Қазақстанның ОҢТҮстігіндегі мал азықТЫҚ емес, улы және дәрілік өсімдіктер 1

е-mail: Janarka.90n@mail.ru

Біздің зерттеу объектіміз Жамбыл облысы, Талас ауданы, Үшарал ауылдық округінің территориясы. Ол бес геоморфологиялық ауданға бөлінеді: тау етегіне тән төбелі жазықтар, Ассы өзенінің алқабы, Талас өзенінің жағасындағы ауыл, орташа толқынды жазықтар және Мойынқұмның кедір – бұдырлы жүйек құмы. Біз зерттеуге алынған барлық территория бөлігі зерттелінді. Барлық бастаулардағы су татымсыз, жақсы сапалы, адамдардың қажеттілігіне және мал шаруашылығына қолданылады.

2013 жылы зерттеу жұмысының вегетациялық кезеңінде, күз мезгілі құрғақ әрі жылы және жұмсақ қыс мезгілі негіз болды. Көктем ерте шықты, жылы және ылғалды болды. Жаз мезгілі тым ыстық болды, жаздың басында жауын – шашын мөлшері қалыпты мөлшерден айтарлықтай жоғары болды, ал жаздың ортасы мен соңына қарай бәрі қалыпқа келді. Зерттеу ауданының топырақ жамылғысы аймақ бойынша кәдімгі сұр, солтүстік ашық сұр және ақшыл қоңыр топырақ.

Біздің зерттеу ауданымыздағы мал азықтық алқап өсімдігінің жамылғысынан алынған нәтиже бойынша, шамамен 27 тұқымдасқа кіретін, 88 туыс пен 119 түр анықталды. Оның ішінде, мал азықтық өсімдіктер – 20 түр (кәдімгі жантақ, қырғыз жантағы, тарбақ торғайоты, жуашықты қоңырбас, толық қияқөлең, боз жусан және тұран жусаны, жатаған бидайық, құмебелек, қалталы ебелек, бүрлі сарсазан, күйреуік, кәдімгі қамыс, сор бұйырғын, мүйізтұс теріскен, кірпі тасбұйырғын, ақбаялыш, құмеркек, Шығыс мортығы, түйеқарын және шалғын қоңырбас).

Бұл жұмыста біз мал азықты құндылығы төмен немесе мал азықтық емес, сонымен қатар улы және дәрілік өсімдіктерге қысқаша сипаттама берілді (кест.1).

Кесте 1. Өсімдік топтарының негізгі түрлері

Кестедегі нәтижеде анық көрсетілгендей, мал азықтық құндылығы төмен және мал азықтық емес өсімдіктер тізімі – 8 түр:

 Hulthemia persica (Michx.) Bornm. – көпжылдық бұта, биіктігі 10 – 60 см. Жапырағы жылтыр, жай жапырақты, тісті, гүлдері жеке. Өркендері қалың, тікенекті. Мамыр – маусым айында гүлдейді, маусым – тамызда жеміс береді. Эфир майының болуына байланысты шабындықта малдар нашар қоректенеді. Түйе, қой көктем мен жазда жақсы мал азықтық ретінде қоректенеді;

Centaurea sguarrosa Willd. – екіжылдық шөптесін өсімдік, биіктігі – 35 – 70 см жеке тік тұратын өркендерден тұрады. Маусым – тамыз айында гүлдейді. Жайылымдықта тек қана түйе қоректенеді, ал қалған жануарлар мал азық ретінде нашар қоректенеді;

Diarthron vesiculosum (Fisch.et Mey.) C.A. Mey.– біржылдық шөптесін өсімдік, жіңішке тік тармақталған сабақты, биіктігі 20-50 см. Маусым – тамыз айында гүлдейді. Жайылымда практикалық тұрғыда малдар қоректенбейді, себебі алколоидтың аз мөлшерде кездесуіне байланысты. Жайылымдық арамшөп.

Cousinia syrdariensis Kult.– көпжылдық шөптесін өсімдік, биіктігі 15-55 см қалың бұтақ және бұтақшаларымен сипатталады. Маусым – шілде айында гүлдейді. Түйе гүлшоғыр мен жапырақтың бас жағын мал азық ретінде жақсы қоректенеді. Басқа жануарлар қоректенбейді.

Caragana balchaschensis Krassn.– аласабойлы бұта, биіктігі 30-100 см, сұрлау – қоңыр шоғырмақпен. Балауса бұтағы түскен. Гүлі ақшыл сары. Сәуір – мамыр айында гүлдейді, маусымда жеміс береді. Малдар жапырақшалары мен гүлін және балауса бұтақтарын мал азық ретінде жақсы қоректенеді. Мал азықтық сапасы орташа.

