Ақынның өмір деп отырғаны – әлемдегі бүкіл адамзаттың үміт артар тірегі, азаттық пен бақыттың туын ұстаушы кеңес елі де, өлім дегені – құлдық пен қараңғылықтың, жыртқыштық пен жауыздық атаулының символы фашистер. Ал осы фашистермен «Кекті зілін қорғасынға қоса түйіп» майдандасып жүрген поэмадағы жауынгер – халық өкілі. Жауынгер ерлігі – халық ерлігі, жауынгер жеңісі – халық жеңісі. Ақын шығармасының жинақтаушылық күші, терең мазмұны, биік идеясы осы жайларды аңғартады.

Ақын поэмада табиғат суреттерін шығарманың идеялық мазмұнын терең ашуға ұтымды пайдаланған. Табиғаттың шексіз ашуы – адам ашуы, табиғаттың құдіретті күші – адам күші деген ойды жеткізе айтқан. Поэмада табиғат әрі табиғаттық қалпын сақтаған, әрі айналадағы адамның тіршілігімен тұтасып, жауға қарсы майданға шыққан алып батырдай тұлғалана түскен.

Қанды пышақ – жау күлкісі,

Қақ жарғандай түн жүрегін.

Шошып ұшты орман құсы,

Көл күрсініп алды демін.

Қызғыш болып қызғанышы,

Ер күрсініп алды демін,–деген параллелизм соғыс өміріндегі шиеленіскен драматизмді шынайы жеткізеді. Поэманың бұндай жолдарын оқығанда қаһарлы жылдардың ауыр тынысы сезіліп, шиыршық атқан драматизмнің сарыны құлаққа құйылады. Поэма финалындағы табиғат суреті де үлкен шеберлікпен берілген. Ондағы ер өлімін шартарапқа хабарлауға ұшқан құстар, ер өліміне «көкірегіне бұлтын жиып, ауыр күрсінген аспан», азаланған дауыл, ердің мәңгі тірлігін мадақтап күй шерткен табиғат – поэманың оптимистік жігермен келісті аяқталуына лайықты көркемдік қызмет атқарып тұр.

Поэмада жауынгер ақынның орасан ерлігі, шебер мүсінделген. Поэманың басында ақын «Ырғып бұлттан түсер жайдай, өзі оқ боп атылғандай, ерегеске жанын тігіп, тас бекінген» айбарлы жауынгердің келбетін аңғартады. Кейіпкерді «Қанды көбік қара топанның ортасындағы бейне шың тасқа» балағанда, оның мықтылығы, ерлігі, биіктігі, тасқындаған күші жаудан әлдеқайда басым екенін көрсеткен.