Ќазаќстан тарихы

Қоғам адамдары қашық песпектива арқылы мүмкіндігінше ұжымға, Отанға пайда келтіруі тиіс. Бұл перпектива жақын және орта перспективалармен мызғымас байланыста іске асырылады.

Осы перспективаларды оқу және тәрбие барысында тиімді пайдалануда әрбір мұғалімнің міндеттері: біріншіден, перспективаны баланың, сыныптың, мектептің пайдасы үшін таңдап ала білу; екіншіден, оқушылардың жас ерекшеліктерін және жалпы дайындық дәрежесін еске алу.

Ұжым өмірінде дәстүрдің үлкен тәрбиелік маңызы зор. А.С.Макаренконың сөзімен айтқанда, дәстүр ұжымды бекітеді.

Дәстүр ұжымды нығайтады, оның өмірін толық, тұрақты, ықпалды және тартымды етеді. Ұжымның жалпы өмірінде дәстүрдің көптеген түрлерін байқауға болады, мысалы, мектеп мерекесі, сайыстар, олимпиадалар, соңғы қоңырау, артта қалған оқушыларға көмектесу, дәлдік дәстүрлері т.б. Барлық дәстүрлер үшін жалпы мәселе ұжым өмірін байыту, аға ұрпақтың мұрасын ұқыптылықпен күтуге үйрену, ұжым абыройы үшін күресу.

Дәстүр - бұл тарихи қалыптасқан, бір буыннан екінші буынға беріліп отыратын қоғамдық өмірдегі, ұжымдағы адамдардың қатынастарын көрсететін нормалар мен принциптер.

Еңбек біздің заманымызда мектепке енді, бірақ баланың, жас өспірімнің, жас жігіт пен қыздың жан дүниесіне әлі де біржола енген жоқ. Өте өкініштісі, көп-теген мектептерде ол өзінің тиістісін — коллектив пен жеке адамның өмірінің мәні, шабыты мен қуаныштың қайнар көзі болуға тиісті орнын алған жоқ. Еңбек шабыты, еңбек қуанышы, еңбек творчествосымен рух-тану — бұл қуатты рухани күш, ол адамдарды жақындастырады, баланың тұңғыш срзімін оятады, сол сезімнің негізінде бірте-бірте азаматтық ар, басқа адаммен жақындасуды керексіну сөзімі, оған өзінің рухани күш-қабілетін беру сөзімі, басқа адам үшін жауапкершілікті сезіну сезімі орнығады. Коллективтік еңбек арқылы туған басқа адамды керексіну сөзімі — коллективтің бүкіл еңбек өміріндегі ең маңызды нәрсе.

Еңбек рухы коллективте, еңбектегі қарым-қатынастарда туып, өмір сүреді. Бүкіл мектеп еңбек коллективі болуға тиіс, адамға, қоғамға, халыққа арналған еңбек идеясы коллективтік ойды, коллектйвтік ынтаны рухтандыруға тиіс. Еңбек коллективі болмаса — оқушылар өз тәжірибесі арқылы тәртіптің қажеттігін, басшылыққа сайланған немесе өкілдік етілген жасы үлкен жолдастардың, сондай-ақ жолдастарының да талаптарына бағыну қажеттігін түсінбейді. Жеке адамның нағыз социализациясы мынадан: адам өзінің ең-бектегі міндетіне тек қажеттілік ретінде ғана қарап қоймай, сонымен бірге өзінің қажетін басқа адам арқылы өтеу жөніндегі нақты әдіс ретінде қарауынан

басталады.

Оқушылар коллективінің еңбек өмірінің негізіне еңбек қуанышы жатады. Коллективте еңбек қуанышын бастан кешу ғана еңбекке деген қажеттілікті тудырады. Еңбек адамға қажеттілік онымен қарым-қатынас жасау қажеттілігінен бөлінбейді; кішкентай адам творчествоның, іс-әрекеттің қызығын аша келе, сонымен бірге өзінің күші мен басқа адамдардың күшін қо-судағы қуанышты, тартымдылықты ашқан кезде ғана еңбек қуанышы туады.