Tamarix ramosissima Ledeb. – тармақты бұта немесе шағын көлемді ағаш, биіктігі 1-3 м, кәрі діңі мен бұтағы қоңырқай қабықпен қапталған. Жапырағы ұсақ, ланцетті, жартылай өркенді. Гүлі қызғылт, алқызыл, күлгін немесе ақ, өскелең қысқа немесе ұзын шашақгүлдің жоғарғы ұшына тығыз шоғырларға жиналған. Мамыр – қыркүйекте гүлдейді. Жайылымда тек қана қыста мал азығы болмай қалғанда, ұсақ мүйізді малдар, түйе, ақбөкендер қоректенеді.

Capparis spinosa L.– көпжылдық шөптесін өсімдік. Қалың өркенді, жайылған, ұзындығы 1,5 м, жапырағы дөңгелек, жұмыртқа пішіндес немесе эллипсті, бөбежапырақтары тікенек тәрізді, гүлі ірі (8 см – ден диаметрге дейін), ақшыл қызғылт, ақ немесе ақшыл сары, жемісі – жұмыртқа пішінді қорапша. Мал жайылым мен оның пішенін мал азық ретінде қоректенбейді. Әдеби мәліметтердегі нәтижелерде улы өсімдік туралы күдік бар.

Halimodendron halodendron (Pall.) Voss.– қатты тікенекті бұта, биіктігі - 50-200 см, сұрлау – қоңыр шоғырмақпен. Жапырақтары жұп қанатты, тікенекпен аяқталады, 1 – 5 жұпты жапырақтармен сипатталады. Гүлі қызғылт, сирек ақ. Мамыр – маусымда гүлдейді. Жануарлар нашар қоректенеді. Күз бен қыста түйе, қой жемісі және үзіліп түскен жапырақтарымен қоректенеді.

Келесі кезекте, зерттеу ауданында кездескен мал жайылымдық алқабындағы улы өсімдіктерге қысқаша сипаттама берілген.

 Descurainia sophia (L.) Schur.– біржылдық, шөптесін өсімдік, тіке бұтақшалы сұрлау келген өркенмен, биіктігі 15-80 см. Мамырда гүлдейді. Арамшөп. Эфемерлер қалай дамиды, сосын мамыр айында жеміс беріп қурап қалады. Жайылымда тек қана түйе нашар қоректенеді, қалған жануарлар қоректенбейді. Пішенін барлық жануарлар мал азық ретінде қоректенеді. Тұқымында 27 – 30 % суалмалы май және уландырушы сингрин глюкозиді болады. Дамуының ерте фазасында протеин көп мөлшерде жиналады, яғни қоректік құндылығын жоғарылатады. Жағымсыз иіс шығарады.

Goebelia alopecuroides (L.) Bge.– бұтақшалы өркен, биіктігі 80-100 см – ге дейін. Гүлдер ақшыл сары түсті. Мамыр – маусымда гүлдейді, жемісі шілде – тамызда пісіп жетіледі. Алкалоид, софоридин, софокарпин, алоперин болады. Қойдың улану жағдайлары белгілі. Кәдімгі ақ мияның алкалоиды жүйке жүйесіне әсер ететіндігі дәлелденген.

Peganum harmala L.– көпжылдық шөптесін өсімдік, биіктігі 20-60 см. Улы өсімдік, жасыл күйінде желінбейді. Күз бен қыста мал азық болмағанда қой мен түйе құрғақ түрінде жейді, бірақ буаз қойларға қауіпті. Гармаланың алкалоидты улылығы бойынша, орталық жүйке жүйесіне ауыр әсер ететіндігі, жүрек және ішектің қызметін әлсірететіндігі көрсетілген. Уланудың алдын алу мақсатында, гармала жиі таралған бөлікке мал жаюға болмайтындығы туралы ұсыныс беріледі.

Acroptilon repens (L.) DC. - көпжылдық шөптесін өсімдік, биіктігі 15 – 60 см. Мамыр – маусымда гүлдейді, шілде – тамызда жеміс салады. Шабынды шөпте малдың барлық түрлері орташа қоректенеді. Құрамында алкалоидтар болғандықтан улы өсімдік болып саналады. Укекіре әсіресе жылқыға қатты әсер етеді. Алкалоидтардың ең көп мөлшерде кездесуі тұзды топырақта өсетін укекіренің құрамында байқалады. Улануды укекіренің өзі емес, оны зақымдаушы саңырауқұлақ тудыратындығы анықталан. Көбінесе укекіре көп өскен жерде малдың улануы жиі байқалады.

