ТАҚЫРЫП: РЕСЕЙДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

6 ТАҚЫРЫП: РЕСЕЙДЕГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ОЙ-ПІКІРЛЕР

6.1. ХІХ ғасырдың аяғындағы ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі экономикалық ой-пікірлер.

6.2. Ресейдегі марксизмнің экономикалық идеяларының дамуы.

6.3. Социализмнің экономикалық негіздерін жасау.

• 
  Ресейдегі реформа кезеңіндегі буржуазиялық саяси экономияның дамуын;
  
• 
  Ресейдегі экономикалық ой-пікірлердің ерекшеліктерін;
  
• 
  Ресейдегі аграрлық қайта құрудың проблемаларын;
  
• 
  әлемдік экономикалық ой-пікірлерге әсер еткен ресейлік экономистер өкілдерін;
  
• 
  Ресейдегі марксизмнің экономикалық идеяларының таралуын;
  
• 
  В. И. Ленин еңбектеріндегі экономикалық мәселелрді;
  
• 
  Социализмнің экономикалық негіздерін жасауды.
  

6.1 ХІХ ғасырдың аяғындағы ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі экономикалық ой-пікірлер.

1861 жылғы реформа капитализмнің дамуын жеделдеткенімен елдегі крепостнойлықтың сан-салалы қалдықтары Ресейдегі буржуазиялық үрдісдерді тежей түсті. Бұл орыс буржуазиясының патша мен крепостнойлы помещиктерге қарсы оппозиция тудыруға әкеп соқты. Ол кезде Ресейдегі еңбек пен капитал арасындағы келіспес қайшылық (антогонистік) ХІХ ғасырдың ортасындағы Батыс Еуропа тұрпайындай бужуазиялық саяси өктемдік жүргізу дәрежесіне жете қойған жоқ еді. Оның есесіне, 1861 жылғы реформадан кейін орыстың буржуазиялық саяси экономиясында ерекшелік туып, классикалық буржуазиялық саяси экономия идеяларына жақынырақ сыни (критика) көзқарастар пайда болды. Тіпті 1905 жылғы революцияға дейін орыс буржуазиялық саяси экономиясы жалпы алғанда тұрпайы-апологетикалық сипатқа ие болды. Тұрпайы элементтер іс жүзінде буржуазиялық саяси экономияның кез келген жүйесінде өзіне тән ерекшеліктерімен кездесетіні белгілі.

Орыстың сын мектебінің таңдаулы деген өкілдері (И. В. Вернадский, М. Бакунин, Н. А. Каблуков, О. Струве, А. Чупров, Ю. Япсон және басқалар) өздерінің еңбектерінде классикалық буржуазиялық саяси экономиканың жекелеген ережелерін және марксизмнің экономикалық теорияларының кейбір идеяларын пайдаланды. Бұл орыстың буржуазиялық саяси экономиясының крепостнойлыққа қарсы бағытталғаны және марксизм теориясындағы крепостнойлық тәртіпті сынау үшін маңызды идеялардың орын алғандығымен түсіндіріледі.

Негізінде, орыс оқымыстылары Маркске сыйластықпен қарап, оны ғылыми социализмді нақты баяндап бермесе де классикалық мектептің жолын қуушы деп санады. Орыс буржуазиялық әдебиеттерінде оның осы бағыттағы жақтастары мен қолдаушыларының көп екендігін А. Чупровтың Маркстің қазасына жазған қазанамазынан да (некролог) байқап білуге болады. Онда К. Маркс – еңбегі ғылым әлемінде әйгілі орын алған, экокномикалық ғылымның көрнекті өкілі екені айтылған.

Сөз жоқ, осы жоғарыда аталған экономистердің еңбек жолы саяси экономияның негізгі ерекшеліктерін көрсету арқылы қанағат алатындықтарынмен көріне білді.

Классикалық мектеп Ресейде математикалық экономияның қалыптасуына айтарлықтай әсер етті. Оның бастауын қоғамдық ғылымдар заңдылықтары мен табиғаттану заңдылықтарын теңдестіруге ұмтылған американдық экономист Д. Кэриді өткір сынға алған А. Чупров болатын.