Балалар коллективін тәрбиелеу - бұл, шын мәнінде, еңбек қуанышын іздеу. Еңбек қуанышын еш нәрсемен салыстыруға болмайды. Оны экскурсияның, спорттың, ойындардың, көркем әдебиеттің, музыканың адамға беретін қуанышымен бір қатарға қоя алмайсың. Егер балалар өз тәжірибесінде еңбек қуанышына қолдары жетпесе, егер оларды коллективтік жасампаз еңбек қызықтырмаса, басқа қызмет түрінің бәрі коллективті қалыптастыру құралы ретінде дәрменсіз болып қалады. Еңбек қуанышы,— бұл ең алдымен қи-ыншылықтарды жеқу қуанышы, мақтанышпен сөзініп, бастан кештік, мінекей біз, дене күштеріміз бен рухани күштерімізді жүмсап, жеңіп шықтық, ұзақ уақыт бойы талпынған шыңның басына шықтық. Еңбек қуанышына жету жолы оңай емес, оны альпинистің жігерімен және ерлігімен салыстыруға болады: құздар мен жарқабақтар арқылы кезудің жақсылығы да, тартымдылығы да шамалы, бірақ мұның бәрі шыңға жету үшін, өзіңнің абыройың мен намысыңды дәлелдеу үшін қажет. Еңбек қуанышы шыңға қарай қайсарлықпен жылжуда, табиғат күштерін жеңіп шығуда.

Тәрбие шеберліғі мен өнері мынада: әрбір адамға мына теңдесі жоқ қуанышты, халык, айтқандай, ол әлі орындықта көлденең жатқан көзден бастап сыйлау ке-рек. Балаға ауыр болады екен деп алтын балалық шақтың нұр шұғыласына көлеңке түсіруден қорықпаңыз, ол өзінің бар күш-жігерін салып, шағын мүмкіншілігімен біз ойлағаннан гөрі, көбірек іс істейді. Осы «ойлағаннан гөрі, көбірек» деген сөзде, мүмкін, шыңға жететін қиын соқпақпен жүру мәселесі жатқан шығар. Оған жетпейінше еңбек қуанышы, адамның адамға жақындауы мүмкін емес, өзіңнің рухани күшіңнің сарқылмайтындығына таңырқау мүмкін емес. Ойлағаннан гөрі көбірек іс істегеннен кейін, мүмкін, бала өзіне өзі тұңғыш рет мақтаныш сөзімімен сүйсінер, бейне бір өзін-өзі жаңа тапқандай, өзін басқа адамның көзқарасымен көргендей болар. Әлбетте, коллективтің еңбек өмірі нақ осыдан басталады. Адамның адамға жақындауы, күш біріктіруге талпыну, осы бірігу қуанышы, өзара көмек пен жәрдемді сезу — мұнсыз саналы тәртіп туралы, коллективтің жекелеген тәрбиеленушілерге қоятын талабы туралы әңгіме де болуы мүмкін емес. Көп жылдық тәжірибе менің көзімді мынаған жеткізді: балалар мен жастар коммунистік ұйымдары-ның — пионер және комсомол ұйымдарының идеялық негізі бұл балалардың, жас өспірімдер мен жастардың еңбек өмірі. Пионерге етуге әзірлену кезінде біздің балалар бақ немесе егістікті қорғайтын орман алқабын, жапырақты орман немесе титомник жасайды. Бұл жұмыс қоғамға қарайтын жерді түрлендіреді, байлық құрайды. Мінекей октябрят-балалар шағын учаскеге емен отырғызып, жапырақты орман жасап жүр. Әрбір бала өзі отырғызған ағаштарының өніп шығуын шыдамсыздана күтеді, әрқайсысы нәзік өніктер пайда болған кезде қуанышты сөзімге бөленеді. Бұл жұмысқа балалардың шамасы келеді дегенмен оңай да емес: жыл бойына әлденеше рет топырақты қопсытып, арам шөпті жойып, ағаштарды суару керек. Мұның өзі едәуір дене күшін жұмсауды керек етеді.

Коллективтік еңбекте адамға жеке жұмыста еш уақытта ашыла қоймайтын жайлардың сыры ашылады: қажырлылық, табандылық, қайсарлың —бұл тек бұлшық еттердің барынша жұмсалуы ғана емес, бұл ешнәрсемен салыстыруға болмайтын анағұрлым күшті нәрсе екендігін адам түсінеді. Бұл ішкі жігер импульсі; қолыңда енді жұмсайтын күшің біткендей көрінген сәтте, қиындықты жеңуге мәжбүр ететін ешнәрсемен де салыстыруға болмайтын намыс күші. Қуаңшылық соқты, ыстықтан ағаш қурауға айналды. Ағаштың бәрін суаруға әл-дермен жетпейтін тәрізді. Бірак, біз балаларды қиындықтарға қарсы қоямыз. Әлденеше рет кешкісін біз учаскеге келіп, ағаштарды суарамыз. Бұл арада, әрине, балалармен бірге, тәрбиешінің де жұмыс істегені өте маңызды нәрсе, оның қиындықтарды жеқу жөніндегі жігер күші, сөнбейтін оттай әрдайым бала-лардың алдында тұрғаны жен. Міне қиындықтар енді жеңілді, балалар жеңіс қуанышын басынан кешті. Бұл коллективтің рухани емірінің неғұрлым толық мәнді кезеңі. Еңбек арқылы қол жеткен бірлік – мейлінше мықты бірлік.