Lepidium perfoliatum L.– біржылдық өсімдік, биіктігі 20 – 30 см, тіке бұтақшалы өркенді. Өсімдік жағымсыз иіс шығарады. Lepidium perfoliatum L. гүлдеу және жеміс беру кезінде, қойлар мал азық ретінде қолданса ауыр, тіпті өлімге дейінгі қауіпті улануға әкеледі. Улылығының басталуы және токсикалық қасиеті туралы зерттелген мәліметтер жеткіліксіз. Оның бастамасы ретінде сұр қоспалы зат болып табылатын – лепидин және эфир майы бар деген мәлімет бар, ол асқазан және ішек, бүйректің геморрагиялық әсерін тудырады.

Xanthium strumarium L.– тіке бұтақшалы өркені бар шөптектес өсімдік, биіктігі 20 – 100 см. Шілде – тамызда гүлдейді. Егінде арамшөп ретінде кездеседі. Жайылымда мал азық ретінде қолданылмайды. Ұсақ және ірі мүйізді малдар жапырағын аздап кеміреді. Құрамында май, протеин, С витамині көбірек мөлшерде болады. Алкалоид көп болады. Жемістері қойдың жүнін ластап тастайды [5].

Біздің зерттеуіміздің келесі кезегінде, мал азықтық жайылымдар құрамындағы дәрілік өсімдіктерге сипаттама берілді:

# Кәдімгі ақмия – көпжылдық ақшыл сұр – жасыл шөптесін өсімдік, тамыр жүйесі жақсы дамыған. Өркендері тіке тұрады және жоғарыға бағытталған бұтақтары бар, биіктігі 30-60 см. Жапырағы жұпқауырсынды емес. Гүлі ақшыл сары түсті. Мамыр – маусымда гүлдейді, жемісі шілде – тамызда пісіп жетіледі. Жерүсті бөлігінде пахикарпин алкалоиды жинақталады. Медициналық тәжірибеде пахикарпинді, иіссіз, ақ кристалды ұнтақ – гидройодид ретінде қолданады. Босанудан кейін қан жоғалтпау мақсатында, әлсіз толғақ кезінде немесе тұқым беруді күшейту үшін қолданылады.

# Кәдімгі адыраспан - адыраспан алкалоидынан Паркинсон ауруын емдейтін препарат жасалынады. Халық медицинасында тұнбасын жүйке аурулары, эпилепсия, безгек, асқазан – ішек ауруларында, мерезде, сыртқы – ревматизм және тері ауруларына қолданылады.

# Томарбояу – жалаңашты көпжылдық шөптесін өсімдік, биіктігі 80 см – ге дейін. Тамыры жуан, ағаш сияқты сүректенген өзекті, қара қоңыр. Гүлі отырмалы күлгін – көк немесе ақ, үлкен гүлшоғырын түзеді. Шілде – қыркүйекте гүлдейді. Тамырының тұнбасы асқазан – ішек ауруларына және сонымен бірге мұрын ауруларына жақсы дәрі ретінде қолданылады. Тұнбаны немесе тамыр ұнтағын қабылдағаннан кейін асқазанның бұзылуы мен мұрын аурулары тоқтайды. Өсімдік тамыры сұйықтығының құрамында қанды тоқтататын қасиет бар.

# Қырғыз жантақ – көпжылдық өсімдік, биіктігі 100 см – ге дейін. Шөлді және шөлейтті жердің ең негізгі балды өсімдіктерінің бірі болып табылады. Гүлдері көп мөлшерде шірне бөліп шығарады. Балы күңгірт, оған қарамастан сапасы жақсы. Жерүсті бөлігінде флавоноидтар, жапырағында С витамині жинақталады. Тамырының тұнбасы геморройға, диуретикалық, потогенді және залалсыздандырушы есебінде пайдаланады.

# Қызыл мия – көпжылдық шөптесін өсімдік, биіктігі 110 см – ге дейін. Өсімдікте алкалоид, кумариндер, дубильді заттар, флавоид, эфир майы, С витамині болады. Халық медицинасында сыртқы тыныс жолының ауруға шалдығуларына қарсы емдеуде; диуретикалық және іш жүргізетін, асқазан жарасы мен он екі елі ішекті емдейтін препарат құрамына кіреді; бүйрек үсті безінің қыртысына әсер ететін препарат, бронхты астмада, аллергиялық дерматитте және теміреткіге арнайы препараттары пайдаланылады [5,6,7].

