Қазақтардың тұңғыш дүниежүзілік құрылтайы Қазақстан халқының форумы. Қазақстандағы халық санақтары Қазақстан халықтары Ассамблеясының (ҚХА) құрылуы

1937 жылы СССР аумағындағы қазақтар саны 2 862 458 адамды, оның ішінде РСФСР-да 292 099, КазССР -2 181 520, УзССР- 287 214, Туркмен ССР-60 035, Тәжік ССР- 12 396, Қырғыз ССР- 25 541 құрады.

1970 жылғы бүкілодақтық халық санағының бағдарламасында ұлт және тілдер туралы сұрақтар былай тұжырымдалған : «Ұлт», ал шетелдіктерге «Азаматтығы»  және  «Ана тілі», сонымен қатар өзіңіз СССР халқының емін-еркін сөйлейтін тағы басқа тілдерін көрсету.  

1979 жылы 17 қаңтарда кезекті Бүкілодақтық халық санағы  өткізілді.  Халық 8 күн ішінде 15-нен 22 қаңтар аралығында жұмыс жасайтын жері немесе қызметіне қарап есептелінбей, тұратын жері бойынша есептелінді.

Бұл санақтың бағдарламасы 16 сұрақтан, оның ішінде 11 сұрақтың жауабы жалпылама санақтан, ал 5 сұраққа (іріктеме санақ) тұрақты халықтың 25 пайызынан  жауап алынды.  Жалпылама санақ: отағасына деген көзқарас, халық категориясы (тұрақты немесе нақты), жынысы, жасы, некелік жағдайы, ұлты, ана тілі, еркін қолданатын тілі,  білімі, оқуы, күн көріс көзі деген сұрақтардан тұрады.

Осыдан 30 жыл бұрын , яғни 1989 жылдың қаңтарында СССР дің бүкілодақтық халық санағы басталды. Атап өту керек бұл СССР-дің соңғы халық санағы болды. Совет одағының бұл 70 жылдағы : 1926, 1937,1939,1959,1970,1979,1989 жылдардағы болған халық санағы болды.  1989 жылғы санақтағы  санақ парақтарының ерекшелігі кәдімгі сұрақтардан бөлек респонденттердің тұрғын-үй жағдайы туралы сұрақтар болды.

Қазақстан Республикасының ең алғашқы Ұлттық халық санағы Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысына сәйкес 1999 жылы 25 ақпаннан бастап 4 наурыз аралығында өткізілді. 1999 жылғы бірінші Ұлттық халық санағының қорытындысымен қаланың халық саны 319 324 адамды құрады, оның ішінде ерлер – 148 607, ал әйелдер – 170 717 адам.  1989 жылғы санақпен салыстырғанда Астана қаласының халқы 13,5 пайызға өскен.  Халықтың қарқынды өсуі бұл қаланың Қазақстан Республикасының  астана статусын алғанына байланысты болып отыр.

2009 жылғы санақ Қазақстанның егемендік алғаннан кейінгі – екінші санағы.  Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 қарашадағы № 1138 « 2009 жылғы  Қазақстан Республикасы халқының ұлттық санағы туралы» қаулысын орындау мақсатында 2009 жылдың 25 ақпанынан 6 наурыз аралығында республикалық халық санағы өткізілді.

Соңғы санақ өткелі бері 11 жыл өтті. Осы уақыттың ішінде саяси-қоғамдық және экономикалық қарқында мемлекетімізде түбегейлі өзгерістер болды. Әлемдік қоғамдастық үшін Қазақстан әкономикасының ашық саясатқа негізделгендіктен, елде демократиялық институттардың әсіресе нарық қатынасының дамығындығынан Қазақстан халқы өзгерді.

Осындай шараларды өткізу жайлы әлеуметтік-демографиялық зерттеулердің, ғалым демографтардың және басқа мамандардың ұсыныстары мен пікірлері, халықаралық ұйымдардың  кепілдемелері мен тәжірибесі жайлы Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінде материалдар жинақталып, бұрынғы  халық санағы туралы қолда бар  материалдар зерделенді.

2009 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасының халық саны 16 004,8 мың адамды құрады , яғни 1999 жылғы санақпен салыстырғанда 1 022,9 мың адамға көбейіп (6,8 %) отыр. Бірден-бір халық санағы қорытындысының  ойламаған жағдайда қала халқының үлесі  56,3 пайыздан 54,0 пайызға төмендегені және соған сәйкес ауыл халқының үлесі жоғарылағаны байқалды.

