Тәуелсіз Қазақстандағы демократиялық және рухани жаңарулар

Ғылым мен тәжірибеге сүйеніп тарих өлшемімен алсақ Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің реті алғашқы кезде үш кезеңі белгіленді. Бірінші кезең — 1991—1992 жылдар, екіншісі, 1993—1995 жылдар аралығы болып, осы мерзімде жүргізілетін іс бағдарламасы Жоғарғы Кеңестің сессиясында мақұлданып, Президенттің Жарлығымен бекіді. Ал үшінші кезең 1996—1998 жылдар аралығын қамтыды. Осыған байланысты көптеген жаңа заңдар, реформаны жүзеге асыруға қажет басқа да құжаттар қабылданды. Нарықтық экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын жаңа мемлекеттік басқару органдары құрылды. Солардың ішінде тұңғыш болып тәуелсіз мемлекетке қызмет еткен құрылымдар мүлік жөніндегі, монополияға қарсы саясат комитеттері, салық инспекциясы, кеден және т.с. болды. Сондай-ақ, нарықтық экономикаға тән инфрақұрылымның мынадай түрлері: биржалар, коммерциялық банктер, сауда үйлері, жекеменшіктік кәсіпорындар мен шаруашылықтар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік қоғамдар, холдингтік компаниялар өмірге келді. Сөйтіп, нарықтық экономикаға қарай, меншіктің түрін өзгертуде, аралас экономика құруда біршама жұмыстар батыл қолға алынды.

Алайда, нарықтық экономикаға көшу барысы көптеген қиындықтарға кезігіп ілкі кезде бірсыпыра қателіктерді бастан кешуге соқтырды. Солардың ішінде:

біріншісі, реформаны қолға алған баста мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де, оларға жетер жолы да, әдіс-тәсілдері де толық анықталмауында еді;

екіншісі, қолда бұрын бұны бастан кешкен елдердің экономикалық реформасының тәжірибесі (моделі) тапшылығында еді. Әр елдің өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне, нақтылы саяси-әлеуметтік, экономикалық қалыптасқан жағдайына сәйкес өз моделі, өз жолы болуы керек. Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. “Жапондық”, “Немістік”, «Малайзиялық», «Гонконгтік», «Филиппиндік» тағы басқадай әр елдің өз даму жолы болғаны көпшілікке аян. Қазақстан сол бұрыңғыша Ресейдің соңынан еріп әлемнің көптеген елдерінде көздеген мақсатты жеткізбеген, Халықаралық Валюталық Қоры ұсынған “есеңгіретіп емдеу” деп аталатын жолына түсті;

үшіншісі, экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен жүргізілуі арқылы жүзеге асуға тиіс екендігі алғашқы кезде ескерілмеді. Жаңа замандағы тағы бір қиындық ол Қазақстанда қажетті заң жүйесі тәжірибесі өте нәзік болып қалыптасып бітпей, жекеменшікке негізделген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ортасы қалыптаспай түрып, ең әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды, өйткені бағаны ырықтандыру — үкімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру болып шықты;

төртіншісі, қолда бар заңдар замануи талабына үлгермей көп жағдайда іске аспай қалды, себебі ол заңдардың жүзеге асатын амал-жолдары анық емес еді;

бесіншісі, ақша құнсыздануын (инфляцияны) ауыздықтамаса ешбір істе береке болмайтыны белгілі. Бірақ осыған қарамастан мемлекеттегі қаржы, несие, ақша жүйесі көптеген жәйтте ретке келмеді. Ұлттық банк ақша жүйесін, ақша айналымын, оның ішкі және сыртқы қозғалысын қатаң бақылауға алудың орнына, ақша-несие қорларын бей-берекет пайдаланып, аса жоғары пайызбен сатып, пайда табумен әуестенді;

алтыншысы, қылмыс, жемқорлық, заңды бұзушылық көбейді. Оған жаппай тәртіпсіздік, жауапсыздық қосылды. Міне, бұлар реформаны жүргізуде, экономиканы дамытуда өздерінің зиянын тигізді;

жетіншісі, билік басындағылардың біршамасы экономикалық дағдарысты басынан өткізіп көрмегендіктен, оның қыр-сырын, бүге-шігесін, одан шығу жолдарын ілкі кезде болжай алмаған. Сондықтан, алғашқы кезде одан өтудің ыңғайлы жолын таба алмады. Елді дағдарыстан тез арада шығару саясаты жүргізілді, бірақ бастапқы кезде оның нәтижесі халық сұранысын қанағаттандыра алмады.

Сондықтан мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев тыным таппай дағдарыстан шығудың әлемдік тәжірибесін саралап, жолдарын қарастыра бастады. Оның ең бастысы — бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру еді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 ж. мұнай және одан шығатын өнімдердің, басқа да энергия көздерінің бағасы әлемдік бағаға дейін көтерілуі деген ұстаныммен жүргізілді. Осының нәтижесінде әр кәсіпкер, кәсіпорын ұжымы ең жоғары таза пайда алғысы келді. Сөйтіп баға шарықтап өсті, елдің экономикасы бағаның шарықтап өсу кесірінен төмен түсіп кетті.