Кестедегі нәтижелерден көрініп тұрғандай, Үшарал ауылдық округі өсімдік топтарының ішінен 9 тұқымдасқа кіретін 17 туыс пен 17 түрдің тізімі қарастырылған (кесте 2).

1. 
   Прозорова Т.А., Черных И.Б. Кормовые растения Казахстана: Книга- Павлодар 2004, - С. 278
   
2. 
   Инструкция по проведению крупномасштабных (1:1000 - 1:100000) геоботанических изысканий природных кормовых угодий Республики Казахстан. Алматы, 1995 г.
   
3. 
   Флора Казахстана. - Алма-Ата: АН КазССР.1956-1966. - Т. 1-9
   
4. 
   Определитель растений Средней Азии. - Т. 1-10. - Ташкент. 1968-1993
   
5. 
   Лавренев В.К., Лавренева Г.В. Полный справочник целебных трав и растений. СПб.: Нева, 2006. 272 с.
   
6. 
   Лекарственное растительное сырье. Фармакогнозия: Учебное пособие/ Под ред. Г.П. Яковлева, К.Ф. Блиновой. - Спб: СпецЛит, 2004, 765 с.
   
7. 
   Лесиовская Е.Е., Пастушенков Л.В. Фармакотерапия с основами фитотерапии: Учебное пособие, 2-е изд.М.: Гэотар-мед, 2003- 562 с.
   

¹Шарипов Е.К., 1Таирова С.К., ¹Дуйсенбеков С.Л., ¹Байсеитов Н., ²Назарбекова С.Т., ²Нармуратова Ж.Б., ²Жахан Н.

Объектом наших исследований были территория Ушаралского сельского округа Таллаского района Джамбульской области. Данный район разделяется на пять геоморфологических районов: предгорная увалисто-холмистая равнина, пойма р. Ассы, древняя дельта р. Талас, слабаволнистая равнина и бугристо-грядовые пески Мойынкум. Нами были обследоваы все части территории. Вода во всех источниках пресная, хорошего качества, используется для нужд людей и водопоя скота.

Вегетационному периоду обследования 2013 года предшествовала теплая сухая осень и мягкая с большим количеством осадков зима. Весна была ранней, теплой и влажной. Лето оказалось жарким, количество осадков в начале лета было больше среднемноголетних показателей, а середина и конец лета были умеренными. Почвенный покров обследованной территории представлен подзонами сероземов обыкновенных и светлых северных и серо-бурых почв.

По нашим предварительным данным растительность кормовых угодий района исследования представлена 119 видов из 88 родов и 27 семейств. Из них, кормовых растений-20 видов (верблюжья колючка киргизская (жантак), климакоптера супротивнолистная (торгайот), мятлик луковичный, осока толстостолбиковая, полыни белоземельная и туранская, пырей ползучий, рогачи песчаный (эбелек) и сумчатый (ебелек), сарсазан шишковатый, солянка восточная (кейреук), тростник обыкновенный, ежовник солончаковый (биюргун), терескен роговидный, тасбиюргун (нанофитон ежовый), солянка деревцеобразная (боялыч), пырей ломкий(еркек), мортук восточный, прибрежница промежуточная (ажрек) и мятлик луговой), что данные.

В данной работе мы приводим краткие описания непоедаемых и плохопоедаемых, а также лекарственныхи ядовитых растений (талб.1).

Таблица 1. Представители основных групп растений

Как видно из табличных данных, непоедаемых и плохопоедаемых растений–8 видов:

 Hulthemia persica (Michx.) Bornm. – многолетний кустарник, высотой 10-60 см. Листья кожистые, простые, зубчатые, цветки одиночные. Стебли многочисленные, колючие. Цветет в мае-июне плодоносит в июне-августе. На пастбище поедается слабо из-за наличия эфирных масел. Лучше поедается верблюдами и овцами весной и зимой; Centaurea sguarrosa Willd. – двулетнее травянистое растение высотой 35-70 см с одиночными, прямостоящими ребристо-бороздчатыми стеблями. Цветет в июне-августе. На пастбище поедается только верблюдами, остальными животными – слабо; Diarthron vesiculosum (Fisch.et Mey.) C.A. Mey.– однолетнее травянистое растение с прямыми тонкими и ветвистыми стеблями высотой 20-50 см. Цветет в мае-августе. На пастбищах практически не поедается. Обнаружены алкалоиды в небольшом количестве. Пастбищный сорняк.