Санақ Қазақстан тұрғындарының төмендеу кезеңінен өсу беталысына қарай өзгенргенін айқындап көрсетті. Бұл европалық этностардың эмиграциясының қысқарғанын түсіндіреді,  қазақтардың өсу қарқынының артқанына (1989-1999 ж. 22,9 пайыздан 1999-2009ж. 26,2 пайызға), оның ішінде оралман-қазақтардың ағылуының себебінен және орыстардың азаюының қысқаруына (1999-2009 жылдар аралығында -15,3 пайызға және немістер (-49,6 пайызға) байланысты  болып отыр. Бұрынғы сияқты ең көп халықты  қазақтар (10,1 млн.) және орыстар (3,8 млн.) құрады.

Бұл санақтың құндылығы оның тек нағыз санақ емес, сонымен қатар ол болашақты болжауды : қоғам қайда бара жатқандығын, ол 10-30 жылдан кейін қандай болатынын көрсетті. Ал бұл үкіметке қауіпті шыңдар мен тұйыққа тірелуден шығуға айқын жол көрсетеді.

11 жылдың ішінде республиканың, облыстың әлеуметтік-демографиялық жағдайы өзгерді. 2020 жылғы халық санағы алдыңғы өткізілген халық санағынан айырмашылығы ақпараттық технологияны қолдану арқылы өткізілуінде болып отыр.   

Санақ 2 кезеңде өтеді:

1-ші кезең – тұрақты тұратындар санын нақтылай отырып тұрғын үйлердің, ғимараттардың және тұрғын емес үй-жайлардың тізімін жасау, сондай-ақ әр елді мекен үшін картографиялық материалды актуалдау.

Бұл кезең санақтың келесі – 2-ші кезеңін өткізу үшін сапалы санақ аудандастыруын әзірлеу мақсатында өткізіледі.

1-ші кезең жұмыстарына дайындық және өткізу «Аудандастыру» АЖО және планшетте «Аудандастыруға арналған деректерді жинау» мобильді қосымшасы арқылы жүргізіледі.

2-ші кезең – санақ өткізу

2-ші кезең – санақ ақпаратты жинаудың екі әдісін пайдалана отырып жүргізіледі – Комитеттің www.sanaq.gov.kz интернет-ресурсында онлайн режимде өзін-өзі толтыру әдісі және планшеттегі «Халық санағы» мобильді қосымшасын пайдалана отырып жаппай сауал салу әдісі.

Планшеттерде интервьюерлердің жаппай сауал салуды жүргізу арқылы халық туралы деректерді жинау  2020 жылғы 1 – 30  қазан аралығында жүзеге асырылады, сонымен бір мезгілде алғашқы 15 күнтізбелік күн ішінде – 2020 жылғы 5-15 қазан аралығындағы кезеңде онлайн режимде www.sanaq.gov.kz сайтында санақ жүргізіледі.

3) Қазақстан халқы Ассамблеясы — 1995 жылғы 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен құрылған Мемлекет басшысы жанындағы консультативті-кеңесші орган.^[1] Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясын құру идеясын алғаш рет 1992 жылы Тәуелсіздіктің бірінші жылына арналған Қазақстан халқының бірінші форумында жариялады. Мұндай институтты құру қажеттілігі саяси тұрғыдан, сондай-ақ жаңадан құрылған, тәуелсіз, полиэтносты, поликонфессиялық мемлекеттің тұрақты дамуы тұрғысынан туындаған еді. Аталған бастама мәдениет аралық диалогты нығайтудың жаңа кезеңінің негізін қалап, этносаралық қатынастарды дамыту мәселелерін жоғары деңгейде шешуге мүмкіндік жасайтын әлемдік тәжірибедегі тың бағыт болып табылды. Жиырма жылдық тарихында Ассамблея қарқынды дамып, елеулі өзгерістерді бастан кешірді. Оның дамуы барысында Н.Назарбаевтың этносаралық толеранттылық және қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісі қалыптасты. Осы жылдар ішінде Қазақстан халқы Ассамблеясының институционалдық құрылымы нығайып, қоғамды ұйыстырушы әлеуеті толысты, ол халық дипломатиясының маңызды күретамырына айналды. Бүгінде Ассамблея ел Президенті Төрағалық ететін конституциялық орган болып табылады. Бұл оның ерекше мәртебесін айқындайды.