Орыстың либералдық буржуазиясының идеологиясы ретінде «ресми марксизм» ХІХ ғасырдың аяғында Ресейде орын алған орыс буржуазиясының таптың әлеуметтік күштерінің өзіндік бір ережелерінің айнасы болды. Бұл әрине, халықшылдардың капитализмге қарсы уағызы орыс буржуазиясына сай келмеді. Сонымен қатар елде өрбіп, қанаты қатайып келе жатқан жұмысшылар қозғалысы мен марксизм идеяларының тез таралуы буржуазияның қауіптенуіне негіз болды.

Өздерінің «халықшылдарға» қарсы күресінде К. Маркстің тарихи материализмі мен экономикалық ілімінің негізгі жекелеген ережелеріне, феодализмге қарағанда капитализмнің тарихи үрдісі туралы қорытындыларына арқа сүйеніп П. Струве, М. Туган-Барановский С. Булгаков және басқа да «ресми марксистер» марксизмнің революциялық мазмұнының маңызын жоюға тырысты. Марксистік диалектиканы неокантиандықпен алмастырып, ал Маркстің революциялық тұжырымдары «ағымды» деп жарияланып және оны Р. Штамлердің, В. Зомбарттың, сондай-ақ ревизионизмнің негізін салушы Э. Бернштейннің буржуазиялық-апологеттік ережелерімен алмастырды. Эклектиздік көзқарас осы ағымның ерекше түрінің біріне айналды. Мәселен, П. Струве 1894 жылы әлі «ресми марксистер» марксизммен бүркемеленіп жүрген кезде ол өзінің «ешқандай ортодоксияға шалдықпағанын», өзін «қайсыбір доктриналарында әрпі мен кодексіне мойын ұсынбай» марксизмге тек «кейбір негізгі деген мәселелер бойынша» ғана қосылатындығын мәлімдеген болатын.

Әрине, «ресми марксистердің» халықшылдардың субъективті-идеалистік пікрлеріне қарсы күресі, олардың Ресейді капиталистік емес жолмен де дамытуға болады деген болжамдарына, сондай-ақ капитализмді нарықсыз-ақ дамытуға болады деген дәлелдеріне қарсы шығуы негізінен дұрыс еді. Осыған байланысты Ресейдегі революциялық марксистер белгілі бір мерзім аралығанда «ресми марксистердің» апологеттік ағымдарына сыни көзқарастарын сақтай отырып, олар мен қарым-қатынаста болу дұрыс деп санады.

Әлемдік экономиканың ой-пікірлеріне айырықша әсер еткен Ресей экономистері өкілдерінің бірі М. Туган-Барановский (1865-1919 жж) болып саналды. Ол Петербург университетін бітіріп, Киевте қызмет етті. Оны «ресми марксист» деп атаған. Оның еңбектерін белгілі бір мектеппен ғана байланыстырған дұрыс болмаған болар еді. Әсіресе, оның жан-жақтылығына, өрісінің кеңдігіне және экономикалық жүйедегі көзқарасының маңызына назар аударған жөн.

Оның «Саяси экономия негіздері» деген оқулығының мазмұнында экономикалық ғылымының ережелерін негізге алған терең трактовакалар аз емес.

Атап айтқанда, шектеулі пайда теориясы мен құнның еңбек теориясының өзара байланыстары туралы тұжырымды ережелерінің әдістемелік ерекше маңызың берді. Бұл екі теорияның, деп жазады ғалым, «қарама-қарсы екендігіне сөз жоқ бірақ ,мүлдем сондай қайшылық емес. Рикарда мен Менгер өздерінің басты назарларын белгілі бір үрдестің әрқилы жақтарына аудара білген. Рикардоның теориясы бағаның объективті факторларын атап өтсе, Менгердің теориясы бағаның субъективті факторларын қарастырады. Рикардоның теориясы шектеулі пайданы жоққа шығармай, қайта оны толықтыра түседі.