Cousinia syrdariensis Kult.– многолетнее травянистое растение высотой 15-55 см с многочисленными, почти сидячими ветвями и веточками. Цветет в июне-июле. Верблюдами довольно охотно поедаются верхушки соцветий и листья. Другими животными не поедается.

Caragana balchaschensis Krassn.– низкорослый корявый кустарник высотой 30-100 см с серовато-бурой корой. Молодые побеги опушенные. Цветы ярко-желтые. Цветет в апреле-мае, плодоносит в июне. Скотом поедаются преимущественно листочки, цветки и молодые побеги. Корм низкого качества.

Tamarix ramosissima Ledeb. – развесистый кустарник или небольшое деревце высотой 1-3 м с темно-серой корой старых стволов и ветвей. Листья мелкие, ланцетные, полустеблеобъемлющие. Цветки розовые, алые, фиолетовые или белые, собраны в плотные кисти в верхушечных растущих длинных или коротких метелках. Цветет в мае-сентябре. На пастбище только зимой поедается немного мелким рогатым скотом, верблюдами и сайгаками в бескормицу.

Capparis spinosa L.– многолетнее травянистое растение. Стебли многочисленные, распростертые, до 1,5 м длиной, листья округлые, обратно-яйцевидные или эллиптические с прилистниками в виде колючки, цветки большие (до 8 см в диаметре), бледно-розовые, белые или слабо-желтоватые, плод – обратно-яйцевидная коробочка. На пастбище и в сене скотом не поедается. По литературным данным есть подозрение на ядовитость.

Halimodendron halodendron (Pall.) Voss.– сильноколючий кустарник высотой 50-200 см, с буровато-коричневой корой. Листья парноперистые, заканчивающиеся колючкой, с 1-5 парами листочков, продолговато-обратнояйцевидные. Цветки розовые, редко белые. Цветет в мае-июне. Животными поедается плохо. Осенью и зимой верблюды и овцы поедает плоды и опавшие листья.

Далее нами приведен список с кратким описанием ядовитых растений кормовых угодий района исследования:

 Descurainia sophia (L.) Schur.– однолетнее, травянистое растение с прямым ветвистым сероватым от волосков стеблем, высотой 15-80 см. Цветет в мае. Сорное. Развивается как эфемер – плодоносит в мае и засыхает. На пастбищах вполне удовлетворительно поедается только верблюдами, остальными животными плохо. В сене удовлетворительно поедается всеми животными. Семена содержат 27-30% жирного высыхающего масла, а также глюкозид синигрин, вызывающий отравления. На ранних фазах содержит много протеина и обладает высокой питательностью. Имеет неприятный запах.

Goebelia alopecuroides (L.) Bge.– стебель ветвистый, высотой до 80-100 см Цветки белые с желтоватым оттенком. Цветет в мае – июне, плоды созревают в июле-августе. Содержит алколоиды софоридин, софокарпин, алоперин. Известны случаи отравления овец. Доказано, что алколоиды брунца действуют на нервную систему.

Peganum harmala L.– многолетнее травянистое растение, высотой 20-60 см. Ядовитое растение и в зеленом виде не поедается. Осенью и зимой в сухом виде в бескормицу поедается овцами, верблюдами, но опасно для суягных маток овец. Алкалоиды гармалы относятся к ядам, оказывающим угнетающее действие на центральную нервную систему, ослабляющим деятельность сердца и кишечника. В целях профилактики отравлений рекомендуется не допускать выпас животных на участках, обильно поросших гармалой.

Acroptilon repens (L.) DC.- многолетнее травянистое растение высотой 15-60 см, цветет в мае-июне, плодоносит в июле-августе. В сене поедается удовлетворительно всеми животными. Содержит алкалоиды, поэтому ядовито. Наиболее чувствительны к горчаку лошади. Наибольшее количество алкалоидов у горчака наблюдается на засоленных почвах. Установлено, что отравление вызывает не горчак, а грибок, поражающий его. Чаще отравления бывают при плохом травостое и сильном разрастании горчака.

Lepidium perfoliatum L.– однолетнее растение, высотой 20-30 см, с прямым ветвистымстеблем. Растение издает неприятный запах. Клоповник в период цветения и завязывания плодов вызывает тяжелые и даже смертельные отравления овец. Ядовитые начала и токсические свойства клоповника изучены не достаточно. Имеются сведения, что действующими началами его являются серосодержащее вешество – лепидин и эфирное масло, вызывающее геморрагическое поражение желудочно-кишечного тракта и почек.