Бағаны ырықтандырудан кейінгі екінші қолға алынған іс — жекешелендіру болды. Бұдан бұрынғы тәжірибе бойынша мемлекеттік меншікті жекешелендірмей нарық қатынастарына көшу мүмкін емес еді. Бұл қадам нарық субъектілерін құру тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге халықтың бойында меншік иесі психологиясын қалыптастыру тұрғысынан да маңызды еді. Тонау 1917 жылы Кеңестік билік жариялаған мемлекеттік Бағдарлама, яғни барлық байлықты күштеп ұлттандыру және 80 жылдай халық санасына күштеп сіңірілген қоғамдық-мемлекеттік меншік артықшылығы әр қазақстандықтың бойына терең сіңген болатын. Сондықтан да республикада жекешелендіру ісі күрделі болып төрт кезеңмен жүргізілген. Алғашқы үшеуі мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ерекшелігімен байланысты болса, төртінші кезең мемлекеттік меншікті басқаруды жетілдіруге екпін түсуімен сипатталады.

Бұл іс бірінші кезең шағын жекешелендіруден басталды. Алғашқы кезеңнің барысында 1991—1992 жылдары 5 мыңға жуық нысандар жекешелендірілді, олардың қатарында ұжымдық меншікке берілген 470-тен астам кеңшар болды. Екінші кезең “Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1993—1995 жылдарға арналған «Ұлттық бағдарламасы” негізінде жүргізілді.

Бұл кезеңнің аса маңызды сипаты ол мемлекеттік меншікті басқару мен жекешелендірудің біртұтас жүйесінің құрылуында. Сол кезде ғана шағын және орта деңгейлі кәсіпкерлікті (бизнес) дамуына кең мүмкіндік ашылды. Көтерме сауда буынын қоса алғанда бұрынғы кеңестік сауда жүйесінің амалы мен меншік түрін өзгерту басталды. Қызмет көрсету саласында бәсекелестік орта қалыптаса бастады. Үшінші кезең 1995 жылғы желтоқсанда “Жекешелендіру туралы” заң мәртебесіндегі Жарлықпен басталып, 1999 жылға дейін жалғасты. Осы сәттен бастап ол тек ақша қаражатымен жүзеге асырылды. 1999 жылдан кейін бірінші кезекке мемлекеттік мүлікті басқаруды жетілдіру мәселелері өзекті сипат алды. Төртінші кезеңде мемлекеттік меншікті басқару және онымен айналысу мәселелері бойынша билік буындары арасындағы өкілеттіктерді анықтауға жаңа көзқарас қолданыла бастады.

Республикалық мемлекеттік және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарды оңтайландыру қолға алынды. Елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайтын ұзақ мерзімді қамтитын маңызды секторларына мемлекеттің ықпалы мен ондағы үлесі ұлттық компаниялар арқылы нығая түсті. Мұнай-газ секторында - бұл “ҚазМұнайГаз”, энергетикада - “КЕГОК”, телекоммуникацияда - “Қазақтелеком”, темір жолда - “Қазақстан темір жолы” сияқты акционерлік кампаниялар және бірлестіктер жаңадан құрылды. Бірақ жекешелендіру барысында да елеулі олқылықтар мен қателерде аз болған жоқ. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесінің екі кезеңінде де (1991-92 жж. жэне 1993-95 жж.) мүліктің көпшілік бөлігінің талан-таражға түсіп тіпті құнсыз жойылғаны орын алды. Сондай өрескел қателіктер экономикасында берекесіздік тудырып, көптеген жаңашыл ұмтылыстарды терең дағдарысқа ұшырауының басты себебінің біріне айналды.

Сондай-ақ, шетелдерге өнім шығаратын кәсіпорындары ескі әдетіне басып, өздерінің тауарларын сыртқа жөнелте беруді ғана білді. Соның салдарынан республикадан 250 млрд. сомның өнімі сыртқа, негізінен алғанда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне сутегін кеткен болып шықты. Сондықтан, бұл жағдай үкімет пен барлық экономикалық институттарды, билік орындары статистика мен Қолдау Комитетін қатыстыра отырып, терең талдау жасауды талап етті. Осы себептерге байланысты 1994 жылдың қаңтар айында Президент Н.Ә.Назарбаев экономикалық реформаны жүргізуді әлемнің өркениет аясындағы елдердің тәжірибесі сүйеніп жүргізу үшін жандандыру жөніндегі бірнеше тың шешімдер қабылдады. Сол шара шешімдердің баршасын тұжырымдай келе дағдарысқа қарсы шаралар мен экономиканы тұрақтандырудың 1994—1995 жылдарға арналған бағдарламасы пайда болды.