М. Туган-Барановский – негізінен қоғамдық еңбек өнімділігі мен әлеуметтік қатынастар жүйесі сияқты екі фактордан тұратын әлеуметтік бөлу теориясының авторы. Еңбек өнімділігінің артуына байланысты қоғамдық өнім мен табыстың жалпы сомасы өседі, «осыған байланысты қоғамдық табыстың бәрі бір мезгілде өндіріс құралдарын қысқаруы есебінен артуы мүмкін». Әртүрлі әлеуметтік топтардың тиісті табыстарының комбинацияларына келетін болсақ, олар қоғамдық еңбектің өнімділігіне; сондай-ақ, қоғамдағы әлеуметтік қатынастар жүйесіне байланысты болады.

Туган-Барановский циклдер мен дағдарыстар теориясына да айтарлықтай үлес қосқан ғалым. Циклдік даму, оның ойынша, толқын сияқты (секртпелі емес) сипатталып, бірде көтеріліп, бірде төмендеп отырады. Циклділіктің себептерін капитал қозғаласының ерекшелегінен, өндіргіш және ақша капиталы қорының динамикасының үзінділерінен іздестірген жөн. Ғалымның еңбектерінде циклдер теориясының инвестициялық трактовкасының алғашқы ережелері негізделген, кейіннен «мультипликация және акселерация» деген атаққа ие болған функционалдық өзара байланыстар қалыптастырылған.

Туган-Барановский халықшылдармен пікірталас сайысына қатыса отырып, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының келешегі мен ерекшеліктерін айқындап беруге ұмтылыс жасады.

Өзінің еңбектерінде ол мемлекеттік социализм жүйесін қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың бір нысаны ретінде көрсетіп, оның берік және осал жақтарын айырып бере білді. Оның айтуынша, әлеуметтік идеал, әлеуметтік бостандық, «адамзаттың тарихи прогресі» болып табылады.

Ресейдегі экономикалық көзқарастың дамуына өзге елдердегі ғылымының жаппай қозғаласы тығыз себеп болып қана қоймай, өмірдің өз тәжірибесінің маңызы үлкен әсеретті. Сондай-ақ, әлеуметтік-экономикалық ой-пікірлердің дамуы өндірістің даму деңгейінің тура және тікелей айнасы емес.

Белгілі ресейлік ғалымдардың еңбектері мен зерттеу-болжамдары әдетте маңызды олардың көпеген қорытындылары мен негіздемелері ұлттық қана емес, одан да кең, әлемдік мән-маңызға ие болып келеді.

Ресейдегі экономикалық ой-пікірлердің ерекшеліктерінің бірі – теориялық талдаулар мен шын мәніндегі өндіргіш күштерді дамытуды, әлеуметтік-экономикалық қатынастарды реформалаудың мейілінше келелі де өткір проблемалары арасындағы органикалық байланыстардың болуы. Бұл жөнінде И. Посошковтың (1652-1726 жж) «Тапшылық пен байлық туралы кітабы», П. Пестельдің (1793-1826 жж) «Революциялық қайта құру бағдарламасы», Н. Чернышевскийдің (1828-1889 жж) «Еңбекшілердің саяси экономия теориясы» ерекше орын алады.

Ұзақ уақыт бойы ресейлік экономистердің басты назарларында шаруалар мәселесі, аграрлық қайта құру проблемалары болды. Пікірталастар әсіресе, общиналық жер иеленушілік проблемалары, ауыл шаруашылығы жұмыстарының тиімділігін арттыру, селолық жерлерге нарықтық қатынас жүйесін енгізудің жолдары төңірегінде өрбіді. Крепоснойлық құқықты мүлдем жою туралы мәселе көтерген А.Радищевтің (1749-1802 жж) көзқарасы мен крепостнойлық тәуелділікті біраз жеңілдету жөніндегі М.Сперанскийдің (1772-1839 жж) ұсынысы арасындағы қарама-қайшылық. Қайта құрудың батыстық жолдарын қолдаушылар мен өз еліндегі төл тәжірибеге бас июшілер күресі, П.Столыпиннің (1862-1911 жж) аграрлық реформасын жақтаушылар мен қарсыластар арасындағы күрестер жаңа көзқарастар туғызды.

