Қазақстан тарихы билет жауаптары Дариға 1
Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына және партизандық қозғалыстарға қатысуы. Ұлы Отан соғысының батырлары
жүктеу/скачать 1,04 Mb.
|
Қазақстан тарихы билет жауаптары Дариға 1-emirsaba.org
| 75. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысына және партизандық қозғалыстарға қатысуы. Ұлы Отан соғысының батырлары.
*Ұрыстарда көрсеткен ерлігі мен қаһармандығы үшін жүздеген мың қазақстандық ордендермен және медальдармен марапатталды, 500-ге жуық адам Кеңес Одағының Батыры атанды, оның ішінде екі әйел – Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәметова бар. Төрт қазақ екі мәрте батыр атанды – Талғат Бегелдинов, Сергей Луганский, Иван Павлов және Леонид Беда.* Кеңес Одағының 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы 1939-1945 жылдардағы Екінші дүниежүзілік соғыстың бір бөлігі ретінде тарихқа енді. Ұлы Отан соғысы 1941 жылы 22 маусымда басталды. Майданға әрбір бесінші адам Қазақстаннан аттанды. Барлығы 1 миллион 200 мың қазақстандық әскерге шақырылды. Соғыстың бірінші кезеңінде Қазақстанда 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылды. Құрылған бөлімдер мен құрамалар құрамы жағынан көп ұлтты болды. Қазақстанда 2 миллионнан астам адам әскери дайындықтан өтті. Командалық құрамды, кіші және орта командалық құрамды дайындау үшін Қазақстан Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында әскери оқу орындарына 45 мың жас жігітті жіберді. Соғыс жылдарында Қазақстанның 27 әскери оқу орны 16 мың офицер дайындады. Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстан одақтық республика (Қазақ КСР) мәртебесінде КСРО құрамында болды, сондықтан 1941 жылы 22 маусымда фашистік Германия армиясы Кеңес Одағының территориясына басып кірген сәттен бастап соғысқа енді. . Қызыл Армия қатарына КСРО армиясында қызмет еткен 178 мың адамнан басқа 1 миллион 200 мың қазақстандық шақырылды. Олардың 600 мыңнан астамы соғыс майданында қаза тапты. Барлық шайқастарға Қазақстан жауынгерлері қатысты. Қазақстаннан жүз мыңнан астам жауынгер КСРО-ның жауынгерлік ордендерімен және медальдарымен марапатталды, 500-ден астам адам Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Олардың қатарында қазақ қыздары – пулеметші М.Мәметова мен мерген Ә.Молдағұлова бар. 4 қазақстандық әскери ұшқыш – Талғат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский екі мәрте Кеңес Одағының Батыры атағын алды. 1941 жылдың қыркүйек айының аяғында басталған Мәскеу шайқасында Қазақстанда жасақталған генерал И.В.Панфилов басқарған 316-атқыштар дивизиясы ерекше көзге түсті. 16 қарашада Панфилов дивизиясының ротасы Ұлы Отан соғысының аңызына айналған, бүкіл майданда жауды ауыздықтауға үлес қосқан ұрысқа кірісті. Жиырма сегіз панфиловшы батырдың ерлігі Мәскеу үшін шайқастың ең жарқын символдарының бірі, бүкіл Екінші дүниежүзілік соғыс тарихындағы бетбұрыс болды. Неміс фашистері басып алған аумақтардағы партизандық қозғалысқа мыңдаған қазақтар белсене қатысты. 1945 жылы 30 сәуірде қазақстандық лейтенант Рахымжан Қошқарбаев пен орыс солдаты Григорий Булатов Рейхстаг ғимаратына Жеңістің қызыл туын тіккен алғашқылардың бірі болды. Қазақстан майданның қуатты арсеналына айналды. Республика экономикасы әскери қажеттіліктерге бағытталды. 700 мыңнан астам қазақстандық еңбек армиясы қатарына шақырылып, қорғаныс кәсіпорындарына жұмысқа тартылды. Қазақстан әскери өнеркәсіпке қажетті мыс, қорғасын, висмут, молибден, полиметалл өндірісінде жетекші орын алды. Қазақстанның қорғаныс зауыттары қару-жарақтың, снарядтардың, миналардың және басқа да әскери мақсаттағы бұйымдардың жаңа түрлерін шығаруды игерді. Қазақстанның ауыл шаруашылығы майдан мен тылды азық-түлікпен, өнеркәсібін қажетті шикізатпен қамтамасыз етті. Мәскеу түбіндегі шайқаста В.Карпов басқарған атқыштар полкінің және аға лейтенант Б.Момышұлы басқарған батальонның панфиловшылар-жауынгерлері табандылық пен ерлік көрсетті. «... кек оты балқып, кез келген болатты күйдіреді...» деген сөздің иесі Б.Момышұлы 1948 жылы Бас штабтың Әскери академиясын бітірді. 1950 жылдан - Кеңес Армиясы материалдық-техникалық қамтамасыз ету және қамтамасыз ету Әскери академиясының аға оқытушысы, «Артымызда Мәскеу», «Біздің генерал» (генерал Панфилов туралы өмірбаяндық әңгіме) кітаптарының авторы. 1990 жылы Б.Момышұлына қайтыс болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Мәскеу түбіндегі шайқаста көрсеткен ерлігі үшін 316-атқыштар дивизиясы 8-гвардиялық дивизия болып өзгертіліп, Қызыл Ту орденімен марапатталды. 1942 жылдың қысында Старая Руссадан «қар жорығында» көрсеткен батыл және шебер әрекеттері үшін дивизия Ленин орденімен марапатталды. Жауды Латвиядан қуғаны үшін 8-гвардиялық дивизия «Рига» құрметті атауын алды, Риганы азат еткені үшін 2-дәрежелі Суворов орденімен марапатталды. Саяси нұсқаушы Мәлік Ғабдуллин басқарған бір топ пулеметшілер жау танктерін қағып, қоршаудан шығып кетті. Бородино ауылында неміс бөлімшесінің штаб-пәтеріне басып кіріп, 316-атқыштар дивизиясының қатардағы жауынгері Төлеген Тоқтаров 5 неміс офицерін жойды. Осы ерлігі үшін оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ока өзенінің жағасында, Серпухов маңындағы Воронино деревнясының маңында, тең емес қоян-қолтық ұрыста тоғыз фашистік жауынгерді жойып, қазақ батыры Амангелдінің ұлы 38-ші атқыштар дивизиясының пулеметшісі Рамазан Амангелдиев Иманов қайтыс болды. Қазақстандық партизандық қозғалыс мүшелері. Қазақ партизандарының жалпы саны 3,5 мың адамнан асты. Беларусь КСР-нің Лида қаласында астыртын әрекетке белсене қатысқандардың бірі Жабықбай Сұранчиев болды. Қасым Қайсенов Украинадағы В.