«Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы»

1.Ұлы жүз қазақтары Ресейге қай жылы қосылды?

2. Перовскийдің жорығы немен аяқталды?

3. Арал бойы қазақтарына жүргізілген Қоқан хандығының жорықтары немен аяқталды?

4.Арал бойы қазақтарының Хиуалықтар мен Ресей басқыншыларына қарсы күресі қай жылы басталды?
Дәріс №12 ХІХ ғ. ІІ жартысындағы Қазақстан.

Негізгі ұғымдар: «Уақытша ереже», «Сібір қырғыздары облысы», шаруаларды отарлау, қоныс аудару.

Жоспар:

1. 1867-1868жж. Қазақстандағы патша үкіметінің реформалары.

2. Әкімшілік және басқару жүйесінің қайта құру.

3.Сот құрылысы.

4. Жетісуға ұйғырлар мен дүгендердің қоныс аударуы.

Мақсаты: Ресейдің қазақ жерлерін мемлекет меншігі етіп, заң жариялау мақсатындағы реформалар мәнін ашу. Қазақ даласына орыс шаруаларын қоныстандыру орқылы қазақ даласын отарлауды іске асыру әрекетін ашу.

1.1867-1868жж. Қазақстандағы патша үкіметінің реформалары.Қазақ даласы әкімшілік басқарудағы кезекті 1867-1868 жылдардағы реформаларын жүргізуден бұрын патша өкіметі уақытша ережені дайындау жұмыстарын жүргізді. Бұл жөнінде мұрағат қорларындағы деректерде: «қырғыз даласы (мұнан былай қазақ Ө.И.) Орынбор және Сібір ведмоствасы екі жүйемен басқарылды, бір бірінен айырмашылығы бар. Бір халықты екі түрлі жүйемен басқару. Жартылай жабайы тұрғындарда азаматтықты және үкіметтің түріне сәйкестендіру түбі бір қолайлы жағдайларға апару мүмкін емес».

Жергілікті орындарда әрі текті басқару жүйесін зерттеу үшін, қырғыздардың (қазақтар Ө.И..) келешек басқару құрылымының жалпы жүйесін бастау мүмкіндігін анықтау үшін 5июньде 1865ж жоғары әмір иесінің бұйрығы бойынша қазақ даласына ерекше коммисия іс сапарға жіберілген.

“... 1868ж (Түркістан уалаятындағы қазақтар үшін ) және 1891 жылғы қазақ елін басқаруға арналған заңдар қазақ жерін орыс меншігі жариялап, оған ішкі Ресейден келіп қоныстанушыларға кең жол ашып берді”.

Қортындылай отырып, 1822,1824 және 1867-1868жж реформалар қазақ даласының дәстүрлі әкімшілік басқару жүйесін түпкілікті бұзды. Әскери сипаттағы әкімшілік басқару жүйесін Ресей патша үкіметі қазақ даласына орнатты. Жаңа реформалар облыс басындағы әскери генерал-губернаторлардың билік басына келуімен қатар әскери округнда билік жүргізді. Жаңа реформа нәтижесінде қазақ даласында әскери және азаматтық биліктің бөлінбеуіне де өзіндік себебі бар. Отарлық саясатты жүзеге асыру үшін тек қана күш қолдану арқылы бір сөзбен айтқанда зорлық аппаратынсыз жүзеге асыруы мүмкін емес еді .Сондықтан әскери билік басындағы генерал-губернаторлардың қолына облыстың билік тұтқаларын беруінде өзіндік себептері бар еді.

Қазақ даласында жаңа реформаға байланысты салық түрі де өзгерді жасақ, түйме, алым- салық. Бұрынғы зекет, соғым салықтарының бәрінің орнын ақшалай алынатын салық ауыстырды. Отарлық саяси саясаттың түпкі көздегені экономикалық мүдде болатын. Экономикалық мүдделерін жүзеге асыру алғы шарттары саясиланған мақсат. Қазақ даласын жоңғар шапқыншыларынан қорғау мақсатын да көрші елге созған “көмек қолы” ретінде бекіністер мен қалалар салды.Салынған қалалар кейіннен қазақ даласын басқаратын патша үкіметінің әкімшілік орталығына айналды. Кейін ол қалалар Ресей үкіметінің экономиколық пайда әкелетін шет аймақтарындағы орталықтары ролін атқарды.ХІХғ Қазақ даласына темір жол салу арқылы қазақ даласының Ресей патша үкіметінің қазынасын еселей түсетін өндіріс салуда аймағына айналдырса өз кезегінде қазақ даласына капиталистік қатынастардың алғышарттықэлементтерін әкеліп өндіріс орындары ашылды. Ресей патша әкімшілігінің бақылауына қараған қазақ даласының экономикасы да өз тәуелсіздігін жойды. Көшпелі экономикалық мәдениет өзгерісіне ұшырай бастады.