Балалар пионер ұйымына кіруге дайын болған кезде, бір кездегі алаңқайда енді емендер гүлдеп тұрды. Еңбектің бастапқы нәтижелері балалардың азаматтық тұңғыш сенімдерін нұрландырды. Жылдар өте берді, жапырақты орман барған сайын жер бетінен көтеріліп, жоғарылай берді, жоғарылай берді. Жас балалар мен жас қыздар жас өспірімге, бозбалалар мен бойжеткендерге айналады, олар 17-18-ге толады, ал олар тұңғыш рет тер төккен жерде жасыл жапырақты орман тербеліп тұрады. Жас адам өзінің өткен өмір жолына көз жүгіртеді, енді оның өзінің еңбек тамыры бар.

Кімде-кім материалдық игіліктерді қиындықпен тапса, кімде-кім терін төгіп жер суғарса, рухани бірліктің ерік күшін біріктірудің теңдесі жоқ сөзімін басынан кешірсе, сол ғана еңбек қуанышына кенеліп, еңбек нәтижелеріне мақтана алады. Балалық пен бозбалалық шақтағы неғұрлым қиын жұмыс сәттерін еске алу - бұл нағыз жарқын естеліктер. Өйткені бұл — моральдық байлық, моральдық табыс. Ал егер біз бұл байлықты жас ұрпаққа бергіміз келсе, онда қиындықтарды жеңу бақытынан оны қорғаштауға болмайды. Балалық шағынан бастап, бозбалалық шағынан бастап күш-жігер жұмсамаған жерде, адам үшін жасампаздық қуанышы сезімін өз басы терең сезінбеген жерде мен пионер және комсомол коллективінің дұрыс идеялық тәрбиесі бар деп білмеймін. Адамның жеке рухани дүниесін - оның ынтасын, мүддесін, мұратын - қоғамдық мүддемен, қоғамдык, тұтынумен байланыстыратын арқау жіп нақ осы больш табылады. Өз өмірінің соңғы алты-жеті жылына кез жүгірткен жас жігіт өткен жолына батпақты жерді құнарлы жерге айналдырған өзінің ауыр еңбегі арқасында өсірген ағашын және бидай масақтарын көреді,— мұндай жас жігіт батпақта тот басып жатқан бір кесек темірдің қасынан, жерде төгіліп қалған минерал тыңайтқыштың қасынан еш уақытта жайбарақат өте шықпайды. Қоғамдық мүлік ол үшін өз мүлкінен қадірлі, өйткені қоғам мүлкі халықты қуанышқа бөлейді, өйткені оның қайталанбайтын тұңғыш еңбек қуанышы сөзімі адам игілігіне қамқорлық жасаумен байланысты.

Коллективтің еңбек өміріне тәрбиешінің қамқорлығы-бұл әрбір тәрбиеленуші-нің арына, өзін-өзі тәрбиелеуге және өзін-өзі тәртіпті ұстауға қамқорлық. Ар — бұл, бейнелеп айтқанда, нанымның эмоциялық күзеті, ал бұл күзетті адамның жүрегіне әуел бастан, адамның адамға баратын бірден-бір жолы іс-әрекет қуанышы, жасампаздық қуанышы болған кезден бастап орнықтыру керек. Егер адам еңбек қуанышын танып, кейін, өзінің жеке бақытына жету үшін ең дұрыс жол ретінде өзінің өмір жолынан осы еңбек қуанышын іздесе, осындай ретте әлгі күзет қырағылыққа айналады.