Бағдарламада энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету мәселесі қойылды, өндірістің құлдырауы тоқтатылып, экономиканы тұрақтандыру, қаржының құнсыздануын (инфляция) ауыздықтау қажет екені басып тапсырылды. 1993 ж. 15 қарашада мемлекеттің өз ақшасы - теңге айналымға енді. Сөйтіп, елдің экономикалық тәуелсіздігінің аса маңызды нышаны - ұлттық валюта теңге дүниеге келді. Бұның өзі 1994 жылы-ақ гиперинфляцияны бәсеңдетуге, ал 1995 жылы инфляция процесін ауыздықтауға мүмкіндік берді. Реформаның барысында 1994 жылдың күзінен бастап үкімет макроэкономиканы реттеп меңгере бастады. Бағаның өсуі біраз тежеліп, инфляцияның өсу қарқыны елеулі түрде төмендеді. Сол сияқты ұлттық банктің несиеге алатын пайызы да қауырт төмендеді. Ақша-қаражат саласында да осындай оңды өзгеріс байқалды. Өнеркәсіптің кейбір салалары қызметі тиімді өнім шығаруға қолы жетті. Жалпы дағдарыстан шығудың, реформаны жүргізудің пәрменді құралының бірі - экономикалық орталық болу тиіс еді.

Алайда, Министрлер кабинетінде реформаны ойластырып, тиімді жолдарды болжап сілтейтін орталық қызметі жеткіліксіз еді. Экономика министрлігі ондай орталық бола алмады. Нәтижесінде 1994-1995 жылдардағы дағдарысқа қарсы шаралар мен реформаны тереңдету бағдарламасы орындалмай қалды. Макроэкономикалық тұрақтандыру және қүнсыздануды тоқтатуға қол жетпеді, сыртқы сауда саясатын тиімді ұйымдастыру да көңілдегідей болмай шықты, әлеуметтік саясат та халықтың басым көпшілігінің наразылығын өршіткені болмаса, разы етпеді.

Өзінің бүкіл кемшіліктеріне қарамастан іс жүзінде аяқталған жекешелендіру процесі нақты бәсекелестік үшін базалық жағдайларды қүруға жеткізді. Тоқсаныншы жылдардың белортасынан жоғары республика өнеркәсіп өнімінің 85 пайызға жуығын жекеменшік секторы өндіретін дәрежеге жетті.

Нарықтық қатынастарға көшудегі кездескен тағы бір қиындық - ол үкімет басшыларының елдің экономист ғалымдары ұсыныс пікірлеріне күдікпен қарап, кейбір мәселелер бойынша ондай ақыл ұсыныстарды қабылдаудан бас тартқан. Бұндай мәселенің негізгі себебін ел жүйесінде бүған дейін нарықтық қатынастардың болмағандығында деп есептейді мамандар. Оның себебі осы саланың басындағы мамандар нарыққа көшудің жолдары мен тетіктерін толық игермеуінен болса керек. Осы мәселені тез арада шешу мақсатында АҚШ-тан, Франциядан, Түркиядан, Ресейден т.б. елдерден кеңесші экономист-ғалымдар кеңес беруге шақырылды. Бірақ олар өз елінде маман болғанымен, біздің жағдайды, халықтың менталитетін, психологиялық ерекшеліктерін ескермеді, тіпті білмеді де. Олардың білетіні Батыстың дамыған, қалыптасқан нарықтық экономикасы еді. Оған қоса ТМД елдерінде экономикалық дағдарыс әлемнің озық дамыған қоғамдарына тән классикалық артық өндіру дағдарысы емес, жетіспеушілік дағдарысы болатын. Тағы бір ескеретін жәйт сол елдерде тауар өндірісі мен оның қатынастары толық қалыптасқан еді. Ал посткеңестік Қазақстандағы меншік түрі қоғамдық негізде болып нарықты экономикалық қатынастар мүлдем толық дамымаған еді. Осыған қарамастан республикада бұрынғы кеңестік қоғамдық (мемлекеттік) меншік жүйесінен нарықтық экономикаға көшу тез қарқын алды. Сондықтан шетел экономистерінің кеңесі тиісті нәтижесін бермей, көбінесе аяқсыз қалды.