Қазақстанның жаңа тарихы дәуірі екі кезеңнен қарастырылады. Бірінші кезең Қазақстан Ресей құрамында XVIIIғ.- XIXғ. 60 жылдары 1867- 1868 жж. реформаға патша үкіметі мұқият әзірленді, қен байтақ қазақ даласы патша үкіметіне онай игерілетін олжа емес екендігін бір жарым ғасыр бойы қазақ даласын отарлаудағы әкімшілік іс- тәжірибелерінен көз жеткізген болатын. Дайындықтардын бірі Ресей жеріндегі шаруалардың басы байлылық(крепостниктік) құқығын жою. Патша үкіметі Ресейдегі бұқара халықтын езгіге қарсы бас көтеруінен қорккаңдығын оған дәлел Степан Разин, Емельян Пугачев т.б. бастаған бұліктерден қорықты. Оның үстіне Ресейдегі бұқара халықтын езгіге қарсы көтерілісін болдырмау жолдарының қауіпсіздігін қарастырып мәселені жоғарыдан шешуге мүдделі болды. Патша үкіметіне жоғарыдан шаруалардың басыбайлылық құқығын шешуге шешім қабылдауға біздің пікірімізше мынадай себептер болды. 1.Ресейде шаруалардың крепостниктік құқығын жою арқылы әбден езілген қаналған орыс шаруалар бұқарасын тынышталдыру. 2.Реседе тыныштық орнату арқылы өзінің шет аймақтарындағы шаруалар мен Ресей шаруаларының патша үкіметінің езгісіне қарсы одақтасып бас көтеру соғыс қауіпінің алдын алу, бұндай қауіп болмай коймайтынын Емельян Пугачев көтерілісі қарсанында бас көтерген қазақ шаруаларының орыс шаруаларымен біріккені дәлелдеп берді.Емельян Пугачев көтерілісі жеңіліс тауып басылғанмен қазақ даласындағы патша үкіметінің отарлық езгісіне қарсы ұлт-азаттық көтерілістер жалғасын тауып жатты.

3.Ресей жеріндегі шаруаларды крепостниктік құқықтан босату арқылы оларды отар аймақтарындағы “ Жаңа жерлерге ” коныстандырылу арқылы өздерінің бұратана халықтардың жерін басып алып игеретін саяси құралына айналдыру еді. 4.1857-1858 жж. Ресейдегі дворяндық енгізу себебі қазақ даласы есебінен шешу арқылы Ресейдегі тұйықка тірелген жер мәселесін шешудің шешімін табу арқылы екі жақты шиеленіскен саяси мәселенің шешімін тапты. Екінші кезең Қазақстанның Ресей отарына айналуы 1867 ж реформадан 1917жылғы революциясына дейін.

2. Әкімшілік және басқару жүйесінің қайта құру. Патша үкіметінің қазақ даласындағы салық саясаты ХIХғ. II жартысы мен ХХ ғасырдың басында Патша үкіметінің қазақ даласындағы салық саясаты түбегейлі өзгерді.