Еңбек арқылы және қиыншылықтар арқылы моральдық шыңдау бәрінен гөрі мынадай нәрселерге қамқорлық жасағаннан көрінеді: қоғам үшін ең қымбат нерсе не болып саналады, бар нәрсені бар көзінде біз байқамаймыз, жоқ нәрсені жоқ кезінде біз соншама дабырайтып сөз етеміз. Айналамызда орман жайқа-лып, тербеліп, жерді эрозия мен қуаңшылықтан қорғап тұрғанда - орман жөнінде аз әңгіме етеміз. Стол үстін-де нан болса - астық шығыны туралы ешкім сөз қозғамайды, астық қабылдау пункттеріне барар жолда алтын дәннің төгіліп жатқанын, жүгері алңабының жиналған әр гектарында бүтіндей бір цеитнердей собық қалып қоятынын ешкім байқамайды. Ал егер егін шықпай қалған жағдайда — осылардың бәрі жайында сөз бола баетайды, осының бәрі көзге түседі. Ал астық қашанда қымбатқа түседі - ол аз болған көзінде де, қойма дәнге сықап толып тұрған кезде де қымбатқа түседі. Біз адамды балалық және жеткіншектік шағынан бастапақ астықтың қиын, зор еңбекпен болатынын ол өз тәжірибесінен түсінетіндей, сезінетіндей етіп тәрбиелейміз. Әрбір оқушы өзінің балалық және жеткіншектік шақтарында астық өсіретін еңбек коллективінің мүшесі болып саналады, мұның өзі біздің тәрбие жұмысымыздың ең маңызды құрамды бөлімдерінің бірі. Коллектив қиыншылықтарды неғұрлым көбірек жеңсе, соғұрлым жалпы еңбекте адамның басқа адамды, мақсатқа жету жолындағы күресте қажетсінуі тереңдей түседі.

Бірінші класта оқитын кішкентай балалар әлденеше шаршы метр құнарсыз жер алады; ол жерге тіпті арам шөп те шықпайды. Бұл ешнәрсе еспейтін батпақты жер.

Оны құнарлы жерге айналдырып, онда бидай өсіру керек. Бірнеше айлар бойы балалар өз учаскесіне тұнба мен жергілікті тыңайтқыштар тасиды, жерді аударыстырып оны бұдан былайғы өңдеуге әзірлейді. Бұл оңай жұмыс емес; кімде-кім коммунизм түсында істелетін жұмысты тек машиналар мен механизмдер арқылы басқарылатын іс деп түсінсе, ол қажет бола қояр ма екен, өйткені бір қалыпты және жалықтыратын жұмыс. Бірақ нақ осы жұмыс жалықтыратын және бір қалыпты болғандықтан да, ол коллективті тәрбиелеу үшін қажет. Қиын, көбінесе ұнамсыз жұмыста коллективтің ерік жігерін біріктіру, дене күші мен рухани күшін сарқа жұмсау -атап айтқаңда осының өзі жеңіс қуанышының сөзсіз алғышарты болып табылады. Әр жолы күшті ұзақ уақыт сарқа жұмсаудың жеңіспен тынатынын тәжірибеден білген балалар жалықтыратын, бір қалыпты жұмыс процесінде де қуанышты сөзінеді. Бұл қуаныштың басты қайнар көзі олар өздерінің жұмысының сәтті аяқталатынына көздері жеткендіктен де, бірге жұмыс істеп , жатқандықтары болып табылады. Біздің кішкентай балаларымыз үшін; өздері шығуға талпынған шың еңбектерінің арқасында меңіреу жатқан жерге өсірген алтын бидайдың масағы болып табылады.

Бәрі қатысатын еңбек арқылы коллектив болып рухтану - бұл бірден-бір және ешнәрсе алмастыра алмайтын эмоциялық жағдай. Коллективтік шабытпен еліккен ең кежір, ең жалқаудың өзі еңбек сүйгіш және ьщталы адамға айналады. Жалқау, кежір, оралымсыз бала үшін де, семьяда еңбекке дағдыланбаған бала үшін де бұл коллективтік рухтану жағдайы ерекше пайдалы. Мұндай жағдайда адам өзінің істеген және істеп жатқан ісін маңтаныш етеді, өзін қадірлейді, со-ның арқасында басқалардың өзі туралы айқын пікіріне, өз еңбегіне басқа адамдардың берген бағасына сөзім-

талдықпен қарайтын болады. Кішкентай адамның өзін көретін ең шыншыл және ең әділетті айнасы — кол-лективтік еңбек. Осы айнаның арңасында ғана адам- -ның істелмеген нендей де бір іске, немесе көңілдегідей өрындалмаған іске үялу сөзімін басынан кешіру қасие-" ті пайда болады.