Xanthium strumarium L.– однолетнее травянистое опушенное растение с прямым, ветвистым стеблем высотой 20-100 см. Цветет в июле-августе. Встречается как сорное в посевах. На пастбищах почти не поедается. Немного листья обкусываются мелким и крупным рогатым скотом. Содержит много жира, протеина, витамина С. Содержит много алкалоидов. Плоды засоряют шерсть овец[5].

В составе растительности кормовых угодий нами отмечены следующие лекарственные растения:

#Брунец лисохвостный – травянистое многолетнее седовато-зеленое растение, с мощной корневой системой. Стебли прямостоячие, шелковисто-опушенные с длинными направленными вверх ветками, высотой 30-60 см. Листья непарноперистые. Цветки белые с желтоватым оттенком. Цветет в мае-июне, плоды созревают в июле-августе.

В надземных частях содержит алкалоид пахикарпин. В медицинской практике применяют пахикарпина гидройодид – белый кристаллический порошок, без запаха. Назначают для усиления родовой деятельности при слабости родовых схваток, с целью уменьшения кровопотери в послеродовом периоде.

#Гармала обыкновенная (адраспан). Из алкалоидов адраспана получают препарат для лечения болезни Паркинсона. В народной медицине отвар применяют при неврастении, эпилепсии, малярии, желудочно-кишечных заболеваниях, сифилисе, наружно – при ревматизме, кожных заболеваниях.

# Кермек Гмелина.– многолетнее голое травянистое растение, высотой до 80 см. Корень стержневой, толстый, деревянистый, темно-бурый, на изломе красно-бурый. Цветки сидячие сине-фиолетовые или белые, образуют широкое щитковидно-метельчатое соцветие. Цветет в июле-сентябре.

Отвар корней используют как хорошее вяжущее средство при желудочно-кишечных заболеваниях, сопровождающихся поносом. После приема отвара или порошка корня изчезают диспептические явления и прекращается понос. Отвар корней растения обладает также кровоостанавливающими свойствами.

#Верблюжья колючка киргизская (жантак) – многолетник до 100 см высотой. Является одним из главных медоносных растений пустынь и полупустынь. Цветки выделяют очень большое количество нектара. Мед темноватый, но хорошего качества. В надземных частях содержит флавоноиды, в листьях – витамин С. Настой корней используется при геморрое, как диуретическое, потогонное и дезинфицирующее раны.

#Солодка голая – многолетнее травянистое растение высотой до 110 см. В растении содержатся алкалоиды, кумарины, дубильные вещества, флавоиды, эфирное масло, витамин С. Применяется как в официальной, так и в народной медицине при заболеваниях верхних дыхательных путей, как противовоспалительное; входит в состав диуретических и слабительных сборов, препаратов при лечении язвы желудка и двенадцатиперстной кишки; препаратов, влияющих на кору надпочечников, препаратов, применяемых при бронхиальной астме, аллергических дерматитах, экземе [5,6,7].

Из табличных данных видно, что список рассматриваемых групп растений Ушаралского сельского округа состоит из 17 видов, относящихся к 17 родам из 9 семейств (табл.2).

8. 
   Прозорова Т.А., Черных И.Б. Кормовые растения Казахстана: Книга- Павлодар 2004, - С. 278
   
9. 
   Инструкция по проведению крупномасштабных (1:1000 - 1:100000) геоботанических изысканий природных кормовых угодий Республики Казахстан. Алматы, 1995 г.
   
10. 
    Флора Казахстана. - Алма-Ата: АН КазССР.1956-1966. - Т. 1-9
    
11. 
    Определитель растений Средней Азии. - Т. 1-10. - Ташкент. 1968-1993
    
12. 
    Лавренев В.К., Лавренева Г.В. Полный справочник целебных трав и растений. СПб.: Нева, 2006. 272 с.
    
13. 
    Лекарственное растительное сырье. Фармакогнозия: Учебное пособие/ Под ред. Г.П. Яковлева, К.Ф. Блиновой. - Спб: СпецЛит, 2004, 765 с.
    
14. 
    Лесиовская Е.Е., Пастушенков Л.В. Фармакотерапия с основами фитотерапии: Учебное пособие, 2-е изд.М.: Гэотар-мед, 2003- 562 с.