Сібір қырғыздары журналы жарғы бойынша, Сібір генерал-губернаторлығы жасақ салығын Жарғы бойынша Ресейге қазақтар (100 бас малдан бір бас) жыл сайын тапсыруға міндеттелді. Салық жинау болыстық сұлтандарға тапсырылды, орындамаса әкімшілік жазаға тартылатындығы айтылғанмен, Жарғыда әкімшілік жаза түрі айтылмаған. Малдай жиналған салық патша қазынасын еселеуге тиімсіз болған. Сондықтан 1867-1868жж. «Уақытша ереже» бойынша Қазақ даласының барлық облыстарына бірдей шаңырақ салығы салынды. Ал Ішкі Ордасында зекет пен соғым салығы мал басына салынатын салықпен ауыстырылды. Әрбір шаңырақ – киіз үйі, үй, сакля, жертөле үйлерге салық салынып, тіркеуге алынып есепке қойылды. Қайта құрылған Орал, Торғай, Ақмола, Семипалатинск облыстарында Далалық өлкеден мемлекеттік салықты 1869 жылдық (қаңтардан бастап) әр үйден 3 рубльден жылына бір рет жинауға шешім қабылданды, салық жинау ауыл ағаманына жүктелді, ояз кассасына өткізіліп, қаржыны өткізгендігі жөнінде түбір тек берілді.

Салықтан түскен қаржының көп бөлігін әскери-демократтық аппарат армиясының шығынына берілді. Алдағы уақытта жиналатын салық мөлшерінің есебімен оны жұмсау жөніндегі есеп Ресей империясының Мемлекеттік кеңесінің талқыланып бекітуіне берілді.

Салық жинау мәселесі қатаң есепке алынды. «Далалық облыстарды басқару туралы Уақытша Ереже бойынша», 1868 жылдың 21 қазанынан бастап қазақ тұрғындарының кейбір бөліктеріне жеңілдіктер енгізілді. Шаңырақ салығынан босатылғандар:

Хан Айшуақ пен сұлтан Баймұхаммед Айшуақов, Ахмет және Арсалан Жантөриндер әулеттерінің отбасы.

1844ж. Кенесары Қасымұлына қарсы әскери күш көрсетуге қатысуда өлгендер мен жаралғандар мен бұрынғы хан Уәли мен Бөкейдің тікелей туыстары кезінде жасақ салығынан босатылғандар салық төлеуден босатылды.

ХIХғ. II жартысы – ХХғ. басында басталған мемлекеттік салықтан басқа земстволық салық енгізілді. Уақытша Ереже бойынша 1868 жылы билет салығының орнына паспорт салығы салынды. Бұл салық Ресейде бар болатын көшпенді қазақ мойнына көшпенді жергілікті басқару органдарын ұстау қаржысын жүктеді.

1.Салық қазақтардың әлеуметтік тұрмысының нашарлануына әкеп соқты. Көшпелі қазақ кедейленіп жатаққа, одан отырықшылыққа, одан батырақтыққа айналды. Осылайша жалданатын кедейлер тобы пайда болды

2.Отаршылдық саясаттың алым-салық алу арқылы қанау әдісі заңдастырылып қаржы көзінің жүйелі патша қазынасын еселейтін қазақтан жиналатын табыс көзіне айналды. Отаршылдық жүйенің қазақ мойнына ауыр алым-салық қамытын кигізді.

Қазақ даласына қоныстанғандарды 3 түрге бөледі:

1.Қазақ даласында әскери қызметіінің мерзімін бітіріп, үлеске жер алғандар.

2. Келімсектер, еркін өмір іздеп бірталай жерді шарлағандар Қазақ даласына келіп тұрақ тапқандар

3. Кейіннен Ресейден тікелей келген қоныстанушылар бір жерден екінші жерге қоныс аударып, көпке дейін тұрақтамағандар.

Билік ету мақсатына жету үшін заңды мәселелерді терең зерттеу қажет. Себебі ол қырғыз далаларының соттарының құрылысына қажет.

Далаларда ұщқырлы тас өндіру әдісі 1734 жылы Статтық Кеңесші Кирилловқа оның Кіші Ордаға шекаралық істерді бақылау үшін жіберілгенде берілді.

Бұл заңдылықтың маңыздылығына қарай келесі қажет:

«Сотқа және әділ сотқа қатысты халықтың әдет-ғұрпын қадағалау, халық қалай және неге қуанышқа бөленеді, ал кінәлілерге айып салады, осылайша сотта бекітудің себебі қандай дін және нәсіл болмасын әділ сотқа ие болады.»

Осылайша, Патшайым Анна Иоанновнаның заңдылығының негізінде халықтың дәстүрі бойынша соттық істерді қарастыру қырғыздарға тапсырылды.