Бидайдың қалай масақтанғанын, дәннің қалай же-тіліп піскенін көргенде, коллектив ңандайлык, зор қуаныш еөзімін сөзінеді десеңші! Өз қолдарымен өсір-ген алғаідқы бір уыс дән, алғашқы астық, мақтаныш сөзімін азаматтыңпен түңғыш сөзіну — коллективтің нарыз еңбек өмірі осы. Тағы да атап айтамын: осы емір балалық және жеткіншектік шаң жылдарында, адамның дербес еңбек жолына түсуінен өлдеқайда ерте басталуы тиіс. Алтын балалық шақты ңұр өткізіл ал-ган еоң, кейін бооңа кеткен емірді вш уақытта ңайтып келтіре алмайсың, өйткені балалық шаңта төккен тер-дің әр тамшысы кемел шаңтағы ңажырлы еңбектің әлденеше күніне түрады. Балалық шаңта всірген әрбір уыс дән үлкен елшем болып табылады, бұл келемге буда-буда алтын бидай, шүрайлы егістік, аға үрпаіч-тардың қаһармандық еңбегі кіреді.

Віздің түлектеріміз балалық шағында өздерінің жұмысы — ойыншык, өмес, қайта вте елеулі қоғамдың ңажетті іс екендігін біледі. Жазда төменгі кластардың оқушылары бүзауларға арнап әлденеше тонна витамині мол шөп дайындайды. Егер олар, мектеп оқушылары, бұл жұмысты атқармаса, олар үшін бүны ешкім де істе-мейді, мына ібағалы азьщ колхозда болмайды. Мұндай істі, асылы олардан басңа атқаратын ешкім жоқ. Неме-се колхоз бағбаны кішкентай оқушылардың басын қо-сып, шағын еңбек коллективін үйымдастырады, бұл кішкентай оқушылар баң отырғызады, онда жеміс ағаштарының көшеттері өсіріледі. Немесе балалар зевноларының біреуі — бір-бір тоннадан бидай мен жү-герінің тәуір түңымын сүрыптап алу жекінде тапсырма алады. Балалар келесі жылы егіс учаскелерінде не өсірілетіндігі ездерінің осы жолғы еңбектеріне байла-нысты екендігін біледі. Мектеп теплицасында ңыста мектеп ок,ушылары колхоз фермасындағы қозыларды жемдеу үшін арпа мен сұлы өсіреді. Жоғары және ор-таңғы кластарда оқитын оқушылар мал фермалары мен мехаиизаторлар бригадаларында жұмыс істейді. Олар малға, машиналар мен басқа да материалдық игіліктерге жауап береді.

Тәрбиешілер әрбір пионер мен әрбір комсомолецтің былай деп айтуына моральдық лравосы болуына ерек-ше қамқорлық жасауы тиіс: «Мынау қүнарлы топы-рақты менің учаскем —оны мен өз қолыммен жаеа-дым; мынау мен сепкен дән және отырғызған жеміс ағаштарының көшеттері; мынау менің түқымдық би-дайым — мен мүны шілденің шыжыған күнінде маса-ғьшен іріктеп алғанмын; мынау менің бүзауларым, мен оларға шөпті орып, кептіріп бергенмін, оны бағьш күткенмін; мынау менің жыртқан жерім — осы арада мен трактормен жұмыс істегенмін. Атап айтқанда кол-лектив мынадай жағдайда — әрбір адам өзін, жеке қабілеттерін, ой-пікірін, шабытын еңбекте көрсеткен

жағдайда қүрылады.

Жеке адам еңбекте өзін айқын білдіріп көрсетпейін-ше, жеке адамның рухани дүниесі еңбекте материал-дырылмайынша, жеке абырой мен намыс, сөзімі болмақ емес. Нак, еңбек коллективі қүрылатын азаматтық қа-рым-қатынастар мынадай еңбекте ғана, адамның көп адам үшін материалдык, игіліктер жасайтын еңбегінде ғана қальштасады. Атап айтқанда осы еңбек жеке адамның коллектив алдындағы жауапкершілік сөзімін қалыптастырады. Біздің түлектеріміз, тек мүмкін бол-ған жердің бәрінде, ересек еңбеккерлер коллективтері-не тікелей араласады, егіс даласында, мал фермасында материалдық игіліктерді өндіруге тікелей қатысушы-ларға айналады. Біз өз түлектеріміздің ересек еңбек-керлермен мынадай қарым-қатынастарда болуын үйымдастыруға ңамқорлық жасаймыз: мектеп оқушы-ларының жасаған материалдық игіліктерін ересек адамдар асыға күтсін, балалар ездерінің балалық шак,-тағы, белгілі бір ретте мектептегі, тәрбиелеу еңбегіи ересек адамдардың еңбегі деп қарайтын болсын. Оқу-шылардың еңбегінде, мүмкіндігінше оқушылык, жат-тандылық аз болуы керек, осыны үстана келіп, біз адамдарды ең жас шағынан бастап қоғамдык, мүдде-лерге қамқорлың ету рухында тәрбиелейміз.