Жаңа идеялар мен ұсынуды негіздеуде кәсіби экономистер ғана белсене қатысып қойған жоқ, ғылымның өзге де салаларының өкілдері, публицистер, практиктер де белсене араласты. Экономикалық қайта құру жоспарын жасауда, ақша реформасын жүргізуде мемлекеттік қайраткерлер мен ғалымдар көріне білді. Солардың бірі С.Витте (1849-1915 жж) қаржы министрі ғана болып қойған жоқ, ол сонымен бірге көптеген теориялық еңбектердің авторы бола білді. Ол экономикалық саясаттағы жаңалықтардың, рубльді «алтын» негізіне аударудың, шарап монополиясын енгізудің бастамашысы және алға апарушысы. Д. Менделеев (1834-1907 жж) өзінің «Құнды ойлар» деген еңбегінде алдағы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында, өзге де экономикалық өмір мен басқаруда біртіндеп өзгерістер болатындығы туралы жазды.

Сөйтіп, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы аралығында Ресейдегі буржуазиялық саяси экономия өзінің көрнекті өкілдері арқасында әлемдік ғылымның алғы шебінен көріне білді.

6.2 Ресейдегі марксизмнің эконоимикалық идеяларының дамуы.

Ф. Энгельстің еңбектерінің әсерімен Н. Флеровский (В. В. Берви) өзінің «Ресейдегі жұмысшы табының жағдайы» деген зерттеуін жарыққа шығарды. Онда алғашқы рет крепостнойлық құқық жойылғаннан кейінгі елдің экономикалық жағдайына талдау жасалған. К. Маркс Н. Флерковскийдің кітабы Ресейдің еңбекші бұқараның экономикалық және әлеуметтік жағдайына шындықпен сипаттама бергенін, Ф. Энгельстің кітабынан кейін дүниеге келген кітаптардың ең таңдаулысы деп бағалаған.

Елдегі таптық күрестің шиеленісе түсуіне, 1859-1861 жылдар аралығындағы революциялық жағдайларға байланысты К. Маркс пен Ф. Энгельстің шығармаларына деген сұраныс пен қызғушылық, әсіресе революциялық-демократиялық қозғалысқа қатысушылар арасында жалғаса түсті. Бұған Ресейде «Коммунистік партия манифесінің» және марксизм негізін қалаушылардың жасаған басқа да жұмыстары кепіл бола алды. «Коммунистік партия манифесі» М. Бакуниннің орыс тіліне аударуымен алғаш рет 1869 жылы жарық көрді. Алайда, аударма сапасы онша қанағаттанарлықтай болмады, сондықтан болар оның бірініші басылымы Ресейде көп сұранысқа ие бола алмады. 1882 жылы «Манифест» Г. В. Плехановтың аударуымен жаңадан жарық көрді.

К. Маркстің ең басты еңбегінің дүниеге келуін Ресейдің алдыңғы қатарлы адамдары ыстық ықыласпен қабыл алды. Патшалық цензураның «Капиталдың» жаппай оқырмандардың қолына тиюі күрделі, ірі қиындықтар тұғызады деген болжамы қате болып шықты. «Капиталдың» І-томының жарыққа шығуы Германиядағы буржуазиялық баспасөздерінің үнсіздігімен қабылданса, Ресейде ол әсерлі жаңғырық туғызды. К. Маркс өзінің кітабына дұрыс баға бергендігі және оның әдістерің мазмұны жақсы баяндалғандығы жөнінде «Еуропа хабаршысы» атты журналындағы (1872, №5) И. Кауфманның пікірін ерекше атап өтті.

Ресейде «Капитал» төңірегінде өткір де татымды да пікірталастар туындады. Прогрессивті экономистер «Капиталды» жоққа шығаруға және К. Маркстың беделін түсіруге ұмтылған ресми ғылым өкілдеріне шешімді тойтарыс бере білді. Негіздеп айтқанда «Капитал» идеясы кең құлаш жая түсті, университет курстарына енгізілді, оны жоғары қостаушылар саны молая түсті. Бұл орайда прогессивті оқымыстылар – Н. Зибер, А. Чупров, И. Иванюков және басқалар айталықтай рөл атқарды.