1784 жылы Барон Игельстремнің бұрынғы басшысының шекаралық экспедицияға қарамастан Оренбургқа шекаралық сотта істерді талқылау бойынша халық соты далада 50 жыл бойы қызмет істеді. Бұл сот Империяның заңдары негізінде шешімдер қабылдады.

Бұл заңның мақсаты- Орда халықтарының орыстармен жақындасуы және істерді тез және дұрыс шешу.

Тәуелсіз шекаралық сот, кейін II инстанция сотының атағын алған, оның аппеляциясы бойынша орданың өзінде ерекше жазалау мақсатқа қойылды. Бұны алғашқы уақытқа қырғыздардың өзінен құрып, оларға рухани магометандық заңға хаттанушыны берді.

Кәдімгі құқықтан сотқа тез арада айналу нәтижесінде барлығына бірдей заңдар негізінде қырғыз халқына үлкен әсер етті: қырғыздар орыс сотынан бас тартты: шекаралық сотта қырғыздарға қатысты істер қозғалған жоқ. Басышылар мен әкімшілік тұлғалар сот билігін өз қолдарына алды. Себебі, сот қызметінің маңызы әлсіреді. Халық басшылардың ықпалынан қысымға душар болды.

Осылайша, сот Империяның жалпы заңдарының негізінде екі халықтың бірігуіне емес, керісінше олардың ыдырауына әкеліп соқтырды. Белгіленген соттың елдерде жүзеге асуы тәжрибе жүзінде мемлекеттік қате болып саналды.

Бұл жағдай Бахметева жерінің бұрынғы басшысын істің бұндай жағдайы туралы мәлімдеуге мәжбүр болды. Оның 1799 жылғы 25 мамырдағы рапорты бойынша Шекаралық экспедиция және Шекаралық сот Шекаралық Комиссия деген атпен бір жерде құрылуына ең алдымен мыналар себеп болды: Шекаралық сот мақсатына жетпейді және қазыналық ақшаның артық жұмсалуы.

Генерал Бахметевтің жалпыға бірдей заң негізінде соттың далада қолдануы қолайсыз жайлы арызына қарамастан ол өзі екі халықтың бір жерге бірігуіне байланысты пікірдің қателігін түсінді.

Шекаралық Комиссияның құрылуынан қырғыз халқа ешқандай пайдалы өзгерістер көрмеді, себебі барлық заңды істер бұрынғы жерде жүзеге асты.

Осы жағдай негізінде Орынбор қырғыздарының даладағы қызметінің азаматтық соты келесі екі қызметті жүзеге асырады:

А) Халықтық сот- әдет-ғұрып бойынша бұл сотқа мынадай істер жатады, олардың ақысы 50 сомнан кем емес, ол жергілікті қырғыз бастықтарының бақылауымен немесе облыс басқармасының сөздік әлемдік соты және облыс билігі өндіріледі.

Б) Формальдық-жалпы мемлекеттік заңдар.

Сотқа бұл істердің бәрі кіреді. Олардың ақысы 50 сом. Қылмыстық соттың сол салада 4 түрі бар:

А) Халықтық сот

Бұл сотқа қырғыздардың маңызды емес қылмыстары жатқан, сонымен қатар ұрлықтың 30 сомына дейін кірген

Ол облыс белгісімен шығарылады, жоғарыда айтылып өткендей, азаматтық істерге қатысы болғаны

Б) Жалпы қылмыстық заңдармен

Бұл сотқа қырғыздар ұрлық үшін 30 сомнан астам төлеген

В) Әскери-қылмыстық заңдармен

Сотқа қырғыздар маңызды қылмыс үшін: кісі өлтіру, сатқындық, орыстарды кепілдікке алу, мемлекетке қарсы қылмыс жасау.

Сот әскери сот комиссиялары қатысуымен өтеді.

Г) Далалық-қылмыстық заңдармен

Сотқа мынадай: почтаға немесе әскери көліктерге және көпестер каравандарына шабуыл жасағанда іс қозғалады.

Сот әскери со комиссияларымен бірге өтеді. Осыған байланысты 768 бап IIтом II бөлім жарлықтары облыс Басқару істері бойынша азаматтық және қылмыстық істері Азаматтық және Қылмыстық сот Палаталарына билік жүргізеді. Және оған бағынышты төменгі сот орындары белгіленбеген. Билік жүргізу мен бір сатылы сот қырғыздардың істерін жүргізді.