Нарықтық қатынастарға көшу барысында республикада орын алған тағы бір үрдісті ескерген жөн. Ол сонау 1917 жылғы қазан айындағы саяси төңкерісі аясындағы мемлекеттік билік жүйесі, индустрияландыру, ұжымдастыру науқандары сияқты қоғам өміріндегі түбегейлі өзгерістерге жедел қарқын беру қажет болды. Ал халық болса бұл үрдіске үйренбеген және ол халықтың психологиясына келе бермеді. Әсіресе, ауыл шаруашылығын жекешелендіруде үкімет тарапынан кейбір жәйтте толық сарапталмаған асығыстық жіберілді. Дағдарыс жағдайында бой көтерген жеке меншік иелері ел халқын асырамақ түгіл, өз еркімен қолына алған міндетті атқара алмады. Нәтижесінде 1993-1995 жылдары арасында кең етек жайған ақшаның құнсыздануын (инфляцияны) тежеу, еңбек ұжымдарының құлдырауын тоқтату және өндірістің ұлғаюы үшін қолға алынған жоспарлар мен уақытша шаралар тым тиімсіз болып қала берді. Осындай қиын қыстау жағдайда Президенттің тікелей ұсыныстарымен мақсатты нұсқамалар түрінде 15 айға арналған қосымша бағдарлама қабылданды. Тек осындай іс әрекеттер нәтижесінде ақшаның құнсыздануын (инфляцияның) баяулатуға мүмкіндік туды. Алайда өндірістің құлдырауын тоқтату үшін біраз уақыт және қосымша ізденіс қажет болды. Бұл процестің кейбір бастапқы кездердегі көрінісі мынадай еді: 1991 жылы өндірістің құлдырауы біршама тұрақтанып 1990 жылмен салыстырғанда 14,6%-ке, 1993 жылы - 28%, 1994 жылы 48%, ал 1995 жылы – 45 пайызға жетті.

Осындай бастан өткен кемшіліктер мен ақаулықтарды жан жақты талдап Қазақстан үкіметі 1996-1998 жылдарға арналған жаңа бағдарлама қабылдады. Онда реформаның ең күрделі мәселелерін шешу міндеті қойылды. Алайда, бағдарламада көзделген жекешелендіруді аяқтау, бірыңғай холдингтік, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, ауыл шаруашылығында қосымша 30 мыңға жуық шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтарды құру бағдарламасы айтарлықтай нәтижелер бере алмады.

Қоғам айқын мақсаттар мен оларға қол жеткізу жолдары баяндалған стратегиялық бағдарламалық құжатқа мұқтаж болатын. Олар “Қазақстан - 2030” ел дамуының Стратегиясында тұжырымдалды. 1997 жылдың қазан айында Президент республика халқына “Қазақстан - 2030” атты Жолдауында еліміздегі дағдарыстан шығудың және жүріп жатқан реформаларды аяқтаудың, сондай-ақ алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарына қосылудың, немесе “Қазақстан барысын” қалыптастырудың жаңа бағдарламасын ұсынды. Ол құжатта еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуының жуық мерзімдегі және стратегиялық ұзақ жылдарға арналған даму жолдары мен мүмкіндіктері жан-жақты көрсетілді. Онда елдің ішкі бекем тұстарын және сыртқы саясатындағы мүмкіндіктерді барынша пайдалана отырып, мемлекеттің дамуындағы ұзақ мерзімді жеті басымдықты іске асыру міндеті баяндалған еді. Олардың басты бағытары мынадай болды:

1) ұлттық қауіпсіздікті сақтау;

2) ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның бірлігін нығайту;

3) нарықтық қатынастар негізіндегі экономиканың өрлеуі;

4) республика азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатын көтеру;

5) энергетика ресурстарын тиімді пайдалану;

6) инфрақұрылым, көлік және байланыс салаларын әлемдік тәжірибе негізінде қайта құрып дамыту;

7) демократиялық, кәсіби мемлекетті құру.

Тек осы аса маңызды шараларды іске асырғанда ғана Қазақстан халқының өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы мүмкін екендігі тұжырымдамада айрықша аталды. “Қазақстан - 2030” бағдарламасының талаптарына орай еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігін нығайту, әлемдік стандарттарға сай құрылған заңнамалық-құқықтық базаны жетілдіру жөнінде орасан зор жұмыстар атқару міндеті қойылған. Атап айтқанда, биліктің, сот және құқық қорғау органдарын қоса алғанда, оның барлық тармақтарының құрылымы мен қызметінің қағидаттары едәуір жетілдіру мәселесі қойылды. Сондай-ақ, демократия мен азаматтық қоғам институттарын жетілдіріп одан әрі дамытуға бағыт белгіленді. Қазақстан геосаяси кеңістікте әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы мүшесі ретінде лайықты орын алды. Қалыптасқан әріптестік саяси және экономикалық қатынастар мемлекетімізді тіпті Кеңестік тұста ешбір байланыс болмаған әлем елдерімен қарым-қатынас орнатуға жол ашты. Қазақстан жетекші халықаралық ұйымдарда, соның ішінде, БҰҰ-да өзін белсенді танытып, ядролық қару түрін дамытып пайдалануға қарсы қозғалысқа, жаппай қарусыздануға, бітімгершілік және содырлыққа (терроризмге) қарсы күрес ісіне лайықты үлес қосу міндетін алдына қойды.

