Қазақстан тарихы (он бес дәріс) Қарағанды 2010

Қазақстанда экономикалық, әлеуметтік және саяси жағдай елдің орталық

аудандарымен салыстырғанда ауыр болды. Қазақстанның 307

кәсіпорынының 250-і жұмыс істемеді. Қазақстанда мұнай өндіру 4 есе,

Қарағанды көмірін өндіру 5 есе қысқарды, ал мыс кенін өндіру мүлде тоқтап

қалды. Риддер кеніштері, Екібастұз көмір орындары және Спасск байыту

фабрикасы толық істен шықты. Өлке халық шаруашылығының жалпы

өніміндегі өнеркәсіптің үлесі 1920 жылы небары 6,3 % болды.

Республиканың ауылшаруашылығы құлдырап кетті. Егіс көлемі Орал

губерниясында 2 еседен астам, Жетісуда 3 еседей қысқарды. Мал саны да

едәуір азайып, 29,9 млн. – нан 16,3 млн. – ға дейін кеміді.

Кеңес үкіметі еңбекшілердің жағдайын жеңілдетуге ұмтылып, 1921

жылдың бас кезінде Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесі халыққа азық –

түлікті, отынды тегін босату туралы, коммуналдық қызметтерді тегін көрсету

туралы, ақысыз асханалар ашу туралы декреттер қабылдады. Алайда, зорлық

– зомбылыққа негізделген азық – түлік саясаты сәтсіздікке ұшырады.

Күйзелген шаруалар наразылық білдіре бастады. Қостанай, Ақмола, Орал,

Семей облыстарында көтеріліс ошақтары пайда болды. 1921 жылы ақпан

айында патша армиясының полковнигі Николаев пен Есаул Токарев бастаған

25 мың адамнан тұратын отряды Петропавл қаласында Кеңес үкіметі

органдарының үйін қиратты. 1921 жылдың наурызында Орал губерниясының

территориясында Сапожников отрядының қаруланған 10 мыңнан астам

бүлікшілері әрекет етті. Қарқаралы уезінде 70 – тен астам партия және Кеңес

қызметкерлері көтерілісшілер қолынан қаза тапты.

XX ғасырдың 20 жылдың басында ауылдар мен селоларда халық

наразылығының ұлғаюының себептері:

- мемлекеттің еңбекші халыққа қолдану саясаты (азық – түлік салғырты);

- 1921 – 1922 жылдардағы жаппай ашаршылық;

- мал шаруашылығының ауыр жағдайы;

- егін алқаптарының күрт азаюы.

Осы жағдайлардан азық-түлік салғыртының орнына азық-түлік салығын

енгізудің қажеттілігі айқындала түсті.

1921 жылдың 8 – 16 наурызда өткен партияның X съезі салғырттан азық-

түлік салығына көшудің, жаңа экономикалық саясатқа (НЭП – ке) көшудің

қажеттігін негіздеп берді.

Жаңа экономикалық саясаттың белгілері:

- азық-түлік салығының енгізілуі;

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

- сауда еркіндігі;

- жерді және ұсақ кәсіпорындарды жалға беру;

- ауылшаруашылық және несие, тұтыну кооперациясын дамыту;

- кәсіпорындарды шаруашылық есепке көшіру;

- еңбек міндеткерлігін жойып, жалдамалы еңбекті қолдану.

Жаңа экономикалық саясаттың мәні – салғыртты салықпен ауыстыру

болды. Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда (2,5 есе) аз болды.

Шаруалардан алынатын ауылшаруашылығы өнімдерінің мөлшерін салықпен

шектеу ауыл-селолардың қалалармен байланысын нығайтуға жол ашты.

Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын

түзеуге мүмкіндік алды. Орынборда 1921 жылы маусымда өткен облыстық

бірінші құрылтай партия конференциясы жаңа экономикалық саясатқа

көшуді мақұлдады. Жаңа экономикалық саясатпен бірге тоталитарлық,

авторитарлық басшылыққа көшу басталды.

1921-1922 жылдардағы ашаршылық. Қазақстанда жаңа экономикалық

саясатқа көшу барысында көп қиыншылықтар кездесті. 1921 жылы жазда

Еділ өзені бойының, Қазақстанның халықтары күшті қуаңшылық болуына

байланысты аштыққа ұшырады. Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей және

Қостанай губернияларында егістің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай, 80

%-і қырылды. Елде аштық басталды. Ашығушылар Республика халқының 1/3

бөлігін қамтыды. 1921 жылғы қарашада 1 млн. 508 мың адам ашыққан болса,

1922 жылы наурызда олардың саны 2 млн. 303200 адамға жетті. Маусым

айына қарай Семей және Ақмола губернияларының шаруаларынан азық –

түлік салығы бойынша 4 млн. пұттан астам астық және 24,5 мың пұт май

жинап алынды. Бұл жинап алынған өнімдер ең алдымен елдің пролетарлық

орталықтары – Мәскеуге, Петроградқа, Самараға, Казаньға, Саратовқа

жіберілді. Соның нәтижесінде «аман–сау» аудандардың халқы ашыға

бастады.