Жоғары жазылғанның ішіндегі 1844 жылы ұсынылған жарғы бойынша халықтық сотқа тән болды. Оның ішінде маңызды еместері де болды., бірақ бүкіл жарлық бойынша азаматтық істер 50 сом және тонау 30 сом қыржысында қаралды. Бірақ бүкіл билердің сөздері облыс Басқармасымен шектеледі. 23 жыл бойы өмір сүріп, 1844 жылы жарлық шекаралық комиссия далада сот билігі пайда болды.

Азаматтық істердің көп бөлігін және қырғыздар арасындағы тонау істері Облыс Басқармасы би сотына берілген; халыққа билерді таңдау құқығы берілмейді; жергілікті билік көзі билерді шақырып іс жүргізеді, олар өздері қақтығысқа ұшырайды, жергілікті билік, сотқа араласып, өздері соттың үкімін өздері өзгертеді.

Сонымен Сібір даласының заң шығарушы органдары халыққа өз дәстүрі бойынша сот жүргізу құқығын берді. Ең алғаш қарағанда халық өмірімен байланысқан билер соты елде әділ соттың болуына кепіл болды. Бірақ та Граф Сперанскийді далалардағы сот ісін жүргізу туралы жарлығы кері әсер әкелді. Сібір даласындағы билер соты құлады. Сол кезде халық бұрынғы ерекше сыймен және құрметпен иеленген билерді өкінішпен еске алды. Бұл жағдайдың себебі Граф Сперанскийдің халықтың құқықтарын регламенттеу болды. Халықтың өмірімен және ойлау қабілеттерімен байланысқанда ғана сот жақсы нәтиже беретінін заң шығарушы түсінді. Бірақ та сот ісіне би сотын Округтік Бұйрыққа аппеляцияға беру мүмкіндігі көп болды. Округтік Бұйрыққа бір дәрежелі сот пен полиция кірді. Сонымен халық сотының өз еркімен жұмыс істеуі дұрыс нәтижеге жеткен жоқ. Өйткені билердің барлық үкімдері қайтадан шағымға беріле алынды. Халық сотының екпіні 1854 жылы шыққан заң болды. Ол заңдар би атағын кемінде 6 жыл жұмыс істеген сұлтандар мен ауыл ақсақалдары ғана алатын еді және де бұл тұлғалар қағаздармен марапатталған немесе адамдарды үкіметтік органдарға жіберген халықпен сайланып және Округтік Бұйрықтармен бекітілген болу керек. Сонымен қазіргі уақытта қырғыз халқының құрмеиімен иеленген халық соттарының құқықтық мәселерді шешу құқығы беделді ортадан шыққан адамдармен және Округтік Бұйрық чиновниктеріне берілді. Өйткені, мысалы комиссияның мынандай шешіміне әкелді қырғыз даласындағы сот құрылымының негізіне қырғыз халқына жергілікті дәстүр бойынша соттасу берілу керек еді. Халық сотының үлкеюіне әкелуі мүмкін еді бірақ та толық құқықты қырғыздарға бергенмен де үкімет алдағы уақытта халық сотын мемлекеттік бірлік түріндегі ортақ сотқа қосудан бас тартпады; қырғыз халқындағы халық соты, қырғыздардың азаматтық құқығын Ресейдің басқа жерлеріндегі деңгейдегі дәрежеге жеткенше қалу керек. Бұл ойды комиссия өзі жобалаған қырғыз халқындағы халық соты туралы қаулысына енгізгісі келді.

Қазіргі уақытта қырғыздарды орыс ұлтына бұрынғы тәртіп негізінде бағындыру екі далада мүмкін емес еді комиссия дауларды аралаған кезде сот құрылымының дұрыс еместігінің салдарынан болған қателіктерді көрді. Сол кезден далалардағы орыс сотынан қырғыздар ғана емес орыстардың өздері алыс болды. Олар қырғыз өміріне шағымданып қырғыз билігінен жерінде болды. Төрешілдік істерді жүргізу қиыншылығы негізінде сол өлкенің өмірімен қарама-қайшы болды. Осының бәрі қылмыстық және азаматтық соттар осы өлкедегі біздің беделіміздің құлауымыздың көзі болды. Қырғыздар бұл соттық істі кінәлілерді жазалау емес оларды жасыратынына сенімді болды.