К. Маркстың «Капиталын» алғашқы шолушылар мен насихаттаушылардың бірі болған Н. Зибер – ХІХ ғасырдың 70-80-жылдары талантты да дарынды орыс экономисі еді. Оның есімі 1871 жылы Киев университетінде қорғаған «Д. Рикардаоның кешіктірілген толықтырулары мен түсіндірмелеріне байланысты баға мен капитал теориясы» деген тақырыптағы магистрлік диссертация басылып шыққаннан кейін замандастары арасында белгілі болды: 1875 жылдан бастап он жылдай Н. Зибер Ресейден тысқары Швейцарияда тұрып, өзінің шығармаларының көбісін сонда жазды. Сол жерден ауыр науқасқа ұшырап, 1884 жылы еліне оралды.

Өзінің қысқа өміріне қарамастан Н. Зибер артына мол әдеби мұра қалдырды. Оның ғылыми танымы мейлінше кең болды. Солардың басты бөлігі саяси экономияға арналған. Сонымен бірге Зибер өзінің еңбектерін реформалық Ресейдің экономикалық жағдайының мәліметтері мен талдауларына арнады.

Н. Зибер К. Маркстың экономикалық теориясын қолдап және насихаттап қана қойған жоқ, ол тұрпайы экономистердің орынсыз мін тағуына бел шешіне қорғай білді. 70-жылдардың орта шенінде Ресейде «Капиталдың» І-томына байланысты пікірталастар өрби түсті, Зибер «Отечественные записки» және «Слово» журналдарының беттерінде Ю. Жуковский мен Б. Чичериннің бірігіп Маркске қарсы шыққанда ол оның қосымша құн туралы теориясын қорғауға белсене араласты.

Н. Зибер Ресейдегі реформаға байланысты ақиқатқа сыни көзқараспен қарады, патшалық үкіметтің реакциялық саясатын айыптады, оның күні ертең сөзсіз күйрейтінін айта білді. Ол халықшылдардың елді шаруа қауымдастығы негізінде капиталистік емес жолмен даму жөніндегі ой-қиялдарына қосылмады. Капитализм Ресейде де өтетін қоғамдық дамудың заңды кезеңі деп есептеді. Сонымен бірге ол капитализмді қанаушы құрылыс деп санап, оның халыққа зардап әкелетін әректтеріне қарсы тұруға шақырды. Капиталдың орнын жаңа бір мейілінше прогрессивті қоғамдық құрылыс басатынына сенімді болды, бірақ оның қандай жолмен келетіндігі жөніндегі ойы бұлыңғырлау, әрі белгісіз болды. Зибер революционер болған жоқ.

Н. Зибер ХІХ ғасырдың 70-80-жылдарында Ресейде марксизмнің кең қанат жаюы ісінде ерекше рөл атқарумен көзге түсе білді. Ұзақ уақыт бойы, цензураның өте қатаң жағдайында оның еңбектері револцияшыл жастардың К. Маркс пен Ф. Энгельстің экономикалық ілім жөніндегі мағлұматтарды сарқып алатын бірден-бір қайнар-көз болды. Н. Зибер шығармаларының орасан зор әсері туралы Д. Благоев және тұңғыш орыс марксистері (Н. Федосеев, А. Гурвич, П. Аксельрод және басқалар) жазған болатын. Н. Зибердің қызметі Ресей елінде Г. В. Плехановтың бастауымен құралған «Еңбекті азат ету» атты маркстік ұйымның өмірге келіп, марксизмнің кең таралуына, жаңа кезең туғызуға объективті түрде себеп болды.

Оның экономикалық ой-пікірлерін сипаттай отырып, ол туралы мыналарды атап өтуге болады.

Плеханов экономикалық ғылым саласында тек қана «таза» теоретик қана болып қойған жоқ, Ресейде өтіп жатқан әлеуметтік және экономикалық үрдістердің ірі әрі беделді талдаушысы бола білді. Оны Ресейдегі, әсіресе реформа кезеңіндегі шаруа қауымдастығының эволюциясы қызықтырды. Плехановтың еңбектері қоғамдық ой-пікірлердің қалыптасуына елеулі әсер етті.