бірсыпыра кешігіп қолданды. Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің

декретімен Республиканың егін шықпаған аудандардың халқы азық – түлік

салығынан босатылды. 1922 жылғы егіс көлемінің 80 % жуығына Кеңес

үкіметі берген дән себілді. 1921 жылы 14 маусымда «Нақты ет салығы

туралы» декрет шығып, қазақтар ет салығынан босатылды.

1922 жылы 4 тамызда Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің қаулысына сәйкес

Қазақ АКСР – іне ауылшаруашылық машиналар мен құралдарын сатып алу

үшін 25 млн. сом бөлінді. Нақ сол жылы Кеңес үкіметі Қазақстанға егін

шықпауынан зардап шеккен шаруалардың мал сатып алуы үшін 21131 мың

сом бөлді. 575 балалар үйлері, 9 балалар баспанасы ұйымдастырылып, 18,5

мың баланы РКФСР – ге әкетті.

Ашыққандарға Кеңестік Түркістан туысқандық көмек көрсетті. 2 млн.

пұт астық жіберді, Республикадан 20 мың ашыққан адам қабылданды.

Осындай ауыр жағдайға қарамастан, 1921 жылы 7 қазанда В.И. Лениннің

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

үндеуіне («Сіздерде Арал теңізінде балықтың аулануы жаман емес...

Өздеріңіз аулаған балықтың бір бөлігін аштықтан ісінген қарттар мен

қарияларға бөліңіздер». Ленин В.И. Шығ толықжинағы 53-247 бет)

байланысты Арал балықшылары Еділ бойындағы ашыққан халыққа 14 вагон

балық жіберді.

1921-1922 жылдардағы аштықтың салдары:

1. Демографиялық жағдай нашарлап кетті. Орынбор, Қостанай, Ақтөбе,

Орал, Торғай губернияларында халық саны 1/3-ке дейін азайды.

2. 700 мыңнан астам адам республикадан тыс жерлерге көшіп кетті.

Жаңа экономикалық саясат жылдарындағы өзгерістер. РК(б)П-ның X

съезінен кейін енгізілген азық-түлік салығы біртіндеп жетілдіріле түсті,

шаруалар өмірінде оңды жағдай қалыптасты. Шаруалар басы артық

өнімдерін қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкіндік

алды. 6 және одан кем ірі қарасы бар қожалықтар салықтан босатылды. Көлік

салығы мен ақшалай түтін (шаңырақ) салығының орнына біріңғай заттай

салық белгіленді. Салық мөлшері азайтылып, 1924-1925 жылдары өнімнің 1/8

бөлігі алынса, 1927 – 1928 жылдары өнімнің 1/13 бөлігі алынды, ал 1924

жылғы қаңтардың 1-нен бастап тек қана салықтың ақшалай формасы

енгізілді. Үдемелі салықтың ауыртпалығы кулактар мен байларға түсті.

Салықтан жиналған қаражаттар қорғаныс ісіне, Халық ағарту ісіне,

ауылшаруашылығына, ірі өнеркәсіпті дамытуға жұмсалды.

Осы жылдары құрылған ауылшаруашылық несиесі қоғамы (кредит

кооперациясы) көшпелі халыққа жеңілдікті шарттармен 3-5 жылға несие

берді. Мемлекет шаруаларға ауылшаруашылық машиналары мен жабдықтар

сатып алуға несие берді. 1924-1925 жылдары республикаға әкелінген 415

тракторды кооперативтер мен коммуналар сатып алды. Несие (кредит)

кооперациясы қарызға тұқым беру, салық және басқа да экономикалық

реттеу құралдары мемлекеттің еңбекші шаруалармен байланысын нығайтуға,

өндіргіш күштерді қалпына келтіруге, ауыл мен қыстақ еңбекшілерінің еңбек

белсенділігін арттыруға көмектесті. Соның нәтижесінде:

1. Егіс көлемі 1924 жылы – 2,1 млн.-ға, 1928 жылы – 4 млн.-ға өсті.

2. Мал шаруашылығы одан да жоғары қарқынмен дамыды. 1924-1928

жылдары мал саны 24,8 млн.-нан 41 млн.-ға жетті.

3. Шаруа қожалықтары 1924 жылы - 737 мыңнан 1928 жылы – 1 млн.

333 мыңға жетті.