“Қазақстан — 2030” стратегиясында көрсетілгендей, тәуелсіздік жылдары республикада тұрақты экономикалық өрлеу, өндіріс ауқымының өсуі жүйелі сипат алған. Тек 2000—2002 жылдары жалпы ішкі өнімнің жиынтық өсімі 35,5 пайызды құрады. Сауатты макроэкономикалық саясат еліміздің халықаралық беделін едәуір көтеруге жағдай жасады. Қазақстан бұл жылдары посткеңестік елдерінің арасында экономикаға шетелдік инвестициялар тарту жөнінен жан басына шаққанда көш бастады. Шетелдік инвесторларды, соның ішінде әлемге кең танылған өндіруші компанияларды да тарту мынадай бірқатар маңызды міндеттерді тез арада шешуге мүмкіндік туғызды. Ауқымды инвестицияларды тарту жөніндегі, (олардың көлемі 1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде 25,8 миллиард долларды құрады) жан басына шаққанда Қазақстан посткеңестік мемлекеттер арасында объективті бірінші орынды иеленді.

1994 - 2007 жж. аралығында Қазақсттан экономикасына әлемнің 60 елінен 70 миллиард доллардан астам тікелей инвестиция құйылды. Сөйтіп, Елбасы ұстанған мемлекеттік саясат нәтижесінде тәуелсіздіктің алғашқы он екі жылында Орталық Азияға келген барлық инвестициялардың 80 пайызы Қазақстан еншісінде болып, ал экономикаға құйылған ішкі инвестиция көлемі осы уақытта 80 миллиард доллардан асып түскен. Сонымен қатар, Қазақстан басқа елдерден келген инвестиция көздерін өз экономикасын көтеру ісіне барынша пайдалана отырып, енді басқа елдерге де қаржылық қамқорлық көрсете алатын, яғни өз қоржынынан басқа елдерге инвестиция сала алатын мемлекет дәрежесіне жеткен. Сөйтіп, Қазақстанның қаржысы Ресей мен өңірдегі елдерге, Түркия мен Кавказ елдеріне, Қытай және басқа да алыс-жақын шет ел экономикасына құйылатын болған. Бұның өзі менеджмент қызметі құлдырау жағдайында болган кейбір елдердің ірі кәсіпорындарды қысқа мерзімде қайта өркендетуге мүмкіндік берді. Әлемдік рынокқа шығу және әлемдік шаруашылық байланысқа белсенді кірісу қамтамасыз етілді.

Осының нәтижесінде республика экономикасының барлық дерлік салаларында, әсіресе, ауыл шаруашылығында, сауда мен қызмет көрсету саласында жеке меншік секторы басымдық ала бастаған. Нарықтық экономиканың жетекші бір факторы мемлекеттік емес сектор үлесін серпінді ұлғайту болып табылады. Мысалы, мемлекеттік ресми орындары деректері бойынша, 2004 жылдың бірінші жартысында тіркелген 194,8 мың заңды тұлғаның 192,7 мыңы жекеменшік иелері болған. Бұл жалпы көрсеткіштің 98 пайызы өңдеу саласында болған; ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында 97,5 пайызға теңелді. Көптеген экономикалық процестердің нақты қатысушысы жекеменшік иесі болып тіркелген еді. Оның мүмкін болатын барлық әлеуметтік түрлері мен нарықтық қатынас салаларына кеңінен қатысуы қоғамда айрықша нарықтық мінез-құлық қалыптастырды. Әсіресе, шағын кәсіпкерліктің дамуын атап көрсетуге тұрарлық.

“Қазақстан - 2030” бағдарламасын іске асыру барысында тәуелсіз еліміздің басты табыстары мен жетістіктері - мемлекеттің қауіпсіздігін нығайту және экономикалық өрлеу болды. Бұл барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуіне, әл-ауқатының артуына кең өріс ашты. Солай бола тұра республикада нарықтық экономиканың іргесі толық қаланып қана қойған жоқ еді, сонымен қатар барлық қазақстандықтардың игілігі үшін ішкі қорлары мол әлеуметтік-экономикалық дамудың нақты нышандары қалыптасты. Оған дәлел ретінде әлемдегі қай жағынанда қуатты мемлекет - АҚШ-тың Қазақстанға нарықтық экономикасы бар ел деген мәртебе беруі туралы шешімі айқын дәлелдей алады. Бұл АҚШ басшылығының, американдық іскер топтар мен сарапшылардың қазақстандық реформалардың жетістіктерін мойындауы болып табылады. Сөйтіп, Қазақстанның посткеңестік елдері арасында осы мәртебені бірінші болып алуы кездейсоқтық емес. Бұл шешім Қазақстанға қатысты АҚШ және тағы басқа дамыған елдер тарапынан экономикалық шектеулер мен түзетулерді алып тастаудан өзінің көрінісін тапты. Ол болашақта республика өмірі мен мемлекеттік ұстанымы нарық қатынасына көшкен ел ретінде Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруінің оңтайлы алғы шарты болып табылады.