Өкінішке орай соттың екі мағыналы жағы, сол уақытта ол территорияларда 2 сот: казак соты және жалпы заң қызметі болды. Онда 1 орталыққа бағынған Аймақтық бұйрық және Облыстық басқару. Олар бір істі ғана қарайды. Бұл соттың екіжақтылығы біздің халықаралық әдет-ғұрпымызға қайшы келеді. Сібір казак әскерінің қайта құрылды. 1861 жылы бұл жерде өздерінің жеке соты болмады және казакткр жалпы сотқа бағында. Екі жақты соттың жойылуы өте қажет болды. Орынборлық казак әскері 1865 жылы 5 мамырда Орынборлық губерния құрылды. Ол жалпы сотқа және әкімшілікке ешқандай қиындықсыз бағынды. Жергілікті тұр,ындар жалпы сотқа бағында және оларды қайта құру қажет болды. Оларды өз жерлеріне және мінезіне қарап қоныстандырды, Өйткені басқа жерден келген халыққа біздің тұрмысымыз әсер етпеді. Ол орыс сотына жүгінсе де, орыс соты қырғыз арасындағы істерді қырғыз билеріне беру керек болды. Қырғыздарға берілген құқық бойынша олар орыс сотына ешқандай кедергісіз жүгінуіне рұқсат берілді және орыс сотына үйрене бастады. Сол себептен сот барлық халықтарды біріктірді.

Сонымен соттың қайта құрылуында комиссия мынадай негізгі бастауларды қарады:

1.Жарғылармен жобаланған халықаралық соттың қайта құрылуы

2.Халықаралық жағдайымен және мінезімен келісілген халықаралық соттың қайта құрылуы

3.Қырғыздардан басқа дала тұрғындарының жалпы сотқа бағынуы

4.Қырғыздар өздерінің істерінің қарауын орыс сотында шешу құқығы.

Қырғыз даласында сот ісін жүргізуді анықтап, Комиссия орыс және халық сотын білуді өздерінің парызы деп есептеді

Ауқатты дүнгендер мен ұйғырлар өз шаруашылықтарын рынок талаптарына бейімдеп, негізінен алғанда техникалық дақылдар екті. Жалдама еңбек қолданылды, шаруаларды қанаудың патриархаттық-феодалдықжәне капиталистік формалары ұштасып жатты. Ауыл шаруашылық дақылдарының алуан түрі егілуі себепті тіпті бір шаруашылықтың өз ішінде де ауыл шаруашылық жұмыстарының түріне қарай шаруаларды қанаудың әртүрлі формалары қолданылды.

Дүнген және ұйғыр шаруаларының егіншілік техникасы мейлінше төмен деңгейде болды. Негізгі егіншілік құралы кайырмасыз ағаш соқа (сабан) еді, жер жырту тереңдігі сынық сүйемнен аспайтын. Егін кар суы жібітіп, айдалмаған жерге немесе егіс алдында арнайы суарып, жұмсартылған жерге егілетін, өйткені құрғақ жерге сабан жүрмейтін. Дүнген және ұйғыр егіншілерінің жерді қолмен өндеуі де жиі кездесетін, өйткені тамыры мықты арамшөптерді тек кетпенмен ғана құртуға бола-тын еді. Олар жерді ерте, әдетте наурызда, ең кеш дегенде сөуірдің аяғына қарай айдайтын.

1.1867-1868 жж. Қазақстандағы патша үкіметінің реформаларының нәтижесі бойынша қазақ жері кімнің меншігіне айналды?

2.Әкімшілік және басқару жүйесінің қайта құруна байланысты билер сотының құзіретттілігі қандай болды?

3. Қоныс аудару және жер мәселесі «Уақытша ереже»?

4. Жетісуға ұйғырлар мен дүгендердің қайдан ауып келді?

5. Ұйғырлар мен дүгендер кәсіпщіліктің қандай түрімен айналысты?

1. Соғыс қарсаңындағы саяси жағдай.