4. Астық өндіру 1924-1925 жылдары 64,618650 пұттан 1928-1929

жылдары – 240 млн. пұтқа артты. Осы уақытқа Қазақстанда 103 коммуна мен

650 ауылшаруашылық артелі болды. Оңтүстік Қазақстанда мақата өсіретін

«Мақтарал» алып совхозы ұйымдастырылды.

Шаруалардың жіктелу процессі күшейді:

1. Батырақ-кедей қожалықтары 2 есеге азайды.

2. 1928 жылы шаруалардың ¾ бөлігі орташаларға айналды.

3. Кулак – бай қожалықтар 6,6 %-ден 14,8 %-ға көбейді.

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

Жаңа экономикалық саясат жылдары өнеркәсіпте де өзгерістер болып

жатты. Халық шаруашылығының Қазақ Орталық Кеңес 8 тресті –

«Қожмехтрест», «Илецксоль», «Павлодарсоль», «Ақжал – золото», «Каззап –

золото», «Казахсаксаултрест», «Казспирт» трестері мен екі кәсіпорынды –

Сантонин заводын, Қарғалы шұға фабрикасын біріктірді. Сонымен бірге,

Одақтық маңызы бар «Эмбанефть», «Алтай–Казполиметалл»,

«Атбасцветмет» трестері құрылды. Жалпыодақтық трестер республика

бюджетіне табыстарының бір бөлігін аударып отырды: «Эмбанефть»

мұнайынан алынған табыстың 5 %-ін Қазақ АКСР – інің өлкелік бюджетіне

аударды. Осылайша одақтық трестердің монополиялық өктемдігі

қалыптасты. Экономикалық саясат өктемдікпен жүргізілді. Трестерді қаптату

аймақтарда өндіргіш күштерді ұтымды орналастыруға теріс әсер етті.

Қазақстан экономикасының ұзақ жылдарға созылған шикізаттық сипаты

анықталды. Ресейдің орталық аудандарынан республикаға бірқатар өнеркәсіп

орындары көшірілді: Орынбор тоқыма фабрикасы, Қостанай шұға фабрикасы

тағы басқа.

Өлкедегі кен өнеркәсібіне көңіл бөлінді. Түсті металлургияның басты

ауданы – Кенді Алтай болды. Риддер қорғасын заводы мерзімінен бұрын

пайдалануға беріліп, ол 1923 жылға қарай жалпы Одақта өндіретін

қорғасынның 40 %-ін бере бастады.

Орал- Ембі мұнай кәсіпшіліктері қалпына келтіріле бастады. Әуелі

Доссор, содан соң Мақат кәсіпшіліктері қалпына келтіріле бастады.

Атырауды осы мұнай кәсіпшіліктерімен жалғастыратын тар табанды жол

салынды.

болатын. Қарсақбай комбинаты жоғары қарқынмен қалпына келтірілді.

Мұнда 1927 жылы мыс өндіріле бастады. Қазақстанда өнеркәсіпті қалпына

келтіру процесі орталықпен салыстырғанда неғұрлым баяу қарқынмен

жүргізіліп, 1927 – 1928 жылдары ғана аяқталды.

Жаңа экономикалық саясат кезеңінде товар айырбасы мен товар

айналымының маңызы артты. РКФСР Халық Комиссариаты Кеңесінің 1921

жылғы мамырдың 24-індегі «Айырбас туралы» декретінде кооперативтік

ұйымдар арқылы да, рыноктар мен базарларда да айырбас жасауға жол

берілетіні атап өтілді. Сонымен бірге жеке саудаға рұқсат етілді. Жәрмеңке

саудасы күшейтілді. 1927 жылы 75 жергілікті, 13 губерниялық, 7 өлкелік

жәрмеңке жұмыс істеп, сауда айналымы – 30 млн. сомға жетті.

Басты жәрмеңкелер:

1. Семей губерниясында – Қоянды, Баянауыл.

2. Ақмола губерниясында – Атбасар.

3. Ақтөбе уезінде – Ойыл, Темір.

4. Бөкей ордасында – Орда.

Өлкеде тұтыну кооперациясы кеңінен дамыды. Жаңа экономикалық

саясаттың нәтижелері:

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

1. Күйзелген ауылшаруашылығын тез арада қалпына келтіруге

мүмкіндік берді.

2. Өнеркәсіп қалпына келтірілді.

3. Өркениетті кооператорлар құрылысы (қозғалысы) ел

шаруашылығының барлық саласын көтерді.

4. Шаруа шаруашылығын еркін дамытуға кепілдік берді.

Сонымен, жаңа экономикалық саясат шаруашылықты өркендетуге

мүмкіндік берген «керемет ғажайып» саясат болды (1921-1929 жж.).

Қазақ жерлері Қазақ АКСР құрамына біріктірілді. Заман талабы қазақ

халқының Ұлттық Кеңес Мемлекеттігін құруын қажет етті.