Әлемдегі қазіргі 182 елдің 15 мемлекеті нарықтың толғынан қолдап қарқынды даму жолын игерген, 156 ел - нарықтық даму жолына түскен (соның бірі - Қазақстан), тек 11 ел ғана - нарықтық қатынас жүйесін әлі мойындамаған. Әлемдік экономиканың заңдары мен талаптарына Қазақстанда нарықтық (кәсіпкерлік) қоғам құруға шешімді қадам жасаған еді. Сол себепті де Қазақстан байлығының 80 пайыздан астамы жекешелендірілген, республикада 500 мыңнан астам кәсіпкерлік субъектілер құрылған. Онда 2 миллионнан астам адам жұмысқа тартылған. Кәсіпкерлік - қазақстандықтардың өміршеңдігінің негізгі көзіне айналды. Дамыған елдердегідей “кәсібің - нәсібің” деген ұранмен өмір сүру жолы әр қазақстандықтың саналы ұстанымына айналды деуге тұрарлық.

Сөйтіп тәуелсіз дамудың ширек ғасырлы тарихында Қазақстанда экономикалық, өндірістік қатынастар жүйесін түбегейлі өзгерту (модернизациялау) аясындағы реформаның ең маңызды кезеңінің басты міндеттері орындалды. Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, республика қысқа мерзімнің ішінде нарықтық қатынастарды толық қолдап, тиісті заңнамалық жүйе қалыптастыруға қолы жетуі арқылы әлем тәжірибесіне сүйеніп жұмыс істеп жатқан нарық экономикасы құрылды. Сайып келгенде, 1991-2005 жылдары аралығында Қазақстанда нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық экономика толық орнықты деуге тұрарлық.

Нарықтық экономикаға көшу бастапқыда өнеркәсіптің дамуында біршама қиындықтарға соқтырды. Халық шаруашылығының бұл саласын дамытуда елеулі кедергілер болған. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары өнеркәсіп салалары, әсіресе, ауыр индустрия, халыққа аса қажет жеңіл өнеркәсіп орындары біртіндеп өндірісін әлсіретіп тіпті тоқтата бастады. Кәсіпорындардың көпшілігі қажетті материалдық ресурстардың жоқтығынан немесе қаржының жетіспеуінен өз қуаттарында толық қызмет атқара алмады. Күрделі құрылыстың қысқаруы экономикаға кері әсер етті. Экономиканың тұрақтануына қаржы-ақша жүйесінің терең дағдарысы кесірін тигізді. Өнеркәсіп орындарының жартысы 1992 жылы оның алдындағы жыл деңгеймен салыстырғанда өндірістің құлдырауына себепкер болды. Халық тұтынатын тауарлар күрт азайып кетті. Оны өндіру көлемі өнеркәсіп өндірісінің бүкіл көлемінің бестің бір бөлігін ғана құрап, сөйтіп 1991 жылмен салыстырғанда 21,5 пайызға төмендеген. Республика бойынша мұнай мен көмір өндіру көлемі қысқарды. Металлургия өнеркәсібінде өте қиын жағдай қалыптасты: шойын, болат, прокат құю көлемі азайды. Түсті металлдар өндірісі қысқарды. Құрылыс және ауыл шаруашылығы құрал-жабдықтарын өндіру едәуір кеміді.

Күрделі құрылысты қаржыландыру көлемі 40 пайыздан астам қысқарып оның нәтижесінде 1992 ж. мемлекеттік тапсырыс бойынша іске қосылуға тиіс 32 өндірістік қуаттар мен объектілердің тек 2-уі ғана қызметін бастаған болатын. Өнеркәсіп саласының құлдырауы 1993-1994 жылдары жалғаса берді. 1993 жылы 1990 жылғы өніммен салыстырғанда өнеркәсіп саласында 16,1 пайызға төмендеген. Ал 1994 жылы 1992 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімінің көлемі 39, халық тұтынатын тауарлар көлемі 41 пайызға төмендеген еді. Дегенмен 1995 жылы өнеркәсіп өнімінің баяу қарқынына қарамастан, оның жекелеген салаларында 1994 жылмен салыстырғанда біраз өсім байқалды.

1995 жылы республикадағы кәсіпорындарды реформалау және жеке жобалар бойынша ірі объектілерді жекешелендіру аясындағы жұмыс біршама қарқын алды. Бірақ осыған қарамастан өндірістің құлдырауы тоқтамады. Тек 1996 жылдың аяғына қарай өнеркәсіптің құлдырауы кейбір салаларда тоқтап, кейіннен біраз өскендігі байқалды.

Өндірістің құлдырауының басты себебін сала мамандары мен зерттеушілер бұрынғы КСРО-да жоспарлы экономика жүйесінде қалыптасқан шаруашылық қатынастардың үзілуінен болған деп тұжырымдаған еді. Өнеркәсіптің әбден құлдаруының тағы бір себебі - оның шикізат өндіруге бейімделген сыңаржақтылығында, дайын тауар өндіретін, әсіресе, машина жасау салаларының жоқтығында еді. Одан басқа, мемлекет экономиканы басқарудың тізгінін босатып алды, халық тұтынатын тауарларды өндіру ісі өз бетімен жіберілді, жаңа технология мен техниканы пайдалану, оны өндіріске енгізу ісі ақсап жатты.