Комсомол және пионер жиналысында, пионер дружинасы советінде еңбек туралы әңгіме әрдайым ең маңызды және ең жауапты іс ретінде қаралады. Еңбек-пен . байланысты ойлар, қамқорлықтар, күйініш-сүйініштер жас жігіттер мен қыздарды рухани толысқан, есейген адамдар етеді. Еңбек, қоғам мүдделері коллективтің рухани өмірінде үлкен орын алады.

Ой-пікір мен сөзім толысқандығын, есейгендігін баулу үшін, біз мектеп оқушылары мен ересек еңбек-керлер арасында ғана шаруашылық, материалдық ңа-рым-қатынастарды нығайтуға қамқорлық жасап қой-маймыз, сонымен бірге мектеп коллективі ішінде де осыган қамқорлық жасаймыз. Еңбек коллективі — бұл бейнелш айтқанда, азаматтықтың бесігі. Адам мораль-дық еңбек тәжірибесін қоғамдық және жеке өмірдің парызы, ңажеттілігі, мәні ретінде, жеке адамның жал-пы жетілуінің ең қажетті алғышарты ретінде, жеке абыройдың, намыстың, өзін ңұрметтеушіліктің кепілі ретінде коллективтен алады. Материалдың өзара қа-рым-қатынастар болмайынша, өзіндік ынталы коллек-тивті ұйымдастыру да мүмкін емес. Парыз, талаптар мен бүйрыңтарға бағыну қажеттігі, өзара көмек, ын-тымаңтастық, пікір мен тәжірибе алмасу сияңты тәр-бие ісінің маңызды нормалары еңбекте, материалдың игіліктер үшін жауапкершілік сөзімде көрініс табады. Жеке адамның еңбек ортасы, еңбекті маңсат етуі жө-ніндегі қогамдьщ пікірі, азаматтықтың маңызды негізі еңбек коллективінің шаруашылық, материалдық қа-рым-қатынастарында қалыптасады. Коллективтің бір адам женіндегі ой-пікірі оның өзі жөніндегі ой-пікіріне, өзіне қойған талабының дәрежесіне байланысты бола-ды. Сондықтан коллективтің жеке адамға беретін баға-сына деген сөзімталдьщтың моральдық игілік болуы мейлінше қажетті, ол игілік жыл сайын молығып, то-лыға бермек. Бұл ретте адамның дене күші мен рухани күші неғүрлум маңыздырақ болған сайын, ол барлык жағынан неғұрлым есейе берген сайын, соғүрльш оның коллектив пікіріне зейін қоюы күштірек болуы тиіс, соғұрлым жеке адам қоғамдық пікірді көбірек қадір-леуі тиіс. Ал осының бәрі түптен келгенде адамнын коллективтік еңбекке қосңан жеке үлесіне, тәрбиеле^ нушінің коллективтік еңбекте өзін (менің ағашым, ме-нің егістігім) қаншалықты айқын керуіне байланысты. Коллективтік еңбекте жеке адамның күші, шеберлігі, үлесі аталмаған жерде жеке адамның қоғамдық пікір-ге сөзімталдығы аз дамытылған, сондықтан қоғамдық пікір болуы мүмкін емес. Адам өзін еңбекте көрсеткен кезде, өзінің еңбегін коллективтің өзге мүшелерінің ең-бегімен салыстырған кезде, ол жаңсы болғысы келеді. Коллективтің еңбек өмірі бұл әрбір жеке адамның қа-лыптасуы мен дамуының күрделі процесі.