И.Чапаев есімімен аталатын №3 партизан отрядын басқарды. 1944 жылдың аяғына дейін Молдова, Чехословакия, Румыниядағы партизандық қозғалысқа қатысты. Қ.Қайсенов Ұлы Отан соғысының ең қиын кезеңдерін шынайы суреттеген көптеген еңбектердің авторы. Партизан-жазушы Адий Шәріпов Украина аумағындағы партизандық қозғалыстың белсенді қатысушысы болды. Ол Украинаның оңтүстігіндегі партизан отрядының саяси комиссары, қазақстандық ақын, Көкшетау облысы Арық-Бадық ауданының тумасы Жұмағали Саин болды. Майданнан оралған соң ол өзінің жауынгер достарының ерліктері туралы үлкен циклды өлеңдер жазды. Қазақстан әйелдері халық кекшілерінің арасында жанқиярлықпен күресті. Нұрғаным Байсейітова Белоруссиядағы партизан отрядында радиотелефонист болған. Жамал Ақәділова Брянск облысындағы партизандық қозғалысқа қатысқан. Қарсыласу қозғалысына қазақстандықтар, Кеңес Одағының Батыры капитан Алексей Егоров пен Зиямат Хусанов белсене қатысты. 76 сурак Қазақ халқының Ұлы Отан соғысындағы жеңіске қосқан үлесі зор. Соғыстың ауыртпалығын көтеріп, бостандықты қорғаған қазақстандық батырлардың есімі әрқашан ел есінде сақталады. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап “Барлығы майдан үшін, барлығы жеңіс үшін!” деген ұранмен соғысқа аттанған ерлердің орнын әйелдер, қариялар мен балалар алмастырды. Тыл еңбеккерлерінің де жауды жеңудегі рөлі жоғары. Олар соғыс күндерінің барлық ауыртпалықтарын қажырлылықпен көтеріп, патриотизм үлгісін танытты. Майдандардағы жеңіске тыл еңбеккерлерінің қосқан үлесі зор. 1939 жылғы санақпен салыстырғанда 1942 жылы Қазақстанда ауыл шаруашылығы еңбекшілерінің саны 600000 адамға азайған. Ауыл шаруашылығында еңбектенген ерлердің майданға шақырылуымен олардың орнын қариялар, әйелдер мен балалар басты. 1944 жылы қолхоздағы еңбекке жарамды ерлердің сандық үлесі – 20%, әйелдер – 58%, жасөспірімдер – 22% болды. Яғни, майданды азық-түлікпен, шикізатпен іс жүзінде әйелдер, балалар мен қарт адамдар қамтамасыз етті. 1941 жылы Ақтөбе облысы, Ойыл ауданының “Құрман” колхозының егіншісі Шығанақ Берсиев 1 гектардан 155,8 ц. тары алып, әлемдік рекорд жасаса, ал 1945 жылы – 1 га-дан 202 ц. тары алып, өзінің алғашқы көрсеткішін бірнеше рет өсірді. Шиелі ауданы, “Авангард” колхозының даңқын шығарған күріш егуші Ким Ман Сам 1 га-дан 154,9 ц. күріш өндірді. Күріш өсіруші Ыбырай Жақаев 1943 жылы 1 га-дан 172 ц. күріш өнімін алып әлемдік рекорд жасады. Астық өнімі үшін алған 106000 сомды Ы.Жақаев қорғаныс майданына жіберді. Республикада Ш. Берсиев, Ким Ман Сам, Ы.Жақаевтың жолын қуушылар аз болмады. “Ойыл” ауданы, “Кемерші” совхозының Зауре Баймулдина звеносы, Шелек ауданы “Төңкеріс” колхозынан Малжегерова звенолары 1 га-дан 95-100 ц. тары мен күріш алды. Соғыс жылдарындағы әйелдер ерлігі ерекше. Мыңдаған арулар тіпті тракторға, машина рулдеріне отырды. Мысалы, Ақтөбе облысы, Мартук ауданының Дзержинский атындағы қолхозында Агафья Швалькова соғысқа кеткен күйеуінің комбайынын жүргізіп, 2 күнде 87 гектардан астық жинады. 1986 жылға дейін, яғни соғыс кезі мен одан кейінгі уақытты қоса алғанда 1792 адам Социалистік Еңбек Ері атағын алған. Көп деп айтуға да келмейді. Десе де еленбей қалған ерліктер ел жадынан ұмытылмақ емес. Еленбей қалғандары соңғы жылдары өз бағасын алып, айтылып, жазылып жүр. Соғыстан кейінгі онжылдықта жарық көрген зерттеулерден Ғ Əбішев, О. Малыбаев, А. Нүсіпбековтің еңбектерін атап өту қажет. Бұл еңбектерде Ұлы Отан соғысы кезіндегі елдің дамуы, қазақстандықтардың майдан мен тылдағы жеңіске қосқан үлестеріне лайықты баға беріліп, «Қазақстан – майдан арсеналы» деген қорытынды жасалды. Тарихшы ғалымдар бұл еңбектерінде мерзімді баспасөз материалдарымен қатар мұрағат құжаттарын кең қолдана отырып, еліміздің майданға қосқан үлесін саралап берді. Соғыстың қысылтаяң кезеңінде тыл еңбекші халқы кәсіпорын, колхоз бен совхоз жұмысына таң сәріден жүгіріп, түн ортасында қайтқан ерлігін, «өзім жемесем жемейін, өзім ішпесем ішпейін, бәрі де солар үшін, бәрі де Отан үшін Соғыстан кейінгі онжылдықта жарық көрген зерттеулерден Ғ Əбішев, О. Малыбаев, А. Нүсіпбековтің еңбектерін атап өту қажет. Бұл еңбектерде Ұлы Отан соғысы кезіндегі елдің дамуы, қазақстандықтардың майдан мен тылдағы жеңіске қосқан үлестеріне лайықты баға беріліп, «Қазақстан – майдан арсеналы» деген қорытынды жасалды. Тарихшы ғалымдар бұл еңбектерінде мерзімді баспасөз материалдарымен қатар мұрағат құжаттарын кең қолдана отырып, еліміздің майданға қосқан үлесін саралап берді. Соғыстың қысылтаяң кезеңінде тыл еңбекші халқы кәсіпорын, колхоз бен совхоз жұмысына таң сәріден жүгіріп, түн ортасында қайтқан ерлігін, «өзім жемесем жемейін, өзім ішпесем ішпейін, бәрі де солар үшін, бәрі де майдан үшін, жеңіс үшін болсын!» - деген игі ниетті асыл сезімін ешкім есінен шығармауы тиіс. 77 сурак Соғыстан кейінгі елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы. Өңдеу
боямалап көрсету салты тарихи шындықка карсы күрес, социализм жеңістерін қорғау түрінде көрінді. Басқаша ойлаудың кішкене де болса көріністері, пікірлер плюрализмі, социализмді «қаралау» әрекеттеріз идеологиялық диверсиялар ретінде қарастырылды. Жағымсыз қүбылыстардың себептерін іздеу «Кім кінәлі?» деген сүрақпен алмастырылды. Барлық себептер, көбінесе, өткен соғыс пен капиталистік қоршаудан іздестірілді. Социализмнің дамуы мен нығаюына байланысты тап күресінін сакталуы мен шиеленісуі женіндегі теориялық нүсқау да идеологиялық теке тіресті Кеңес мемлекетінің өз ішінде де, халыкаралық дәрежеде де арттыра түсті. «Халық жауларына», «социализм жауларына» қарсы наукан іс жүзінде үздіксіз жүргізілді. 1.Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстан. Бейбіт құрылысқа көшудің қиындықтары. II дүниежүзілік соғыс КСРО шаруашылығына өте көп зиян әкелді. Соғыс зардаптары: 1710 қала, 70000 ауыл қирады, 32000 өнеркәсіп, 100000 ауыл шаруашылық кәсіпорны бұлінді және 2 млн адам қираған үйде түруға мәжбүр болды. Киев, Ленинград, Сталинград, Минскт.б. қалалардың көп болігі талқандалды. Соғыстан кейін қираған экономиканы, халық шаруашылығын қалпына келтіру басты міндет болды. Бұл бағытта ең алдымен жұмыс күшінің жетіспеуі кедергі жасады. Себебі КСРО соғыста 30 млн жуық адамнан айырылды. Осыған байланысты Қызыл Армия қатарында демобилизация (әскерден босату) басталды. 1945-1948 жылдары Қызыл Армия қатарынан 8 млн 500 мың адам босатылды. Соғыс жағдайына бейімделген ел экономикасының қайта құрылуы басталды. Сұрапыл жылдары соғыстың қажетін өтеп тұрған кәсіпорындар бейбіт тұрмыс өнімдерін шығара бастады. Қазақстан экономикасын бейбіт жағдайға бейімдеу көп қиыншылықтар тудырды. Соғыс жылдары Қазақстанға көшіріліп әкелінген кәсіпорындар азат етілген аудандарға қайта көшірілді. Сонымен бірге білікті мамандар да қайтты. Соғыста жарты миллионнан астам адам қазатапты, көбі мүгедек болып оралды т.с.с. Мұның бәрі шаруашылықты қалпына келтіруді кешеуілдетті. Қазақстан соғыстан зардап шеккен өңірлерге барынша көмек корсетті. Сталинград, Ленинград, Киев қалаларын, коптеген қираған кәсіпорындарды қалпына келтіру барысында қазақстандықтар көп үлес қосты. Сонымен қатар, Қазақстан соғыстан зардап шеккен өңірлерге материалдық көмек көрсетті. Мысалы, 1945 жылы Украинаға 500-ге жуық трактор, ауыл шаруашылық техникасын; Ресей мен Белоруське, Украинаға 350000 қой, 22000 жылқы, 17500 сиырды тегін жіберді. 1946 жылы қабылданған 1946-1950 жылдарды қамтитын халық шаруашылығын қалпына келтіру бесжылдығына сәйкес шаруашылықты дамытуға бюджеттен көптеген қаржы бөлінді. Үкіметтің қолдауымен және жұмысшылардың қажырлы еңбегінің арқасында кәсіпорындар біртіндеп аяғынан тұра бастады. Теміртау металлургия зауыты, Ақтөбе ферроқорытпа зауыты сияқты алыптардың қуаты артты. Екібастүз көмір кендері мен Маңғыстау мұнай кәсіпшілік-терінде жаңа кұрылыстар салынды. Ауыр өнеркәсіппен бірге жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің куаты артты. 1950 жыльі 483 шақырымға созылған Мойынты-Шу теміржолы салынды. Байланыс, коммуникация жүйелері де дамыды. 1949 жылы Алматы қаласы автоматтық станция арқылы республиканың 56 қаласымен байланыс-тырылды. Соғыстан әлсіреп шыкқан еліміздің ауыл шаруашылығын қалпына келтіру жолында көптеген кедергілер кездесті. Мысалы, ауыл шаруашылық техникасының жетіспеуі, жұмыс күшінің аздығы, әміршіл-әкімшіл жүйенің ықпалы т.б. Партияның 1946 жылғы қаулысына сәйкес совхоздар мен колхоздардың бұрынғы зардаптарын жою басталды. Ауыл шаруашылығын жаңа техникамен қамтамасыз ету үшін мемлекет арнайы қаражат бөлді. 1950 жылы еліміздегі колхоздарда (76%) МТС-тер (машина-трактор станциялары) жұмыс істеді. Үкімет өзін қамтамасыз ете алмайтын ұсақ колхоздарды біріктіре бастады. 1952 жылы республикада 2047 колхоз жұмыс істеді. Республика ауыл шаруашылығы біршама жақсы дамыды. Дегенмен барлық халықты бірдей азық-түлікпен қамтамасыз ете алмай, өнеркәсіптің шикізатқа деген сұранысын қанағаттандыра алмады. Ауыл шаруашылығы жоспарлы түрде жоғарыдан басқарылды. Соғыстан кейін 1946-1950 жылдары халықтың әлеуметтік жағдайы үшін аса бір ауыр кез болды. 1947 жылы елімізде бұрыннан қолданылып келген, халықты азық-түлікпен мөлшерлі қамтамасыз ететін карточкалық жүйе жойылды. Халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсартуда біраз шаралар қолданылды. Бірақ бұл мәселе орнымен шешілмеді. Жұмысшылардың жалақысы көп ретте азық-түлікті сатып алуға жетпеді. Сол кездегі орташа жалақының көлемі 64 сом болды. Әсіресе, ауыл шаруашылық өнімдерін мемлекет ете арзан бағамен сатып алды. 1946 жылы Кеңестер Одағының біраз өңірін аштық жайлады. Бұл туралы, әрине, ешқаңдай мәліметтерде айтылмады. Елдiң астық қажеттiгiн егiншiлiк аудандары өтей алмады, мал басы өспедi, өнiмi ел қажеттiгiн өтей алмады. Мұның көптеген себебi бар. Олардың негiзгiсi соғыс ауыл шаруашылығына ауыр зыян тигiздi. Екiншi үлкен себеп ауыл шаруашылығындағы өндiрiстiк қатынастарының ескiруi болды. Колхоздарда егiс алаңы, мал колхозшыларының қауымдық меншiгi деп аталғанымен олар ол меншiктiң йесi емес едi. Жер мемлекет меншiгiнде болды да, мал да мемлекеттiң меншiгiнiң бiр түрiне айналды. Мемлекеттiк меншiкке ие болмады. Иесiз меншiк өспедi, оны талан таражға салу оңай болды. Үшiншiден, ауыл шаруашылық өнiмдерiн мемлекетке мiндеттi түрде алуға байланысты қалыптасқан жүйе өзiн ақтамады. Ауыл шаруашылығында өнiм өндiру, оны мемлекетке дайындау жүйесi өнiм өндiрушiлердiң ынтықтығын тудырмады. Ауыл шаруашылық өнiмдерiн дайындау Халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсартуда біраз шаралар қолданылды. Бірақ бұл мәселе орнымен шешілмеді. Жұмысшылардың жалақысы көп ретте азық-түлікті сатып алуға жетпеді. Сол кездегі орташа жалақының көлемі 64 сом болды. Әсіресе, ауыл шаруашылық өнімдерін мемлекет ете арзан бағамен сатып алды. 1946 жылы Кеңестер Одағының біраз өңірін аштық жайлады. Бұл туралы, әрине, ешқаңдай мәліметтерде айтылмады. Елдiң астық қажеттiгiн егiншiлiк аудандары өтей алмады, мал басы өспедi, өнiмi ел қажеттiгiн өтей алмады. Мұның көптеген себебi бар. Олардың негiзгiсi соғыс ауыл шаруашылығына ауыр зыян тигiздi. Екiншi үлкен себеп ауыл шаруашылығындағы өндiрiстiк қатынастарының ескiруi болды. Колхоздарда егiс алаңы, мал колхозшыларының қауымдық меншiгi деп аталғанымен олар ол меншiктiң йесi емес едi. Жер мемлекет меншiгiнде болды да, мал да мемлекеттiң меншiгiнiң бiр түрiне айналды. Мемлекеттiк меншiкке ие болмады. Иесiз меншiк өспедi, оны талан таражға салу оңай болды. Үшiншiден, ауыл шаруашылық өнiмдерiн мемлекетке мiндеттi түрде алуға байланысты қалыптасқан жүйе өзiн ақтамады. Ауыл шаруашылығында өнiм өндiру, оны мемлекетке дайындау жүйесi өнiм өндiрушiлердiң ынтықтығын тудырмады. Ауыл шаруашылық өнiмдерiн дайындау және сатып алу бағасы өнiмнiң өз құнынан төмен болды. Колхоздарда колхоз демократиясы бұзылды, колхозды басқару, өнiмдi жұмсау әкiмшiлiк орындарының қолына өттi. Партия мен үкiметтiң орталық және жергiлiктi орындары бұл ауыр халден шығу үшiн бiрнеше шара қолданды. Мәселен осы жылдары колхоздарды iрiлендiру шарасы жүрiлдi, пайдасыз ұсақ колхоздарды арасынан қосып iрiлендiрдi. Колхоздарды совхоздарға айналдыру шарасын жүзеге асырды. Дегенмен бұлар күткен нәтижеге жеткiзбедi. Ауыл шаруашылығындағы ауыр жағдайдан шығудың жолы өндiрiстiк қатнасты жетiлдiру, яғни ауыл шаруашылығындағы өндiрiс құрал жабдығын /жер, мал, техника т.б./ йесiнiң меншiгiне беру едi. Бұл жолға ешкiм тәуекел ете алмады. Ұлы Отан соғысының Кеңес Одағы халықтарының жеңiсiмен аяқталуы халық бұқараның рухани зор өрлеуiн туғызып энтузиязымын арттырды. Соғыста Кеңес Одағының халық шаруашылығы зор зыян шектi. Халықтың энтузиязымының арқасында соғыста бүлiнген халық шаруашылығын 1953 жылы қалпына келтiрдi, бұдан соңғы жылдары экономика арғарай дамыды. Қазақстан майдан шебiнен ұзақ орналасқандықтан соғыстан халық шаруашылығы бүлiнбедi. Қазақстан Кеңес Одағының бүлiнген халық шаруашылығын қалпына келтiруге белсене қатысты. Батыс өлкедегi бүлiнген өнеркәсiп аудандары мен қалаларды қалпына келтiруге Қазақстаннан жұмысшылар жiберiлдi. Колхоз, совхоздарға мал жiбердi. Соғыстан кейiнгi жылдары Қазақстан экономикасы, әсiресе, өнеркәсiп саласы дамыды. Қазақстан еңбекшiлерi бес жылдықта /51-55/ өнеркәсiптi дамытуда едәуiр табыстарға қол жеткiздi. Осы жылдары 200-ге жуық жаңа өнеркәсiп орындары iске қосылды. Осы жылдары Қазақстанда энергетика, металлургия, кен рудасы, көмiр, химия, машина жасау салалары дамыды. Түстi металлургия республиканың экономикасының жетекшi саласына айналды. Елдегi ең iрi объектiлердiң бiрi Қарағанды металлургиялық заводының /Қазақстан магниткасы/ құрылысы басталды. Қарағандыда оннан астам шахта iске қосылды. Алматы, Ақтөбе, Петропавл, Қарағанды қалаларындағы машина жасау заводтары жаңа станок, жабдықтар жасайтын болды. Өнеркәсiп орындарында өндiрiс процессiн автоматтандыруда, механикаландыруда елеулi табыстарға қол жеттi. Білім мен ғылым, әдебиет пен өнер саласындағы ілгерілеудің көшбасында Қ. Сәтбаев, М. Әуезов, Ә. Марғұлан, Е. Бекмаханов, М. Айтхожин, Ш. Есенов, Д. Сокольский, Ә. Бектұров, У. Ахметсафин тәрізді тұлғалар тұрды. 1946 жылы шаңырақ көтерген Қазақстан ғылым академиясы шығармашылық-теориялық ізденістердің ордасына айналды. Соғыстан кейінгі кезеңде Қазақ КССР ҒА-ның жүйесінде жұмыс істейтін немесе оның толық мүшесі, мүше-корреспонденті болып сайланған 7 ғалым Социалистік Еңбек Ері атағын иеленді, 18 ғалымға Лениндік сыйлықтың, 43 ғалымға КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері атағы берілді. 1941 жылы КСРО үкіметінің Эвакуация жөніндегі Кеңестің шешімімен Ресей және КСРО Ғылым Академиясының ғалымдары Қазақстан жеріне орналасады. Қ.Сәтбаев талай кеңестік оқымысты ғалымдарды тартып, республиканың бай табиғи қорларын игеруге күш жұмылдырады. 1940 жылы бір ғана Геология институты ашылса, 1944 жылы КСРО Ғылым Академиясының қазақ филиалында 6 институт және 4 сектор жұмыс істеп тұрды. Бұл жерде 576 қызметкер, оның ішінде 2 академик, 4 КСРО ҒА корреспондент-мүшесі, 27 ғылым докторы, 30 ғылым кандидаттары қызмет етті. Соғыс жылдары ғылыми кадралар құрамы үш есе өсті. Соғыстан кейін тау-кен, химия, металлургия, топырақтану институттары ашылды. Қ.Сәтбаев республикалық Ғылым Академиясының ұйымдастырылуына қыруар дайындық іс-шаралар жүргізді. Осы мақсатпен ғалым 1944 жылы 3 қантарда республика Басшылығына бір орталықтан ұйымдастырылып, үлестіріп отыратын республикалық Ғылым Академиясын ашу мұқтаждығы көрсетіліп, қазақстандық ғылым дамуы туралы хат жолдайды. 1944 жылдың соңында Қ.Сәтбаев үкімет тапсырмасы бойынша ҒА ашуға жұмыстарына кірісе бастайды. ҚазКСР Ғылым Академиясын құру бойынша жұмыстарды басқару мақсатында Үкіметтік комиссия құрылды. Оның құрамына КСРО ҒА-ның 11 академигі және президенті С.И.Вавилов кіреді. Ұзақ дайындық жұмыстардан кейін 1946 жылы 1 маусымда ҚазақКСР Ғылым Академиясы құрылады. Ғылым ордасы алғашқыда қазіргі микробиология Институтының екіқабатты ғимаратында орналасты. Ғылым академиясының құрамында 18 ҒЗИ, 8 сектор, 7 тәжірибелі станция, 3 ботаникалық бақ болды. Қызметкерлердің саны 1400 адам, соның ішінде 57 ғылым докторы, 184 ғылым кандидаттары. Қ.Сәтбаев бастамасымен 11 жаңа ғылыми-зерттеу институттары құрылды. Дегенмен, 1940 жылдың аяғы мен 1950 жылдардың басында КСРО еркін ойлауды шектеу, жаппай бақылау, қатал цензура, идеологияның кері әсері мәдениеттің дамуына ықпал етпей қоймады. Осы кезде ұлтшылдық кінәсін арқалағандар қатарында Есмағамбет Ысмайылов, Мұхтар Әуезов, Қайым Мұхаметханов, Қажым Жұмалиев, Сәбит Мұқанов және басқалары болды. Әлкей Марғұланның көзқарастары ғылыми дәйексіз деп жарияланды, Дулат Бабатайұлының және басқалардың еңбектеріне тыйым салынды. 1940 жылдың аяғы, 1950 жылдардың басында космополитизм, буржуазиялық ұлтшылдық кінәсі тағылған көптеген ғалымдар зардап шекті, соның ішінде өлім жазасына бұйырылған, кейін 25 жыл айдауға кеткен ірі тарихшы Ермұхан Бекмаханов та бар. 1950 жылдары олардың көбін ақтады. Алайда, бұл уақытта мәдениет пен өнер қайраткерлеріне тек «социалистік релизм» шеңберінде ғана жазу талабы қойылды. «Жамбыл», «Ботагөз», «Мәншүк туралы ән», «Қыз Жібек», «Атаманның ақыры», «Транссібір экспресі», т.б. фильмдер қазақ кино өнері мен қайраткерлерінің үздік жетістігі қатарына кірді. 70-80 жылдары 20-дан астам өнер саңлақтары «КСРО-ның халық әртісі», «КСРО-ның халық суретшісі», «Социалистік Еңбек Ері» атақ-дәрежелерімен марапатталды. Кеңестік кезеңде білім, ғылым, мәдениет саласы қарама-қайшылыққа толы болды. Бұл қарама-қайшылық сипаты жетістіктерге де дамуға да қатысты болды. Соғыстан кейінгі жылдары мамандар тапшылығы мәселесі қиынға түсті. 1947 жылы қараша айында өндіріс пен ауыл шаруашылығын жоғары сапалы білікті мамандармен қамтамасыз ету үшін оқу орындарын салуға қаражат бөлуді қарастырған «Қазақ КСР жоғары және орта білімді ары қарай дамытудың шаралары» атты қаулы қабылданды. Мектептегі білім беру ісіне қатты көңіл бөлінді, барлық жерде сегізжылдық, ал ірі қалаларда онжылдық білімге көшу жүргізілді. 1950-1980 жылдары Қазақстан ғылымының, әсіресе жаратылыстану саласы бойынша едәуір ілгері басуы байқалды. Ол жаңа пайдалы қазбалардың игерілуі мен ашылған жаңалықтарға байланысты болды. Ғылымның едәуір жоғарылауына өндірістің жылдам дамуы мен мақсатты қаржыландыру ықпал етті. Қазақстандық ғалымдардың арасында ғылымға қосқан үлесі үшін Лениндік сыйлыққа ұсынылғандары болды. Алайда, тәуелсіз ойлауға шек қойған советтік идеология ғылымның дамуына кері әсерін тигізбей қоймады. Әсіресе, қоғамдық ғылымдар идеологиялық қысымды қатты сезінді. 1970-1980 жылдары партиялық бақылау күшейді. Аса қатты шектеулерге қарамастан Қазақстан ғалымдары мен жазушылары шынай өмірден маңызды шығармалар жазды. Осы уақытқа Бибігүл Төлегенова, Ермек Серкебаев, Болат Аюханов, Шәкен Айманов, Мұқан Төлебаев, Құдыс Қожамияров, Шәмші Қалдаяқов, Нұрғиса Тілендиев, Евгений Сидоркин, Нұрмұхан Жантөрин, Асанәлі Әшімов және басқа да көптеген өнер қайраткерлерінің шығармашылығының жоғары деңгейге шарықтаған кезеңі болып табылады. Сөйтіп, партиялық өктемдікке, шектеуге қарамай, мәдениет пен білімде, ғылымда жағымды істер атқарылды. 78 сурак Қазақстан мәдениетіндегі жаңа құбылыстар. (Соғысқа дейінгі білім мен ғылым) Тегін оқу. Ұлдар мен қыздарды бірге оқыту. 1924 жылы сәуір «Сауатсыздық жойылсын» қоғамы құрылды. Кеңестік білім Жүйесінің негізгі қағидалары: тегін оқу, ұлдар мен қыздарды бірге оқыту, дніи Пәндерді оқу бағдарламасынан алып тастау болды. 1921-1927 жылы 200 мың адам Оқып сауатын ашты. 1928 жылы аяғында сауатты адамдар 25 %, оның ішінде Қазақтар – 10 % болды. 1926 жылы «Бірыңғай еңбек мектебі туралы Ереже» Қабылданды. Осы ережелер бойынша міндетті бастауыш білім беру енгізілді. Үш Жылдық және төрт жылдық мектептер және қазақ қыздарына арнап мектептер Ашылды. Қыздарға арналған мектептер Шымкент, Алматы, Түркістан, Оралда Ашылды. Зайырлы пәндер. Латын әрпінің ендірілуі. Мәдени құрылыс процесін жеделдетуге ұлттық зиялылар ықпалы ерекше болды. Араб тілінде оқулықтар жазылды. Мысалы: А. Байтұрсынов – суретті әліппені, Мысал-жұмбақтар жинақтары, Ж. Аймауытов – қостілділік және ана тілін оқыту Әдістемесі, Ә. Бөкейханов – география оқулығын, Қ. Сәтпаев – алгебра оқулығын Құрастырды. 1928 жылы араб әрпіне көшу туралы жарлық шықты. Араб әрпімен оқып, Сауатын ашқан қазақтар жаңа әліппені меңгеру керек болды. Ғасырлар бойы Жазылған рухани мұраны игеруге мүмкіндік болмай қалды. Араб әрпімен шыққан Басылымды пайдаланғандар «пантюркист», «панисламист» деп жарияланып, Қудалауға ұшырады. 1928 жылы комсомолдар бастамасымен Бүкілқазақстандық мәдени жорық басталды. Соғысқа дейін 65 мың комсомол мәдени жорықтарға қатысты. 1931 жылы Желтоқсан «15-50 жас арасындағы сауатсыз халыққа жалпыға бірдей міндетті білім Беру» енгізілді. 1939 жылы жалпы халықтың сауаттылығы 65 %-ға, оның ішінде Қазақтар 40 %-ға жетті. Жоғары оқу орындарының ашылуы. 1928 жылы – тұңғыш педагогикалық институт, оған кейін Абай есімі берілді. 1929 жылы – Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институты. 1930 жылы – Қазақ ауылшаруашылық институты. 1931 жылы – Алматы медицина институты. 