Жоғарыда айтылған қиындықтар мен тұтынушы күнделікті өміріне өткір әсер ететін құбылыстарды арылу мақсатында 1999 жылдан бастап Қазақстан үкіметі елдің өнеркәсібін жандандыруда бірсыпыра шараларды белгіледі. Жеңіл өнеркәсіпті дамыту бағдарламасы жасалып, химия өнеркәсібі мен машина жасау саласын дамыту міндеттері тиянақталды. Соның нәтижесінде 1999 жылы мұнай-газ өндіру, металлургия, химия, полиграфия және тоқыма-тігін өндіріс салаларында өнімнің өсуіне мүмкіндік туды. Жыл соңында жалпы өнім өндіру 1 пайызға, ал өндіріс көлемін арттыру 1,8 пайызға өсті. Елдің алтын қоры 2 млрд. долларға жетті.

Міне, осындай мемлекеттік маңызды шараларды жүзеге асыру барысында 2000-2002 жылдары республикада тұрақты экономикалық өрлеу, өндіріс ауқымының өсуі байқалды. Тек соңғы 3 жылда өнеркәсіп өндірісінің көлемі 42,9 пайызды құрады. Қазақстанның өнеркәсіп саласында мұнай-газ өндірісі елеулі орын алып, ол жалпы өнеркәсіп өнімінің 46 пайызын қамтыды. Бұл жылдары тек газ-мұнай шығару салаларын дамытуға 9,5 млрд. доллар шетел инвестициясы құйылды. Сөйтіп, мұнай-газ секторы мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көздерінің біріне айналып, республиканың жалпы ішкі өнімдерінің едәуір бөлігін қамтитын болды.

Батыс Қазақстан аймағында Теңіз бен Қарашығанақ сияқты мұнай-газ кен орындарын игеру жөніндегі күрделі жобаларды іске асыру қолға алынды, алғашқы орындары құрылысының жобалық шығыны жасақталды. Каспий аймағында өнеркәсіптік мұнай өндіруді 2005 жылдан бастап қолға алу жоспарланған. Жамбыл облысы жеріндегі Амангелді газ өндіру орнын игеру жұмысы басталды. Каспий құрлықтық мұнай құбырының бірінші кезегін іске қосу еліміздің экспорт жөніндегі мүмкіндігін арттыра түсті. Мұнайды әлемдік нарыққа жеткізудің баламалы нұсқалары — Атырау-Баку-Жейһан, Қазақстан-Түркменстан-Иран, Батыс Қазақстан-Қытай бағыттарын да үлкен болашағы мол екеніне көз жетті.

Осы жылдары Ақтау теңіз портын, Достық-Алашанькоу шекаралық өткелін және Достық-Ақтогай теміржол учаскесін модернизациялау жұмысы, Семейдегі Ертіс көпірі мен Ақсу-Дегелең теміржол құрылысы аяқталды. Алтынсарин-Хромтау арасындагы теміржол құрылысы аяқталып, 2004 жылдың соңына қарай іске қосылды. Алматы-Астана автожолын жаңалау жұмысы 2003 жылы аяқталды. Алматыдагы әуежай қалпына келтірілді. Жалпы 2002 жылы бұрынгы 2001 жылмен салыстырганда өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 9,5 пайызға артты.

Тәуелсіздік алған Қазақстанның көлік қатынасында темір жолдың маңызы ерекше орын алып отыр. 2006 жылға қарай Қазақстан темір жолының үлесіне көлік қатынасының барлық түрлері бойынша тасылатын жүктің төрттен үш бөлігі, жол жүретін адамдардың тең жартысы тиеді. 2010 жылы темір жолдарды техникалық жағынан қамтамасыз ету және жүк тасу жөнінде Қазақстан посткеңестік елдері арасында Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші орынды алды. Міне, осымен байланысты темір жол көлігіне талаптар жыл сайын өсіп және оның басты міндеттері Президенттің “Қазақстан - 2030” стратегиялық бағдарламасында арнайы сипатталған еді. Бұл мәселелерді шешуде темір жол құрылымын жетілдіру ісіне ерекше көңіл бөлінді.

1996 жылғы 31 қаңтарда Үкімет қаулысымен Алматы, Тың және Батыс Қазақстан темір жол бөлімдері біріктіріліп, республикалық мемлекеттік “Қазақстан темір жолы” кәсіпорны құрылды. Ал 2002 жылы бұл кәсіпорын Үкіметтің қаулысымен “Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясы” деген жабық акционерлік қоғамы болып жаңа мәртебе алды.