2.Қазақстан І-ші дүниежүзілік соғыс жылдарында.

3. 1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс, оның себептері.

4.Ақпан буржуазиялық-демократиялық революция Ресей мен Қазақстанда.

1. Соғыс қарсаңындағы саяси жағдай.1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс Ресей халықтарына аса ауыр қасірет әкелді. Әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді. Соғыс жылдарында жергілікті жерлердегі патша шенеуніктерінің озбырлығы мен зорлық-зомбылығы өлшеусіз өсті. Қазақтардан, бірінші кезекте Сырдария және Жетісу облыстарында жерлерін жаппай тартып алу жалғастырылды. Бір ғана Жетісу облысында соғыстың алғашқы 3 жылында 1800 мың десятина жақсы жайылымдар мен егістік алаптар тартып алынды, ал осы жерлердің нағыз қожайындары қазақтар шаруашылық жүргізуге онша жарамды емес, немесе мүлде жарамсыз шөл немесе шөлейт аудандарға күшпен көшірілді.

Соғыс орасан көп мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа да материалдық құңдылықтарды жалмап жұтты. Шаңырақтарға жаңа әскери салық енгізілді. Соғыс басталған соң жергілікті халыққа салынатын салықтар 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есе өсірілді.

Егіс алаптарының қысқартылуы нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісі сұмдық құлдырап кетті.

1916 жылдың ортасына қарай патша өкіметінің қазақ халқынан тартып алған жерінің жалпы көлемі 45 миллион десятинаға теңелді.

Әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюі, соғыс кесапаты – халық бұқарасының қайыршылануы, қымбатшылық, ашаршылық еңбекшілердің жағдайына ауыр әсер етті және өлке халқының әр түрлі топтары тарапынан белсенді наразылық туғызды.

Соғыс жағдайларында “Қазақ” жалпы ұлттық газетінің төңірегіне біріккен қазақтың либерал-демократиялық зиялыларының жетекшілері - Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов және олардың жақтастары, сондай-ақ қазақ зиялыларынан шаруа-демократиялық бағытты жақтайтын М. Сералин, Б. Майлин, С. Дөнентаев және басқалар сынды “Айқап” журналының төңірегіне топтасқан өкілдері басылып шыққан сөз арқылы өздерінің халыққа ықпалын нығайтуға ұмтылды.

Саяси көзқарастары мен әрекеттеріндегі айырмашылықтарға қарамастан, қазақ зиялыларының жоғарыда аталған өкілдерінің көптеген туындыларының өзегі “Оян, қазақ!” ұраны болды. (осы атаумен 1909 жылы Міржақып Дулатовтың өлеңдер жинағы жарияланған еді.) Қазақ оқымыстылары өздерінің жан-жақты шығармашылығымен, жалпы демократиялық талаптар ұсынып және өз ойларын екінің бірінде мысқыл тілімен білдіре отырып, өлкеде отаршылдыққа қарсы саяси жағдайдың тамыр жаюына жәрдемдесті. Халық санасына ұлт-азаттық күресінің қажет екендігі идеясын сіңірді.

2. Қазақстан І-ші дүниежүзілік соғыс жылдарында. Соғыс Ресей империясында пісіп-жетіліп келе жатқан жалпыға бірдей дағдарыс үрдісін тездетті. Қазақстанның, Орталық Азияның барлық дерлік аудандарын қамтыған, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс соның жарқын көріністерінің бірі болды.

Көтерілістің басты себептері әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттағы факторлар: отаршылдық езгінің күшеюі, жерді тартып алу, салықтар мен алымдардың шамадан тыс ұлғайтылуы, қазақ халқы мен аймақтың басқа байырғы халықтары жөнінде патша өкіметі жүргізген орыстандыру саясаты, қалың бұқара жағдайының күрт нашарлауы болды.

Бұл аталғандардың ішінен ежелгі қазақ жерлерінің жаппай, күшпен тартып алынуын және өлкені басқарудың отаршылдық жүйесінің күшейтілуін ең басты себеп ретінде қарастыру керек. Верный уезі Пригородный учаскесінің қазақтары өздерінің 1916 жылғы 17 қазанда Түркістан генерал-губернаторына көтерілістің себептері туралы арызында дұрыс атап көрсеткендей: оны туғызған “халық дұрыс түсінбеген тыл жұмысына жұмысшыларды шақыру ғана емес. Себеп тереңіректе жатыр. Бір жағынан, жерден қысым көру және екінші жағынан қазақтарды басқару жүйесі” қазіргі қайғылы оқиғалардың негізгі себептері болып табылады.