Жүзеге асыруға тиісті шаралар:

1. Халықтың бұрынғы территориялық тұтастығын қалпына келтіру.

2. Қазақ жерлерін бір республика құрамына біріктіру.

Қырғыз әскери-революциялық комитеті жанынан арнаулы комиссия

құрылып, болашақ республиканың шекарасын белгілеумен айналысты. Бұл

өзгерістер кезінде әр түрлі көзқарастар туындады. Кейбіреулер Қазақстанға

Ақмола, Семей, Орал облыстарының қосылуына қарсы шықты, басқалары,

керісінше, қазақ жерлерін ғана емес, сонымен қатар, республика құрамына

Омбы облысын, Орта Азияның көп бөлігін, Барнаул уезін, Алтай өлкесін

қосуды да талап етті.

Орынборды Қазақстан құрамына енгізу маңызды мәселе болды. 1919

жылғы қыркүйектің 19-ында губерниялық комитет Орынбордың Қазақстанға

қосылуы туралы шешім қабылдады, ал 1920 жылғы шілденің 7-ісінде

Орынбор қаласы Республика құрамына енгізіліп, тұңғыш астанасы (1920-

1924 жж.) болды. 1924-1929 жж. астана – Ақмешіт (Қызылорда). 1929

жылдан астана – Алматы.

Батыс Сібірге еніп келген Ақмола және Семей облыстарын Қазақстан

құрамына енгізу оңай болған жоқ, оған Сібір ревкомның кейбір мүшелері

қарсы шықты. 1920 жылдың екінші жартысында олар Қазақстанмен

шекараны белгілеу мәселелерін бес рет қарады. Ақыры 1921 жылы Ақмола

және Семей облыстары Сібір ревкомы қарамағынан КАКСР-не берілді. 1921

жылы Жайық, Ертіс өзендері бойындағы бұрын казактар иеленіп келген 10

шақырымдық өңір халқына қайтарылды.

КАКСР құрамына енгізілген аймақтар: Семей облысы – Павлодар,

Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы уездері; Ақмола облысы – Атбасар,

Ақмола, Көкшетау, Петропавл, уездері және Омбы уезінің бір бөлігі; Торғай

облысы – Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай уездері; Орал облысы – Орал,

Ілбішін, Темір, Атырау уездері, Маңғыстау уезі; Закаспий облысы –

Красноводск уезінен 4,5 Адай облыстары; Астрахань облысының бір бөлігі.

Бөкей ордасы және Каспий теңізі жағасындағы болыстар.

Орта Азияны ұлттық – мемлекеттік жағынан межелеуді және Оңтүстік

аймақты республика құрамына қосуды әзірлеу жөнінде қазақ зиялылары

ұйымдастыру шараларын жүргізді (1924 ж.). Нәтижесінде:

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

1. Кеңестік Шығыста ұлт республикалары құрылды.

2. Қазақ жерінің біртұтас Қазақ республикасы болып қалыптасуы

аяқталды.

Соның нәтижесінде Сырдария облысының Қазалы, Ақмешіт

(Қызылорда), Түркістан, Шымкент уездері, Әулиеата уезінің көп бөлігі,

Ташкент, Мырзашөл уездерінің бір бөлігі, Самарқанд облысы, Жизақ уезінің

бірнеше болысы, Жетісу облысының Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал

(Талдықорған) уездері, Пішпек уезінің бір бөлігі Қазақстанға қарады.

Республика аумағы үштен біріндей кеңейіп, 2,7 млн. шаршы шақырымға

жетті, ал халқы 1 млн. 468 мың адамға көбейіп, 5 млн. 230 мың адам болды.

Қазақтар – 61,3 %-ін құрады (1926 жылғы санақ деректері бойынша).

1925 жылы 15–19 сәуірде Ақмешітте өткен Кеңестердің бүкіл

Қазақстандық V съезінде «қырғыз – қазақ» атауы берілді, ал 1936 жылғы

9 ақпанда КАКСР Орталық Атқару Комитеті қаулысымен «қазақтар» атауы

берілді. Сөйтіп, қажырлы күреспен келген өзін - өзі билеу құқығы қазақ

халқы үшін нақты шындыққа айналды.

Республикадағы қоғамдық саяси өмір. Қазақ өлкесінде жаңа

экономикалық саясатты жүргізуші Кеңестер (советтер) болды. Алайда Кеңес

құрылысында қиыншылықтар мен кемшіліктер де кездесті.

1921 жылы 4-10 қазанда Қырғыз (қазақ) АКСР Кеңестерінің II съезі

болып өтті. Онда қаралған мәселелер:

1. Республикадағы мемлекеттік және шаруашылық құрылыстардың

қорытындылары шығарылды.