2002 жылы Қазақстандағы темір жолдың ұзындығы 13,6 мың шақырымға жетті, оның бойындағы темір жол станцияларының саны 720 жетті. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан бастап жаңа темір жолдар салу және темір жол станциялары мен желілерді қайтадан жаңартуға ерекше назар аударыла бастады. Соның ішінде халықаралық темір жол желілерін құруға айрықша көңіл бөлінді. Халықаралық темір жол қатынасын дамытуда Достық станциясы бағытындағы шаралар маңызды рөл атқарады. Тіпті тонау КСРО тұсында бұл аймақтағы темір жол желісі стратегиялық тұрғыдан аса маңызды деп танылып, темір жол төсеуге, бекеттер мен стансалар, тұрғын үйлер салуға көп қаржы бөлінген еді.

Өйткені ол Еуропа және Азия елдерінің арасындағы экономикалық байланыстарды жүзеге асыруда экономикалық және техникалық маңызы зор. 1991 жылы қыркүйекте Достық стансасы арқылы Қазақстан мен Қытай арасында жүк тасымалы көлемі ұлғайып, ал 1992 жылы маусымда жолаушылар тасу дәрежесіне қол жетті. 1994 жылдан бастап Достық-Алашанкоу стансалары арқылы халықаралық жүк тасу жүргізіле бастады. Осындай игі шаралар нәтижесінде Қазақстан мен Қытай, Өзбекстан және Оңтүстік Корея сауда байланыстары Достық стансасы арқылы едәуір өсті. Тек 2002 жылдың өзінде жүк тасу 1994 жылмен салыстырғанда 10 есеге артып, 6 млн. тоннаға жетті.

“Қазақстан - 2030” бағдарламасындағы міндеттер аясында 1998 жылы мамыр айында алғаш рет егемен Қазақстанның тарихында Павлодар облысының Ақсу қаласы мен Шығыс Қазақстан облысындағы Конечная темір жол құрылысы басталып, 2000 жылдың 8 желтоқсанында іске қосылды. Жолдың жалпы ұзындығы - 184 шақырым. Жолды салуға республиканың әртүрлі аудандарынан 1500 жұмысшы қатынасты, құрылысқа 6,5 млрд. тенге жұмсалды. Бұл жол елдің Солтүстік және Шығыс облыстарының арасындагы қатынасты 600 шақырымға қысқартты. Павлодар облысының Ақсу және Май аудандары жеріндегі табиғи байлықтарды игеруге мүмкіндік берді.

Егемен Қазақстан жеріндегі екінші маңызды темір жол құрылысы Қостанай облысындагы Алтынсарин стансасы мен Ақтөбе облысының Хромтау қаласын байланыстыратын темір жол магистралі. Жолдың ұзындығы 387 шақырым, құрылыс жұмысы 2001 жылдың маусым айында басталып, 2004 жылдың қараша айының соңында аяқталып, пайдалануға берілді. Бұл жол Қазақстанның Солтүстік және Орталық аймақтары арасындағы жол қатынасын 1,5 мың шақырымға қысқартты және елді Ресейдің Қарталы-Орск темір жолына тәуелділігінен босатты. Аталмыш жолмен Қазақстанның Орталық және Солтүстік аудандарынан Батыс облыстарға хром рудалары, астық, ал Ақтау, Новороссийск және Одесса теңіз порттары арқылы Украинаға қара металл, ферросплав, сондай-ақ Ақтау арқылы Республиканың солтүстік облыстарынан Иранға жыл сайын 5,5 млн. тонна астық жеткізуге мүмкіндік берді.

Республиканың темір жол қатынасын одан әрі дамытуда оның аса қажетті магистральдық учаскелерін электр жүйесіне қосуға зор ықылас бөлінді. 1990-2012 жылдары ішінде бұл бағытта бірсыпыра реформалық өндірістік шаралар іске асырылды. Мысалы, 1991-1994 жж. Арыс пен Шу стансалары арасындағы 600 шақырымдық жолды электр жүйесіне қосу жұмысы аяқталды. Ал 1993 жылдан бастап Шу мен Алматы арасындағы темір жолды электр қуатына қосу басталды. 1996-1999 жылдары қашықтығы 190 шақырым Шу-Отар темір жолын электр қуатына көшіру аяқталды, 2000 жылы ұзындығы 90 шақырым Отар-Ұзынағаш учаскесі іске қосылды, ал 2002 жылдың көктемінде Отар мен Алматы арасындағы темір жол магистралін электр қуатымен жұмыс істеуге көшіру біржолата аяқталды. Осының нәтижесінде Қазақстанда электр қуатымен жұмыс істейтін темір жол магистралінің ұзындығы 3,7 мың шақырымға жетті, немесе республикадағы барлық темір жол ұзындығының 27 пайызын қамтыды. Болашақта Алматы қаласы мен Достық станса арасындағы темір жолды электр қуатына ауыстыру жоспары белгіленді.