1931-1932 жылдары – Орал және Қызылорда педагогикалық институттары. 1934 жылы – С. М. Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік Университеті. 1934 жылы – Қазақ кен-металлургия институты. 1928 жылы – 24 техникум, 1940 жылы – 118 техникум. Ұлы Отан соғысы қарсаңында 20 оқу орны, 118 орта арнаулы оқу орны болып 40 Мыңдай адам оқыды. Қазақстан ғылымының қылыптасқан кезеңі. 1920 жылы қазақстанда зерттеу қоғамы құрылды. Қазақ АКСР халық ағарту Комиссариятының академиялық орталығы құрылды. Бұл орталық қазақша жазуды Жетілдірді. Қазақ тілінде алғашқы оқулықтарды құрастырды. Қазақ халқының Тарихы, этнографиясы жөнінде еңбектер басып шығарды. Мысалы: 1926 жылы М. Е. Массон Әулиеатада қазба жұмыстарын жүргізді 1932 жылы КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандағы базасы құрылды. Зоология және ботаника секторларының қатарына тарих секторы қосылды. 1935 жылы «Қазақстанның көне заманнан бергі тарихы» (авторы С. Асфендияров) Жарыққа шықты. Соғыс қарсаңында 57 ғылыми мекемеде 1700-дей ғалым Еңбек етті. Қазақ әдебиеті мен өнері қалыптасты. Қазақстанның мәдени мұрасында қазақ әдебиеті ерекше орын алды. Прозалық шығармалар: • С. Сейфуллин – «Тар жол, тайғақ кешу» (1927 жылы). • Б. Майлин – «Азамат Азаматыч». • Ж. Аймауытов – «Қартқожа». • С. Мұқанов – «Жұмбақ жалау». • С. Ерубаев – «Менің құрдастарым». • Ғ. Мустафин – «Өмір мен өлім». Поэзия: • С. Сейфуллин – «Көкшетау». • С. Мұқанов – «Сұлушаш». • І. Жансүгіров – «Құлагер». Қазақ драматургиясы дамыды. • М. Әуезов – «Айман – Шолпан», «Түнгі сарын». • Б. Майлин – «Жалбыр». • Ғ. Мүсірепов – «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу». • Ж. Аймауытов – «Мансапқорлар», «Ел қорғаны». 1934 жылы 12-18 маусым – Қазақстан жазушуларының 1 съезі өткізілді. 1935 жылы Халық поэзиясының алыбы Ж. Жабаевтың 90 жасқа толуы атап өтілді. 1936 жылы С. Сейфуллиннің әдеби қызметінің 20 жылдығы мерекеленді. Сталиндік жазалау қазақ әдебиетінің дамуын төмендетті. Қазақ Кеңестік өнер қалыптасты. Халықтық музыканы зерттеуде А. В. Затаевичтің еңбегі ерекше. Ол 2300-ден астам Халық әндері мен күйлерін жазып қалдырған. Оның еңбектері: – 1925 жылы «Қырғыз (Қазақ) халқының 1000 әні». – 1935 жылы «Қазақ халқының 500 әні мен күйі деп аталды». Қазақ өнері. 1922 жылы – Қарқаралыда халық жыршыларының бәйгесі өткізілді. 1925 жылы Ә. Қашаубаев (1888-1934 жылдары) Парижде концертте ән шырқап, күміс медаль иеленді. Германияның Майн қаласында қазақ ән өнерін көрсетті (1927 жылы). 1926 жылы Қызылордада тұңғыш ұлттық қазақ театры ашылып, «Еңлік – Кебек» пъесасы қойылды, режисоры – Ж. Шанин. 30-шы жылдардан кейін Қазақстан кино өнерінің негізі қаланды. «Жайлауда», «Түрксіб» деректі фильмдер, «Дала әндері», «Жұт» деген дыбыссыз фильмдер түсірілді (Ленфильм).Дыбысты фильм «Амангелді» түсірілді. 1934 жылы Құрманғазы атындағы Қазақ Мемелекеттік оркестрі құрылды, жетекшісі – сазгер А. Жұбанов. 1936 жылы Жамбыл атындағы қазақ Мемелекеттік филармониясы ашылды. Күләш Байсейітова (1912-1957) КСРО Халық әртісі атанды. П. Г. Хлудов шеберханасы сурет өнерінің орталығы болды. Шәкірті Қазақстанның халық суретшісі Ә. Қастеевтың «Амангелді сарбаздары», «Түрксіб» суреті жазылды. 1939 жылы А. С. Пушкин атындағы кітапхана ашылды. Кіріспе: Бұл тақырыпты алудағы мақсатымыз еліміздің тарихын зерттеу арқылы Халықтың сауаттылығы мен мәдени құбылыстарын білу. 1. Қазақстанда соғыстан кейін өнеркәсіп орындарының көбеюі, ауыл шаруашылығының дамуы шеберлігі жоғары мамандарды талап етті. Осы міндеттерді шешу мақсатында 1947 жылы қарашада «Қазақ КСР-де жоғары және орта білімді бұрынғыдан әрі жетілдіру шаралары туралы» қаулы қабылдап, ол бойынша республикаға мектептер мен оқу орындарының құрылысына, оларды материалдық – техникалық базасын жабдықтауға қаржы бөлінді. Қазақстанға кәсіби мамандар жіберілді. 60 – мыңнан астам мамандар даярланды. Мектептерге мол қаржы бөлді. Егер 1946 жылы – 85,6 млн сом бөлінсе, 1950 жылы – 146,5 млн сом бөлінді. Интернаттар жүйесі құрылып, 1953 жылы оларда 40 мыңдай бала оқыды. 1950 жылы білім беру жүйесінде жалпыға бірдей міндетті он жылдық білім алуға көшті. Кешкі және сырттай оқитын мектептер ашылды. 1950 жылы - 9088 мектепте 1 млн 143 мың оқушы оқыды. Соған қарамай кемшіліктер болды. Олар: оқу бөлмелері, оқулықтар жетіспеді. 2. Әдебиет жаңа шығармалармен толықты. «Абай мектебі». Әдебиетте даму жағдайында болды. 1947 жылы М.Әуезов өзінің «Абай» роман – эпопеясының екінші кітабын аяқтады. 1949 жылы оған бірінші дәрежелі КСРО мемлекеттік сыйлығы берілді. Замандастарының басынан өткен қиындықтары мен қуаныштары С.Мұқановтың «Сырдария», Ғ.Мұстафиннің «Миллионер», Ғ.Мүсіреповтің – «Қазақ солдаты» тағы басқа шығармаларымен поэзияларда көркемдік бейнесін тапты. Соған қарамастан 1951 жылы 31 маусымда «бірқатар жат ұғымдарды баяндайтын қазақ әдебиеті оқулықтарының басылымдарын алып тастауғы» бұйрық берілді. Осы жылы « Абай мектебі аталатын буржуазиялық объективтік тұжырымның ғылымға қарсы » екендігі жарияланды. Ұлы Абайдың есімінің аталуына тыйым салу қаупі пайда болды. Сондай – ақ «Ер – сайын», «Едіге», «Орақ пен Мамай», «Батыр Шора» сияқты шығармаларды басуға тыйым салынды. Қазақстан жазушыларының барлық шығармаларына қатаң бақылау орнатылды: цензура күшейді, Главлит атанған мекеме атқарды. Кез келген шығарманы шығару Главлит рұқсатымен ғана шығарылды. М.