2. Жергілікті жерлерде Кеңестерді нығайту жолдары белгіленді.

1925 жылы бірінші желтоқсандағы өлкелік V партия конференциясы

болды. Партияның беделі өсіп, ауыл тұрғындарын партия қатарына алу ісі

өріс алды. Партия мүшелерінің саны артып, 1927 жылғы 1 қаңтарда 16854

адамға жетті. 1932 жылға қарай партия ұйымы негізінен қалыптасып бітті.

Бірақ партия жұмысының барлық буындарына әміршіл - әкімшіл әдіс

енгізілді. Осы жылдары Қазақстанда жастар қозғалысы өрістеді. 1921 жылы

шілдеде Орынбор қаласында жастар ұйымы – Қазақстан комсомолының

бірінші съезі өтті. Қазақ комсомолының ұйымдастырушы, тұңғыш төрағасы

Ғани Мұратбаев (1902 – 1924 жж.) болды. Ол өмірінің соңғы жылдарында

коммунистік жастар интернационалы Шығыс бөлімінің меңгерушісі болып

қызмет етті. Ғ. Мұратбаев өмірі 23 жасқа аяқ басқанында үзілді.

Сондай-ақ, Мирасбек Төлепов, Федор Рузаев, Қайсар Тәштитов және тағы

басқа жастар қозғалысының танымал жетекшілері болды.

1921 жылғы қаңтардың 1-інде КОБОС-тың қазақ облыстық бюросы

ұйымдастырылды. 1921 жылы қазанда кәсіподақтардың республикалық 1–

конференциясы болды. Онда кәсіподақтардың міндеттері белгіленді: 1)

жұмысшыларды сақтандыруға, 2) сауатсыздықты жоюға, 3) сенбіліктер

ұйымдастыруға, 4) одақ мүшелігіне қазақ пролетариатын тартуға, 5) жұмыс

табының ұлттық отрядын қалыптастыруға көңіл бөлінді. Осы жылдары

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

әйелдер қозғалысы кеңінен дамып, көрнекті қоғам қайраткерлері өсіп-

жетілді: Н. Құлжанова, Н. Арықова, А. Оразбаева, Ш. Иманбаева, С.

Есова.

Қазақстанда Кеңес үкіметі нығая түсті. Ауылдық және қалалық Кеңес

өкілеттік мерзімі белгіленді. Қанаушы элементтер (феодалдар, билер,

имамдар, муфтилер, мұсылмандардың діни басқармаларының мүшелері)

сайлауға қатыстырылмады. Егер бұрынғы болыс басқарушыларының,

билердің ұрпақтары Кеңес үкіметіне адалдық көрсетіп, қоғамдық еңбекке

қатысса, оларға сайлау құқығы берілді. Бұқара арасында саяси жұмыс,

насихат пен үгіт жүргізу мақсатында қызыл керуен және жылжымалы қызыл

отау ұйымдастырылды. Сөйтіп, сайлау барысында рулық сарқыншақтарға

рулық және таптық бой көрсетулеріне, патриархаттық-феодалдық

қатынастардың қалдықтарына қарсы күрес жүріп жатты. Қалыңмал алуды

жою, көп әйел алушылыққа, әмеңгерлікке тыйым салу туралы қаулы кеңінен

насихатталды.

1922 жылы 9 мамыр – 12 маусым аралығында Ә. Жангелдин бастаған

«Қызыл Керуен» экспедициясы Орынбор – Орск – Торғай – Атбасар –

Ақмола – Петропавл – Павлодар – Қарқаралы – Семейге дейін жүріп, 126

митинг өткізіп, 25 пұт әдебиет таратты, Кеңестік декреттерді насихаттап,

партияның ұлт саясатын түсіндірді. Кеңестердің іс – қағаздарын қазақ тілінде

жүргізуін жолға қойды.

1921 жылғы қаңтар айында Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі

«Қырғыз (қазақ) және орыс тілдерін қолдану тәртібі туралы, 1923 жылғы

қарашаның 22-інде «Қырғыз (қазақ) тілінде іс жүргізуді енгізу туралы

декреттер қабылданды.

1927 жылғы мамырдың 17-інде «Қазақ уездің, округтік мекемелерде

қазақ тілінде іс жүргізуге біржола көшу», 1928 жылғы қаңтар «Аралас уездік

мекемелерде қазақ және орыс тілдерінде қосарлас іс жүргізуді енгізу»

жөнінде шаралар белгіленді.

1925 жылы желтоқсанда Бүкілқазақстандық V РК(б)П конференциясы

өтті. Онда: ауылды кеңестендіру бағытын жариялап, үкімет органдары

ретінде ауылдық кеңестерді нығайту, олардағы бай, жартылай феодалдардың

зорлық – зомбылығын жою жөніндегі ұйымдық, идеологиялық шаралар

кешенін белгіледі.

1928 жылы республикада жаңадан аудандастыру жүзеге асырылды.

Республика 5 буынды – ауыл, село, болыс, уезд, округ, орталық басқару

жүйесіне көшірілді. Республика 1 автономиялы облысқа, 13 округ, 192

ауданға бөлінді.

Жаңадан аудандастырудың маңызы:

1. Кеңес аппаратының халық бұқарасына жақындай түсуіне, халықты

кеңестік құрылысқа тартуға көмектесті.

2. Ұлтшылдық егестерді тоқтатты.

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

3. Рулық ауылдарды жойып, шаруашылық – территориялық Кеңестер

құру қажеттігін көрсетті.

1929 жылы Қазақ АКСР-ының астанасы Қызылордадан Алматы

қаласына көшірілді. Сонымен бірге, осы жылдары (1921-1928 жж.) қоғамда

партияға тәуелділік арта түсті. Ф. Голощекин мен оның төңірегіндегілер

әміршіл - әкімшіл басшылық стилі мен ойлау әдісін орнықтырды, партиялық

– мемлекеттік машинасы «жау бейнесін» ойлап тапты. Т. Рысқұловқа,

С. Сейфуллинге, С. Мендешевке, С. Садуақасовқа және т. б. «ұлтшыл» деген

айдар тағу нақ сол жылдары тәжірибеге енді. Жеке меншікті, көп

укладтылықты, товар айналымын жою, идеологияның экономикадан басым

болуы - осының бәрі казармалық социализм негіздерінің орнығуына әкеп

соқты.

1. Қазақстандағы индустриализациялау.

2. Қазақстандағы «Кіші Қазан» және күштеп ұжымдастыру.

Ұжымдастырудың нәтижесі.

3. Қазақстандағы қоғамдық - саяси өмір.

СӨЖ тапсырмалары:

1. 1931-33 жылдардағы ашаршылықтың негізгі демографиялық

зардаптарын анықтаңыз.

1. Республиканың халық шаруашылығын қалпына келтіру әлі

аяқталмаған болатын. Өнеркәсіп өндірісі соғысқа дейінгі деңгейінің 61%-ға

ғана жетті. 1925 жылы желтоқсан айында БК(б) Партиясының XIV съезі өтті.

Онда елді социалистік индустрияландыру бағыты жарияланды:

1) халық шаруашылығының барлық салаларын машина техникасымен

жарақтандыру;

2) инфрақұрылымның дамуы, индустрияланған халықтың пайда болуы.

Индустрияландыру ісі Қазақстанда елдің басқа аудандарына қарағанда

біршама кешірек басталып, уақыты жағынан КСРО Халық шаруашылығын

дамытудың бірінші бесжылдығымен (1928-1932 ж.ж.) тұтас келіп, өлкеде

елеулі қиыншылықтармен жүзеге асты.

Қиыншылықтары:

1. Қазба байлықтарының толық зерттелмеуі.

2. Байланыс және тасымал құралдарының нашар дамуы. Территорияның

1000 шаршы шақырымына 1 шаршы шақырым темір жолдан келді.

3. Жұмысшы табының сан жағынан өте аз болуы. Халықтың 90 %-і

шаруалар еді.

4. Жергілікті мамандардың жетіспеуі.

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

5. Жаңа экономикалық саясат тоқталып, әскери коммунизм кезеңіндегі

әдістердің жаңғыртылуы.

6. Халық билігінің жеке диктатурамен ауыстырылуы.

7. Әміршілдік – төрешілдік басшылық әдісінің енгізілуі.

Осы жағдайлардан өлке экономикасында ауылшаруашылығының

басымдылығы (84,4%) сақталды. Индустрияландыру жағдайында

еңбекшілердің жақын арада шешуге тиісті міндеттері:

1. Өлкенің техникалық – экономикалық жағынан артта қалуын жою.

2. Байырғы халық өкілдерін кеңінен тарту жолымен жұмысшы табы мен

өндірістік – техникалық мамандарды қалыптастыру.

Индустрияландыруды жүзеге асыру. Қазақстанда индустрияландыру ісі

болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлықтарды зерттеуден басталды.

КСРО Ғылым академиясы 20-жылдардың аяғы 30-жылдардың басында

көптеген көрнекті ғалымдардың қатысуымен ұйымдастырған кешенді

экспедициялар іс жүзінде республиканың бүкіл аумағын қамтыды. Академик

Н. С. Курнаков Орталық Қазақстанның минерал–шикізат байлықтарын

зерттеп, «ҚАҚСР-і Кеңес Одағының тұтас металлогенді провинциясы» деген

тұжырым жасады. Академик И.М. Губкин Орал – Ембі мұнайлы ауданын

зерттеп, бұл кен орны -мұнайға аса бай облыстардың бірі деп

қорытындылады. Қазақтың жас инженер–геологы Қ.И. Сәтбаев Жезқазған

ауданындағы мыс кені орындарын мұқият зерттеп, аймақтың болашағы зор

екенін дәлелдеп берді.