Плехановтың эволюциялық көзқарасына тән ерекшелік – елдің экономикалық даму барысына, әлеуметтік қайта құру келешегіне тиісті дәрежелелерде оң әсер етті. Бастапқыда (ХІХ ғасырдың 80-жылдарының басында) ол халықшылдық көзқараста болып, халықшылдар қозғалысына белсене қатысты. Ресей экономикалық дамудың капиталистік кезеңін айналып өте алады, онда өндіріліген тауарлық өнімдерді өткізуге арналған ішкі рыногы мейілінше тар деп санады.

ХІХ - ғасырдың 80-90-жылдарында Плеханов халықшылдардан қол үзіп, марксизм көзқарасына көшеді. Оның Ресейдегі капитализмнің «кездейсоқ құбылыс» емес екендігіне көзі жетеді. Ресейлік экономиканың ерекшелігіне тым табан тірей беруге болмайды, өйткені ол жалпы заңдылықты танып-білуге кедергісін тигізеді. Деревняларда жіктелу пайда болды. Қоғамдық дамуда ресей пролетариаты маңызды орын ала бастады.

Кейіннен (90-жылдардың басында) Плеханов солқылдақ, белгілі бір дәрежеде ымырашылдық көзқарасқа мойын бұрды. Пролетариаттың аздығынан, сенімді одақтастардың жоқтығына байланысты үкіметті ұстап тұру мүмкін емес деген қорытындыға келеді. Елдің экономикалық мешеулігіне орай әлеуметтік революция жеңіліске бейім деп санады.

Плехановтың экономикалық көзқарастары пікірталастыру арқылы, оппоненттермен сөз қағыстыру барысында қалыптасты. Ол халықшылдарды, тарихи мектептің экономистерін, Бернштейннің ревизионистік көзқарастарын сынайтын басты сыншылардың бірі ретінде белгілі болды. Лениннің «Апрель тезистері» деген бағдарламалық құжатын Плеханов анархистік көзқарас деп сипаттады, оның түсінігі бойынша лениннің социалистік революцияға шақыру белгілі бір елдің экономикалық даму деңгейін ескермей, марксизммен ажырасып, анархизм позициясына көшу деп тапты. Тауарлы шаруашылық жағдайдында қоғамдық еңбек бөлісі, тауар өндірушілердің бір-бірінен тәуелділігінің және олардың өзара байланыс жасаудың бір ғана жолы рынокты делдал етудің мәні мен ерекшеліктерін аша отырып, Плеханов құн тауар өндірісіңің қоғамдық қатынастарын іске асырушысы деп көрсетті. Плеханов К. Маркстың құн еңбек теориясын жалған дегендерді әшкерелеп, құн көздерін тауардың заттық қасиетімен, сұраныс пен ұсыныстың немесе өндіріс шығындарымен байланыстыруға тырысқан буржуазиялық тұрпайы экономистерді сынға алды.

Сонымен бірге, Плехановтың құн теориясын түсіндіруде дұрыс емес жерлері де кездеседі. Мәселен, ол құнды алғашқы қауымдық адамдардың шақты шаруашылық ісіндегі анайы құралы деген тарихи қағиданы кейде қолдай бермеді. Көбінесе кұн заңының әрекеті қарапайым товарлы өндірісті ыдыратын және оны капиталистікке айналдыратын процесіндегі ролін көлеңкеде қалдырып келді.

Жалпы алғанда, Г. Плеханов өзінің еңбегінің марксистік кезеңінде (1883-1903) Ресейде К. Маркс пен Ф. Энгельстің революциялық теорияларын тарату мен оны халықшылдардың, тұрпайы экономистердің, ревизионистердің талқысынан қорғауда айтарлықтай еңбек сіңірді. В. Ленин, Г. Плехановтың теориялық жұмыстарының, «ең бастысы халықшылдар мен оппортунистерді сынауы – бүкіл Ресей бойынша осы күнге дейін нықты қол жеткен табыс болып қала береді, және «нақты ақыл-ойы бар» адам ешқанда да, оның қай бір «фракциялығына» қарамастан өз көзін жұмғанша оның табыстарын ұмытып жоққа шығара алмайды» деп жазған болатын.