Әуезовтің Абай романы «ұлтышлдық пен байшылдық» мағынада жазылған деп, қайта жазылды. 2. Қазақстан Ғылым академиясының ашылуы. Еліміздің ғылыми әлеуеті де арта түсті. Республиканың мәдени өмірінде ерекше Оқиға – 1946 жылы маусымда Қазақ КСР Ғылым академиясы ашылды. Тұңғыш Президенті Қ.И.Сәтбаев ( 1899 – 1964 ж.) 1950 жылдың соңында Қазақ КСР ҒА жүйесінде 50 ғылыми – зерттеу мекемесі, 19 институт, 13 сектор, 2 мұражай, обсерватория, 3 ботаникалық бақ, 8 ғылыми база жұмыс істеді. 500 – Ге жуық аспирант оқыды. 3. Қоғамдық ғылымдарға қысым жасалуы. Қоғамдық ғылымдар ерекше күрделі жағдайларда ( Сталиндік кезең, партия комитетінің қатаң қадағалауы) дамыды. 1946 жылы 14 тамыз БК(б)П Орталық Комитеттің «Звезда», «Ленинград» журналдары туралы қаулысы шықты. Бұл қаулы бойынша «басқаша ойлайтын» адамдарды қудалаудың жаңа науқанын бастады. 1947 жылы наурыз – Қазақстан Компартиясы ОК-нің «тарихты, әдебиетті, өнерді зерттеуде орын алған саяси қателіктер мен ұлтшылдық бұрмалаушылықтарға қарсы күресті өрістету туралы» қаулысы қабылданды. 1947 жылы 21 қаңтар – «Қазақ КСР Ғылым академиялық тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» қаулы шықты. Қаралған мәселе: Қазақ халқының революцияға дейінгі, әсіресе XIX ғасырдың рухани мұрасын ғылыми зерттеуге тыйым салу. Осы кезеңде Мәскеу мен Ленинградта «Ленинград ісі», «Дәрігерлер ісі» деген науқан жүріп жатқанда. Қазақстанда «Бекмаханов ісі» дейтін іс қолдан жасалды. 5. Е.Бекмаханов – дарынды тарихшы ( 1915 – 1966ж.) 1943 жылы шыққан Қазақ КСР тарихы еңбегінің авторларының бірі. Бұл еңбекті Жазуға соғыс жылдары Алматыға көшіп келген А.М.Панкратова, Б.Д.Греков, И.М.Дружинин қатысқан болатын. - 1946 жылы Е.Бекмаханов КСРО Ғылым академиясында докторлық диссертация Қорғады. – 1947 жылы – «XIX ғ. 20 – 40 жылдардағы Қазақстан» деген атпен оның еңбегі Жеке монография етіп шығарды. Бұл еңбек туралы пікірлер айтыла бастады. Кітаптың 14 – тарауында жазылған К.Қасымұлы басшылығымен болған көтеріліс сыналып, авторға «буржуазиялық – ұлтшыл идеологияны дәріптеуші» деген саяси айып тағылды. 1950 жылы 26 желтоқсан – «Правда» газетінде «Қазақстан тарихы мәселелерін Маркстік – лениндік тұрғыдан баяндайық» атты мақала жарияланды. Бұл Е.Бекмахановты ресми саяси айыптау еді. 1951 жылы 10 сәуір «Бекмахановтың буржуазияшыл – ұлтшылдық көзқарасын Айыптау туралы» қаулы жарияланды. Е.Бекмаханов Ғылым академиясынан Шығарылды. 1951 – 1952 ж. – Жамбыл облысының Шу ауданындағы орта мектепке жұмысқа Ауыстырылды. 1952 жылы 4 желтоқсан - Қазақ КСР Жоғарғы сотының сот алқасы үкімімен 25 Жылға бас бостандығынан айырды. 1954 жылы ақпан – академик, қоғам қайраткері А.М.Панкратованың тікелей Көмегі нәтижесінде іс қайта қаралып, ақталып шықты. 1954 – 1966 ж. – Е.Бекмаханов ғылыми – педагогикалық жұмыстармен Шұғылданды. 6. «Космополит» Қазақстанда бір ғана «Бекмаханов ісі» емес биология, медицина, экология Саласындағы ғалымдарға «космополит» деген айыптар тағылып, олар Республикалық ғылыми – зерттеу мекемелерінен және оқу орындарынан Қуылды. Мысалы: Қазақ Мемлекеттік Университетінің ректоры Төлеген Тәжібаев. 1951 жылы 6 шілде - «Қазақ Мемлекеттік Университетіндегі саяси – тәрбие Жұмысы мен кадрлық іріктеудегі ірі кемшіліктер туралы» қаулы қабылданды. Т.Тәжібаев – оқытушылық қызметке саяси сенімсіз болғандықтан Академиядан Құрылған адамдарды жұмысқа алғандығы үшін және буржуазияшыл – ұлтшыл Е.Бекмахановты қолдағаны үшін айыпталды. Нәтижесінде Т.Тәжібаев ректорлық қызметтен босатылды. Сонымен қатар М.Елікбаевтың тағдырына тоқталсақ, Шығыс Қазақстан облысындағы орыс тілі пәнінің мұғалімі, майдангер, жоғары білімді маман болған. Ол Н.С.Хрущевтің атына хат жазып, онда адамның жеке басының құқықтарын бұзу, ұлттық саясат саласында бірқатар бұрмалаушылықтар, қазақ тілінде оқытатын мектептердің қысқартылуы т.б. Өкімет орындары жүргізіп отырған саясаттағы оқулықтар жөнінде өз пікірлерін білдірді. Мұнымен Шығыс Қазақстан облысы Күршім аудандық партия комитеті мен Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті айналысып партия қатарынан шығарылды, одан әрі мұғалімді психиатриялық ауруханаға жапқан. Ол аштық жарияласа түтікше арқылы тамақтандырады. Осы сияқты 90 мыңнан астам «басқаша ойлайтындар» психикалық емдеу жолынан өтеді. Қорытынды: Мінеки, балалар, еліміздің білім және ғылым саласының дамуының кезеңдерінің жағымды және жағымсыз кездері болғанын түсіндік. Жағымды жағы -халық тегін білім алды, жағымсыз жағы – еліміздің тарихы ақсады, қыспақта болды. 2()1943 жылы шыққан Қазақ КСР тарихы еңбегінің авторларының бірі. Бұл еңбекті жазуға соғыс жылдары Алматыға көшіп келген А.М.Панкратова, Б.Д.Греков, И.М.Дружинин қатысқан болатын. - 1946 жылы Е.Бекмаханов КСРО Ғылым академиясында докторлық диссертация қорғады. - 1947 жылы – «XIX ғ. 20 – 40 жылдардағы Қазақстан» деген атпен оның еңбегі жеке монография етіп шығарды. Бұл еңбек туралы пікірлер айтыла бастады. Кітаптың 14 – тарауында жазылған К.Қасымұлы басшылығымен болған көтеріліс сыналып, авторға «буржуазиялық – ұлтшыл идеологияны дәріптеуші» деген саяси айып тағылды. 1950 жылы 26 желтоқсан – «Правда» газетінде «Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік – лениндік тұрғыдан баяндайық» атты мақала жарияланды. Бұл Е.