1927 жылы Түркістан-Сібір теміржол магистралы салына бастады.

Құрылыс бастығы болып В.С. Шатов тағайындалды. Түрксібке көмектесу

комиссиясын республика Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы

Н. Нұрмаков басқарды. РКФСР үкіметі жанында РКФСР Халық

Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Т. Рысқұлов (1894-1938 ж.

ж.) басқарған Түрксіб құрылысына жәрдемдесетін арнаулы комитет жұмыс

істеді. Т. Рысқұловтың ұсынысымен комитет құрамына темір жол

маманы, инженер М. Тынышбаев (1828-1937 жж.) енгізілді.

Түрксіб құрылысында бірнеше ұлт өкілдерінен тұратын 100 мың адам

еңбек етті. 10 мың қазақ жұмысшылары теміржолшы, құрылысшы, техник,

жол ісінің шебері мамандықтарын меңгерді. Құрылысқа 200 млн. сом қаржы

жұмсалды. Түрксібтің ұзындығы 266,5 шақырым болды, ол жоспарда

белгіленген 5 жылдың орнына 3 жылда салынып бітті. 1931 жылғы –

қаңтарда Түрксіб темір жолы тұрақты пайдалануға берілді. Түрксіб

магистралы салынуының мемлекеттік және әлеуметтік – экономикалық

маңызы болды. 1) Орта Азия Сібір аудандарымен жалғастырылды; 2) Елдің

Шығыс аудандарының экономикасы мен мәдениетін дамытуға ықпал етті; 3)

Өлкедегі жұмысшы табын тәрбиелеу мен шыңдау мектебі болды. Қатардағы

жұмысшы Д. Омаров - Түрксіб бастығы қызметіне көтерілді. Т. Қазыбеков –

«Қазақ – көлік құрылыс» тресінің бастығы, Социалистік Еңбек Ері атанды.

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

Соғысқа дейінгі бес жылдар кезінде салынған құрылыстар: Түрксіб

теміржолы, Қарағанды шахталары, Ембі мұнай кәсіпшіліктері, Шымкент

қорғасын заводы, Балқаш, Жезқазған кен – металлургия комбинаттары, Кенді

Алтай, Ащысай полиметалл кәсіпорындары, Ақтөбе химия комбинаты,

Қарағанды жылу және су электр станциялары, Өскемен құрылыс

материалдары өнеркәсібінің кәсіпорындары, Шымкент химия – фармацевтік

заводы, Арал сульфат комбинаты іске қосылып, Теміртау синтетикалық

каучук заводы, Қаратау химия комбинаты салына бастады. Сөйтіп, Қазақстан

ауыр өнеркәсібінің арнаулы бағытқа бейімделгенін көрсетті.

Өлкеде болашақ өнеркәсіп тораптарының негізі қаланып, басқа

республикадағы экономикалық аудандармен байланыс нығайтылды. Орталық

Қазақстанның шикізат аймағы Оңтүстік Оралдың өнеркәсіп орындарын

кенмен, металмен, көмірмен жабдықтады. Кенді Алтай Сібірдің индустриялы

кешенімен ұласты. Мұнайлы Ембі Еділ мен Жайық арасында жаңадан

құрылып жатқан «Екінші Баку» мұнай базасының бір бөлігіне айналды.

Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындары бой көтере

бастады. Олардың ішінде қуаты жағынан елде үшінші орын алатын Семей ет,

Гурьев (Атырау) балық – консерві, Алматы жеміс – консерві комбинаттары,

Жамбыл, Мерке, Талдықорғандағы қант заводтары сияқты кәсіпорындар іске

қосылды.

1. Машина жасау, металлургия, қорғасын өнеркәсібі кәсіпорындары

болмады.

2. Энергетика базасы, құрылыс материалдары өнеркәсібі артта қалды.

3. Тау – кен шикізатын дайындаушы база ретінде қала берді.

4. Республикадан сирек кездесетін металдар, мұнай, көмір, фосфорит

тегін әкетілді.

Өлкедегі индустрияландыру бағытын жүзеге асыру жолдары:

1. Шаруаларға үстеме салықтар салынды.

2. Республикалардың барлық жинақталған қорлары мемлекеттік

бюджетке қосылды.

3. Одақтық бюджеттен берілген есебінде, республика қорынан

субсидиялар мен дотациялар бөлу (1931-1934 жж. - 2 млрд. 137 млн. сом).