«Өзіндік іс», «басшылық», «бағыну», «тәртіп» деген ■ұғымдар сөз жүзінде ғана айтылып қоймай, керісінше, еңбектік, материалдық, шаруашылықтық берік негіз болғанда ғана, пионер және комсомол үйымдары аза-маттықты тәрбиелеу мектебіне айналады. Коллективтің еңбек өмірі — бұл сонымен бірге идеялық өмір. Идея-лар егер сенімге айналатын болса, коллектив пен жеке адамның рухани өмірінің өрісі бола алады, ал сенім еңбексіз, адамның басқа адамдарға деген қарым-қаты-насын, өзін-өзі бағалайтын қызметінеіз мүмкін емес. Үйымдық бірлік, коллективтің әрбір мүшесінің ба-ғыну және басқару, тәртіпті болу және борыш сөзімін терең сөзіну қабілеті — осының бәрінің түп тамыры ең-бек қарым-қатынастары болып табылады. Егер, пионер ұйымының да, комсомол үйымының да берік еңбек бір-лестіктері болмаса, олардың үйымдық жағынан мықты бола алмайтындығын тәжірибе дәлелдеп отыр. Біздің мектебіміздің пионер ү.йымында шағын механизация бригадасы бар. Бұл балалардың үлкен еңбек коллективі (белгілі бір формада ол барлық пионерлердің басын бі-ріктіреді), оның қарамағында әр түрлі қүрал-сайман-дар, аспаптар, машиналар мен механизмдер бар, бұлар мектептің оқу-сынақ учаскесінде, сондай-ақ балалар-дың лолитехникалык, үйірмелерінде пайдаланылады. Бұл бригадада жоғары класс оқушылары және мүғалім ңұрастырған трактор бар, кішкентай пионерлер сол трактор арңылы ауыл шаруашылық техникасын игеру жөніндегі алғашқы мектептен өтеді. Бригаданың іштен жанатын әлденеше двигательдері бар, бұлар жас мотор-шылардың үйірмелерінде сабаңқа пайдаланылады. Бригаданың қарауында төменгі класс оқушыларын үйретуге арналған шағын үш машина, екі мотоцикл (бұл да балалар үшін арнайы ңұрастырылған), екі тү.қым сепкіш, шөп шабатын машина, молотилка, тұ-ңым тазартқыш машина бар. Бұл механизмдердің бәрі мектелте жасалып, тек балалардьщ еңбегіне ғана лайьіңтылап қоймай, сонымен бірге ересек оқушылар-дың балалар еңбегіне және оларды үйретуге басшылың етуіне де лайықталған. Бұл техниканың осы заманғы машиналарға барынша жақын болуынын, өзі балалар-дың еңбегіне елеулікті, байсалдылықты енгізеді.

Шағын механизация бригадасы қүрамында он-он екі пионері бар совет сайлайды. Оған, әрине, техника-лың творчество мен қоғамдың пайдалы еңбекте өзінің ңабілеттілігі мен белсенділігін көрсеткен адамдар сай-ланады. Совет өз ңұрамынан бригадирді, оның көмек-шісін, механикті сайлайды. Совет мүшелері барлық бағалы мүлікке материалдық жауап береді. Оларда машиналар мен механизмдер сақталатын гараж бен қоймалардың кілттері болады. Жұмыс процөсінде ма-шиналарды және механизмдерді пайдаланган адам олардың алдында және механиктің (бұл тәжірибелі жас механизаторлардың бірі) алдында материалдык, бағалы мүліктер үшін жауап береді. Бригада техника-ны байңау және жөндеу жұмысын өз күшімен жүргізеді.

Бұл еңбек коллективі — өзіндік істің алғашқы мек-тебі, ол коллективтің рухани өмірін жандандырады. Өзіндік іс еңбектік, материалдық, шаруашылықтың ңа-рым-қатынастары болған жерде ғана туып, жеке адам-ды тәрбиелеу ыкдіалының ңұралына айналады. Өзара байланысты ондаған істер арңылы ең алдымен, еңбек істері арқылы пионерлерде ой кемелдігі, азаматтың белсенділік, инициатива, коллектившілдік сана, жол-даетарының алдында жауап беру сөзімі, ұждан азабын сезу ңасиеті тәрбиеленеді. Бригада ішінде берік мо-ральдың ереже орын алған: техвиканы пайдаланған адам, оны өзі алғандағыдай жаңсы күйінде тапсыруға тиіс. Егер сыньш ңалса (оқушы оған кінәлі ме, жоқ 4 па — бәрібір) кім онымен жұмыс істесе, сол өз күшімон жөндеп береді, ал егер бұл мүмкін болмаса — мате-риалдық шығынды әтейді. Бір жыл ішінде бригаданың әрбір мүшесі еңбек коллективі үшін б^р нәрсе істеуі тиіс (коллективпен бірге жаңа механизм, жеке өзі аспап-тар жасау). Бұл өзіндік іскер коллективте балалардың өздерінің ісін ойыншық көрмей, қайта ересектердің; еңбегі сияңты нағыз еңбек деп түсіну — азаматтық тәрбиенің ең маңызды ңайнар көзі