Бекмахановты ресми саяси айыптау еді. 1951 жылы 10 сәуір «Бекмахановтың буржуазияшыл – ұлтшылдық көзқарасын айыптау туралы» қаулы жарияланды. Е.Бекмаханов Ғылым академиясынан шығарылды. 1951 – 1952 ж. – Жамбыл облысының Шу ауданындағы орта мектепке жұмысқа ауыстырылды. 1952 жылы 4 желтоқсан - Қазақ КСР Жоғарғы сотының сот алқасы үкімімен 25 жылға бас бостандығынан айырды. 1954 жылы ақпан – академик, қоғам қайраткері А.М.Панкратованың тікелей көмегі нәтижесінде іс қайта қаралып, ақталып шықты. 1954 – 1966 ж. – Е.Бекмаханов ғылыми – педагогикалық жұмыстармен шұғылданды. 6. «Космополит» Қазақстанда бір ғана «Бекмаханов ісі» емес биология, медицина, экология саласындағы ғалымдарға «космополит» деген айыптар тағылып, олар республикалық ғылыми – зерттеу мекемелерінен және оқу орындарынан қуылды. Мысалы: Қазақ Мемлекеттік Университетінің ректоры Төлеген Тәжібаев. 1951 жылы 6 шілде - «Қазақ Мемлекеттік Университетіндегі саяси – тәрбие жұмысы мен кадрлық іріктеудегі ірі кемшіліктер туралы» қаулы қабылданды. Т.Тәжібаев – оқытушылық қызметке саяси сенімсіз болғандықтан Академиядан құрылған адамдарды жұмысқа алғандығы үшін және буржуазияшыл – ұлтшыл Е.Бекмахановты қолдағаны үшін айыпталды. Нәтижесінде Т.Тәжібаев ректорлық қызметтен босатылды. Сонымен қатар М.Елікбаевтың тағдырына тоқталсақ, Шығыс Қазақстан облысындағы орыс тілі пәнінің мұғалімі, майдангер, жоғары білімді маман болған. Ол Н.С.Хрущевтің атына хат жазып, онда адамның жеке басының құқықтарын бұзу, ұлттық саясат саласында бірқатар бұрмалаушылықтар, қазақ тілінде оқытатын мектептердің қысқартылуы т.б. Өкімет орындары жүргізіп отырған саясаттағы оқулықтар жөнінде өз пікірлерін білдірді. Мұнымен Шығыс Қазақстан облысы Күршім аудандық партия комитеті мен Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті айналысып партия қатарынан шығарылды, одан әрі мұғалімді психиатриялық ауруханаға жапқан. Ол аштық жарияласа түтікше арқылы тамақтандырады. Осы сияқты 90 мыңнан астам «басқаша ойлайтындар» психикалық емдеу жолынан өтеді. Қорытынды: Мінеки, балалар, еліміздің білім және ғылым саласының дамуының кезеңдерінің жағымды және жағымсыз кездері болғанын түсіндік. Жағымды жағы -халық тегін білім алды, жағымсыз жағы - еліміздің тарихы ақсады, қыспақта болды. Оған тарих ку 1943 жылы шыққан Қазақ КСР тарихы еңбегінің авторларының бірі. Бұл еңбекті жазуға соғыс жылдары Алматыға көшіп келген А.М.Панкратова, Б.Д.Греков, И.М.Дружинин қатысқан болатын. - 1946 жылы Е.Бекмаханов КСРО Ғылым академиясында докторлық диссертация қорғады. - 1947 жылы – «XIX ғ. 20 – 40 жылдардағы Қазақстан» деген атпен оның еңбегі жеке монография етіп шығарды. Бұл еңбек туралы пікірлер айтыла бастады. Кітаптың 14 – тарауында жазылған К.Қасымұлы басшылығымен болған көтеріліс сыналып, авторға «буржуазиялық – ұлтшыл идеологияны дәріптеуші» деген саяси айып тағылды. 1950 жылы 26 желтоқсан – «Правда» газетінде «Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік – лениндік тұрғыдан баяндайық» атты мақала жарияланды. Бұл Е.Бекмахановты ресми саяси айыптау еді. 1951 жылы 10 сәуір «Бекмахановтың буржуазияшыл – ұлтшылдық көзқарасын айыптау туралы» қаулы жарияланды. Е.Бекмаханов Ғылым академиясынан шығарылды. 1951 – 1952 ж. – Жамбыл облысының Шу ауданындағы орта мектепке жұмысқа ауыстырылды. 1952 жылы 4 желтоқсан - Қазақ КСР Жоғарғы сотының сот алқасы үкімімен 25 жылға бас бостандығынан айырды. 1954 жылы ақпан – академик, қоғам қайраткері А.М.Панкратованың тікелей көмегі нәтижесінде іс қайта қаралып, ақталып шықты. 1954 – 1966 ж. – Е.Бекмаханов ғылыми – педагогикалық жұмыстармен шұғылданды. 6. «Космополит» Қазақстанда бір ғана «Бекмаханов ісі» емес биология, медицина, экология саласындағы ғалымдарға «космополит» деген айыптар тағылып, олар республикалық ғылыми – зерттеу мекемелерінен және оқу орындарынан қуылды. Мысалы: Қазақ Мемлекеттік Университетінің ректоры Төлеген Тәжібаев. 1951 жылы 6 шілде - «Қазақ Мемлекеттік Университетіндегі саяси – тәрбие жұмысы мен кадрлық іріктеудегі ірі кемшіліктер туралы» қаулы қабылданды. Т.Тәжібаев – оқытушылық қызметке саяси сенімсіз болғандықтан Академиядан құрылған адамдарды жұмысқа алғандығы үшін және буржуазияшыл – ұлтшыл Е.Бекмахановты қолдағаны үшін айыпталды. Нәтижесінде Т.Тәжібаев ректорлық қызметтен босатылды. Сонымен қатар М.Елікбаевтың тағдырына тоқталсақ, Шығыс Қазақстан облысындағы орыс тілі пәнінің мұғалімі, майдангер, жоғары білімді маман болған. Ол Н.С.Хрущевтің атына хат жазып, онда адамның жеке басының құқықтарын бұзу, ұлттық саясат саласында бірқатар бұрмалаушылықтар, қазақ тілінде оқытатын мектептердің қысқартылуы т.б. Өкімет орындары жүргізіп отырған саясаттағы оқулықтар жөнінде өз пікірлерін білдірді. Мұнымен Шығыс Қазақстан облысы Күршім аудандық партия комитеті мен Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті айналысып партия қатарынан шығарылды, одан әрі мұғалімді психиатриялық ауруханаға жапқан. Ол аштық жарияласа түтікше арқылы тамақтандырады. Осы сияқты 90 мыңнан астам «басқаша ойлайтындар» психикалық емдеу жолынан өтеді. Қорытынды: Мінеки, балалар, еліміздің білім және ғылым саласының дамуының кезеңдерінің жағымды және жағымсыз кездері болғанын түсіндік. Жағымды жағы -халық тегін білім алды, жағымсыз жағы - еліміздің тарихы ақсады, қыспақта болды. Оған тарих ку жүктеу/скачать 1,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|