4. Өндірісті, өнім өткізуді және жабдықтауды мемлекет қолына

шоғырландыру.

5. Жазалау саясатын қолдану сияқты тәсілдер тән болды.

Негізінде елді экономикалық артта қалушылықтан шығару сияқты игі

мақсатпен басталған бұл жұмыс әкімшіл - әміршіл, бұлтартпайтын

әдістерімен жүргізілді. Көптеген жаңа құрылыстар жазықсыз қудаланған

адамдардың еңбегімен көтеріліп, ондай қудаланған адамдардың саны үнемі

толықтырылып отырды.

Индустрияландырудың Қазақстанға тигізген теріс әсері:

1. Халық дәстүрі бұзылды.

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

2. Қазақ шаруалары кедейленді және аштыққа ұшырады.

3. Лагерьлер жүйесі орнықты.

4. Қазақстан Ресейдің шикізат көзіне айналды.

Индустрияландыру ерекшеліктері:

1. Өлкедегі индустрияландыру жоғарыдан жүзеге асырылып, шикізат

көздері екпінді қарқынмен игерілді. Мұнай Ембіде өндіріліп, өндейтін

орталық Орскіде салынды.

2. Білікті жұмысшы мамандар, инженер – техник қызметкерлер сырттан,

негізінен Ресей мен Украинадан әкелінді.

3. Жергілікті мамандар жетіспеді.

4. Урбандалу (урбанизация) процесі күшті жүріп, қалалар мен қала

үлгісіндегі қоныстар, қала халқы көбейді. 1930 жылдың аяғында қала халқы

29,8 %, 1939 жылы қалада тұратын қазақ – 375 мыңға артты (1926 жылғыдан

5 есе көп).

1940 жылы Қазақстанда өндірісте істейтін жұмысшы табының жалпы

саны 350 мыңға жетті. Оның жартысына жуығы қазақ жұмысшылары болды.

Республикада көптеген инженер – техник кадрлары даярланып, олардың

саны 11 мыңнан асты.

Индусрияландыру барысында бұқаралық социалистік жарыс өрістеді.

1930 жылы республикада 10 мыңнан астам екпінділер болды. Домбастың

жаңашыл забойшысы – Алексей Стаханов бастамасы ел көлемінде

насихатталды. Қазақстандағы алғашқы Стаханов ізбасары – Қарағанды

шахтеры Түсіп Күзембаев. Стахановшылар қозғалысы халық

шаруашылығының барлық маңызды салаларын қамтыды.

1935 жылғы желтоқсанда республиканың түсті металлургия өнеркәсібі

озаттарының тұңғыш слеті болды. Қазақстан индустриясының еңбек ерлері:

Ә. Мұрынбаев, М. Сағымбеков, Б. Нұрмахамбетов, З. Табылдинова, А.

Сафин.

1. Жаңа техника мен технология меңгерілді.

2. Жұмысшы табының мәдени – техникалық деңгейі жетілдірілді.

3. Еңбек өнімділігі артты.

4. Индустрияландырудың даму қарқыны тездетілді.

Теріс әсері:

1. Жағдайға қарай ыңғайланып, реттелетін қозғалысқа айналды.

2. Жаппай стахановшыландыру жүргізіліп, өндірістің берекесі кетті.

3. Жекелеген адамдарға рекорд үшін жағдай жасалды.

4. Еліктеушілік, бірыңғай ойлаушылық психологиясы қалыптасты.

Индустрияландыру саясатының тарихи маңызы:

1. Аграрлық республика индустриялы – аграрлық аймаққа айналды.

2. Республикада қалалар мен қала тұрғындарының үлес салмағы өсті.

3. Ұлттық жұмысшы табы құрылды.

4. Инженер – техникалық кадрлар қалыптаса бастады.

Қазақстан тарихы (он бес дәріс)

5. Қысқа мерзімде орасан зор материалдық қазыналар, өнеркәсіп

мүмкіншілігі жасалды.

6. Көп ұлтты ұжымдар пайда болды, адамдардың туысқандығы нығайды.

7. Қазақстанның басқа индустриялық аймақтармен экономикалық

байланысы орнықты.

8. «Кімді кім» деген мәселе қалада да, деревняда да социализм

пайдасына шешілді.

9. Өндірістің негізгі құрал – жабдықтарына капиталистік меншік

жойылды.

10. Жұмыссыздық жойылды.

11. Халықтың материалдық әл – ауқаты біраз жақсарды. Қазақстанда

жалақының жалпы қоры 1928 жылы 142,11 млн. сом болды, ал 1932 жылы

732,8 млн. сомға жетті.

12. Өнеркәсіп орындарының көпшілігі 7 сағаттық жұмыс күніне

көшірілді.

Сөйтіп, индустрияландыру елді экономикалық артта қалушылықтан

шығарды.