Комсомолецтер өздерінің жас механизаторлар бри-гадасына біріктірілген. Бригаданың жұмысына әрбір комсомолец қатысады. Бұл еңбек коллективінде де бри-гадир, екі көмекші, екі механик сайлаиады. Жас элек-триктер звеносы жеке бөлінеді. Комсомолецтердің «ересектер бригадасы» деп айтатын бригадасының қа-рауында мынадай техника бар: трактор, екі автомашина, комбайн, тұқым сепкіш, тұқым тазалайтын маши-яалар, машиналарды жөндеуге арналған станоктар мен аспаптар. Бригадир, оның көмекшілері, механиктер техника мен жөндеу базасына материалдық жауап бе-реді. Бригадир белгілі бір жұмысты атқару көзінде жас мехавизаторларды тағайындайды. Көктемгі неме-се күзгі егіс көзінде, егін жинау көзінде жұмысқа ие болу — үлкен абырой. Жас жігітті немесе жас қызды трактор жүргізуге жіберерден бүрын, олардан кіріспе зачеттер алынады (мәселен, оқушы токарь станогінде машина бөлшегін жасайды, жаңа механизмді қүрасты-руға қатысады). Трактор жүргізуге үйрету ісі, әдет-тегіше, қыста жүргізіледі. Егіс даласында істелетін жұмысты оқушылар ересек колхозшы-механизатордың бақылауымен атқарады. Көктемгі және күзгі егісжү--мыстары көзінде бригадир жас механизатордың жұмыс кезегін белгілейді. Комсомолецтер ересек механизатор-лармен бірге егіс далаларында жұмыс істейді. Комсо-молецтің жұмыс сапасын ересек механизатор тексеріп, қабылдаи алады.

Пионер және комсомол үйымдарында тағы да екі бригада — жас овощ өсірушілер ,мен жас бағбандар бригадасы бар. Олардың қарауында тәжірибе учаскесі, бақ, омарта, овощ пен бақ өсіруге арналған еңбек қүралдары болады. Комсомол және пионер ү-йымда-рының тағы да бір шағын еңбек коллективі — бағалы органикалық тыңайтқыш — қарашірік дайындайтын бригадасы болады.

Пионер жөне комсомол ұйымдары кептеген мате-риалдық игіліктердің иесі болып табылады. Олар оқу-тәжірибе учаске^і мен бақтың өнімін сатудан түскен қаржыларға билік етеді. Мектеп оқушылары овощты, жеміс ағаштардың көшеттерін өздері сатады, ал аңша-сын мектеп бухгалтериясына өткізеді, онда арнаулы есеп-қисап жүргізіледі. Әткізілген металл сынығы үшін, дәрі-дәрмек жасайтын өсімдіктер және т. б. үшін түскен ақшаны да осыған еткізеді. Жыл бойында едәуір ақша жиналады. Ақшаны неге жұмсайтынын (экскурсиялар жасау, музыка аспаптарын алу және т. б.) комсомол комитеті мен пионер дружинасының советі шешеді. Комсомол үйымында коллективтік қар-жыдан материалдық көмек көрсетілетін бір немесе екі тәрбиеленуші — төменгі жастағы балалар қашан да болып тү-рады. Материалдық істер мен өзара көмектегі дербестіктің арңасында, пионерлер мен комсомолецтер-дің болуы мүмкін емес.

Оңырманда: комсомол және пионер ұйымдарында материалдық жане шаруашылық істерді тапсыру дұ-рыс болар ма екен?—деген ой тууы мүмкін. Мүмкін, шаруашылық істер үшін мектептің арнаулы ұйымы — оқушылар комитетінің болуы керек шығар? Тәрбие жұмысын дүрыс жолға қойған жағдайда, комсомол және пионер ұйымдарының мектеп коллектаві өмірінің барлык, өрісін қамти алатындығын көп жылғы тәжіри-бе дәлелдеді. Иә, сонымен бірге коллективтің идеялық, еңбек өмірін коллективтің ауыр еңбекпен келген мате-риалдық игіліктеріне иелік ету правосынан ажыратуға бодщйды.