Жер жөнінен қазақтар соңғы он жылда өте қатты қысым көрді: облыста 1903 жылы құрылған қоныс аудару басқармасы 1908-1909 жылдарда қазақтардан жерді алып қоюды. күшті қарқынмен жүргізді. Соның салдарынан қазақтардың дайын суландыру арықтары, бау-бақшасы мен қора-қопсылары бар ең жақсы жерлері тартып алынды. Олар сусыз нашар жерлерге қуылды; орман алқаптары түгелдей қазынаның пайдаланылуына алынды.

Мұндай көрініс Қазақстанда жер-жерде байқалды.

Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы Қазақстанның, Орталық Азияның және ішінара Сібірдің 19 жас пен 43 жасқа дейінгі “бұратана” ер азаматтарын тыл жұмыстарына (қорғаныс құрылыстарын және әскери қатынас жолдарын салу, майдан өңірі маңайында жолдар салу және т.б.) “Реквизициялау туралы” жарлығы тікелей себеп болды. Оның үстіне жарлықта “жұмылдыру”, “әскерге шақыру” деген сөз емес, қайта әңгіме бейнебір малды реквизициялау (өткізу, алу) туралы болып отырған сияқты, “реквизиция” (жеке адамның мүлкін зорлап алу) деген сөз қолданылды. Бас штабтың салғырт бойынша тыл жұмыстарына Қазақстаннан, Орталық Азиядан 400 мың адам, соның ішінде қазақтар мекендеген барлық облыстардан 240 мыңға жуық адам алу жоспарланды. Егер өлкедегі қазақ шаруашылықтарының саны 700 мыңнан сәл асатынын ескеретін болсақ, әрбір үшінші шаруашылық қызметкерінен айырылады екен, ал сонымен бірге мұндай мөлшерде жұмысшы қолын әкету ұлттық ауқымдағы сұмдық апатқа айналатын еді.

Жарлық туралы хабар жергілікті баспасөзде жарияланды және болыс басқарушыларының жиналыстарында оқылып, қосымша түсіндірмелер мен түсініктемелер берілді. Жарлықтың бірқатар ережелерінің бұлыңғырлығын отаршылдық әкімшіліктің жергілікті шенеуніктері шебер пайдаланды. “Инженер М. Тынышбаевтың жоғары мәртебелі Түркістан генерал-губернаторы мырзаға 1916 жылғы оқиғаларға байланысты айғақтарында” Жетісу генерал-губернаторының үндеу хатында окөп жұмыстарына шақыру туралы айтылғаны атап өтіледі. Селолардағы бұрынғы орыс солдаттары қазақтарға “окөп” дегеннің не екенін түсіндірген кезде, халықты жұмылдыру (“алу”, “өткізу”) шын мәнінде қарусыз адамдарды қыруға әкеп соғады деп санады. Ал мұның өзі өз кезегінде қазақтардың патша жарлығына жаулық көзқарасын күшейтті. “... Мұның ең қауіпті жұмыс екені, - деп жазды одан әрі М. Тынышбаев, - оларға түсінікті болды... жұмысшыларды шақырудың мәнін халыққа ешкім де түсіндіріп бере алмады; оның орнына жергілікті өкімет орындары патша жарлығын асығыс түрде орындауға кірісе бастады. Кейбір жағдайларда дөрекі шаралар қолданды. Ара жігін бөліп жатпай 25 жасты (19-43) бір мезгілде асығыс алу халықты қайран қалдырды... осы ұрандармен қатар қиянат жасаушылық та қатар жүргізілді. Олар орыс әкімшілігіндегі кейбір адамдардың қатаң шаралары мен жай ғана қателіктері, болыс басқарушыларының құлқыны және тағы басқа сияқты болып келді. Бұл тәсілдер халық жанына тікелей батқандықтан, толқудың өріс алуы сөзсіз еді”.