289
Имандылық ұстанымы хандық дәуіріндегі ақын-жыраулардың
тек шығармашылығында ғана емес, сонымен бірге олардың
өмірбаянында да айшықты көрініс тапты. Ел шетіне жау тиіп, ер
намысын қайраған сол қилы заманда тұлпар мініп, ту алған біртуар
ұлдар, алдаспанын ата жауының қанына суарып, шөліне орман,
жұртына қорған болумен қатар, суырып-салма ақын, жыраулық өнерді
қатар алып жүріп, қанатты сөздерімен, ақиқат өткір жырларымен
өздерінен кейінгі буынға үлкен үлгі-өнеге бола білді.
Қазақы әдептік құндылықтар жөнінде сөз қозғағанда, отбасылық
игіліктер туралы, айтпай кетуге болмас, өйткені әйелге деген көзқарас
қоғамның жалпы мәдениеттілігі мен әдептілігінің деңгейін білдіреді.
Әр түрлі әлемдік әдебиетте дәстүрлі қазақ қоғамындағы әйел
жағдайы туралы сан алуан көзқарас бар, жүйелеп келгенде мынадай
пікірлерді атап өтуге болады:
1. Көшпелі қазақтарда патриархалдық қатынастар үстем болған,
сол себепті әйелдер басыбайлық, кіріптарлық халде ұсталды.
2. Ислам діні нығайғаннан кейін қазақ әйелдерінің жағдайы онан
бетер қиындап кетті.
3. Қазақ қоғамына тән полигамия, әмеңгерлік пен айттыру әйел
еркіндігін шектеп тастады.
4. Қалыптасқан ережелерді бұзған әйелдерге қатігез (варварлық)
жазалар қолданылды.
Енді жоғарыдағы “қағидаларды” дәстүрлі қазақ қоғамының
айнасы–ақын-жыраулар толғауларындағы әйел суреттемелерімен
және этнографиялық деректермен салыстырып көрелік. Бұл
толғаулардан қазақ әйелінің әлеуметтік статусы төмен болды деген
жорамалдың негізсіздігі анық көрінеді. Мысалы, ақындық дәстүрде
әйел мен ақын айтысы кең орын алған. Ақын тек өзі сыйлайтын
кісімен ғана айтыса алады. Шал ақын адам бақыты өзіңе тең
құрбыңды тауып алу дейді. Ондай әйел “саясы мол бәйтерекпен, алла
жаудырған нұрмен тең”. Керісінше “екі қатын алғанның дауы үйінде,
жаман қатын алғанның жауы үйінде” дейді
1
.
Шал ақын әйелді тек елдің құты ғана емес, оған қоса дүниелік
сұлулықтың бейнесі, рәмізі деп жырлайды:
Дегдар қыз екенсің бір алма мойын,
Ұжмақтан жаратылған жұпар қойнын,
Жарқырап зуһрадай екі көзің
Таранған әр тарапқа созып мойын.
Сіздердің мен таң қалдым жамалыңа,
Ақылға толықсыған кәмалыңа
Елшіге елу теңге бермек мақұл,
1
ХV-ХVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы /редактор Ә. Дербісалиев. - Алматы: Ғылым, 1982.
Достарыңызбен бөлісу: