Әдебиеттер: 1,2,4,6,7,9,10,12

2. Грамматикалық категория.

3. Сөздердің таптастыру принциптері.

Мақсаты: Грамматикалық мағына және грамматикалық форма.

Екі тілдердегі грамматикалық категориялар. Сөздердің таптастыру принциптері

О.С.Ахманова морфологияны тілдің сөз түрлендіру (өзгерту) тәсілдерін зерттейтін (морфология словоизменения), сөзжасам жолдарын зерттейтін (морфология словообразования), сондай-ақ, сөздердің тіркесу амалдарын зерттейтін (морфология словосочетания) деп үш түрге бөледі.

Тілдегі сөздерді грамматикалық мағыналарына, форма-ларына және қызметтеріне қарай бөліп топтастыру да, әр сөз табына тән категорияларды анықтау да - морфологияның міндеті.

Әрбір сөздің өзіне тән нақтылы лексикалық мағынасы мен жалпы грамматикалык мағынасы болады.

Сөздің лексикалық мағынасын айқындай түсетін немесе сөйлемдегі басқа создермен карым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасы грамматикалық мағына деп аталады. Екі тілде де сөздің грамматикалық мағынасы соз формалары аркылы анықталады. Сөздің грамматикалық мағынасы түрлі амал-тәсілдер арқылы беріледі. Екі тілде де ең кең тараған тәсіл ~ аффиксация тәсілі. Мысалы: дәптер+дің, дәптер+ге, дәптер+ді, дәптер+де, дәптер+мен, дәптер+ім, дәптер+ің,

дәптер+і, дәптер+лер т.б.; тетрадь, тетради, тетрадям, тетрадный т.б.

Орыс тілінде грамматикалык мағына білдіруші тағы бір форма - сөз екпіні. Мысалы: дом - дома; узнаю -узнаю; глаза -глаза т.б. Мұнда да грамматикалык мағына скпіннің орнынын өзгеруі арқылы айқындалып түр.

Орыс тіліне тән тағы бір мағына білдіруші форма -дыбыстардың алмасуы (ішкі флексия). Мысалы: собиратъ - со-братъ; выбирать - выбратъ. Бұл жерде и форманты аяқталған (совершенный) - аяқталмаған сипаттың (несовершенный) көрсеткіші.

Қазақ тілінде тарихи дыбыс алмасу нәтижесінде жасалған сөздер көптеп кездеседі: (от) жақ - (от) жанды; жоқ (қылды) - (козін) жой; қур - қор (қурылыс, қорша); дал – дел далаңдау — делбеңдеу). Сондай-ақ, соқ — сой, тоқ — той деген сияқтыларды көптеп келтіруге болады.

Екі тілде де супплетивизм құбылысын мағына білдіруші тәсіл ретінде атауға болады. Мысалы: братъ - взять; говорить - сказать; айту - деу - сөйлеу. Бүл сөздер синонимдер, бірак грамматикалық тұрғыдан қарасақ, әр тұрлі түбірден жасалғаннан, осыған байланысты олардың грамматикалық ерекшелігі әртүрлі.

Грамматикалык мағына туғызудың тағы бір формасы -редупликация амалы (сөздердің косарланып, қайталанып келуі). Мысалы: айтып-айтып тастады, жыла-жылама, енді болма-ды; красный-красный, черный-черный т.б. Грамматикалык мағыналар сөздерді қайталап қолдану тәсілі арқылы білінеді. Қап-қара, сап-сары, уп-улкен дегендерді де осы топқа қосуггі болады. Мүны интенсив дейді (күшейткіш буын).

Грамматикалық мағына туғызушы формалардың үлкен бір тобы — аналитикалық тәсілдер. Бұл топқа сөздердің орын тәртібі, сөйлем ішіндегі интонация, көмекші сөздер тәсілдері жатады. Мысалы: қызық кітап - интересная книга - атрибтивтік қатынас, ал кітап қызық - книга интересная - пред-кативтік қатынас. Мысалы: Меи келдім. - Мен сен ушін кечділі. Читаю — б^уду читать т.б.

Қазак тіліндегі күрделі етістіктерді осы топқа жатқызуға болатын сияқты: бала отыр ~ бала оқып отыр; кун шықты - ] кун шыгып келгді. Сондай-ақ, шылаулы тіркестер, көмекші есімді тіркестер: Болат үйге кетті. - Болат үйге қарай кетті. Бөлме ысыды. - Бөлме іші ысыды т.т.

Орыс тілінде сойлем ішіндегі интонацияға да тән мағына ерекшелігі бар. Мысалы: Придешъ домой, переоденешъся. - Придешь домой - переоденешься.

Грамматикалық форма дегеніміз - грамматикалық мағына туғызушы тілдік қүрал. Мысалы: сары - сарылау, саргыш, сап-сары; дом -домик - домище - домишко.

Жалпы, грамматикалық форма - грамматикалық мағына мен грамматикалық тәсілдің бірлігі, грамматикалық мағына мен гпямматикалық тәсіл ара қатынасының көрсеткіші. Ал грамматикалық тәсіл - грамматикалық мағынанын формасы.

Грамматикалық категория біртектес грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалык формалардың жиын-тығынан құралады, яғни тілдегі сөздің грамматикалық мағынасы мен оның формальды көрсеткішінің бірлігін грамматикалық категория дейміз. Мысалы, екі тілде де септік категориясы, көптік категориясы т.б. категориялар бар.

Б.Головин ірі грамматикалық бірліктер, топтар, кластар ерекшеліктерін ескере отырып, тілдегі грамматикалық категорияларды негізгі төрт типке бөледі:

1. 
   Сөздердің ірі-ірі кластарын жалпы белгілеріне қарай топтастырып, олардың әрқайсысын жеке-жеке топқа біріктіреді (зат есім, етістік т.б.). Бұлар сөздердің грамматикалық категориялары дсп аталады.
   
2. 
   Сөздердің осы ірі-ірі топтарының әрқайсысына тән формалардын, яғни сөз түрлендіру амалдарынын ортак белгілері ескеріледі. Мысалы, сөздердің септелу формалары, тек (род), шақ, жақ т.б. белгілі бір сөздер класына тән көрсеткіштер. Соның ішінде жекелік, көптік, тәуелдік, септік т.б. формалар, негізінен, есімдерге тән болса, ал шақ, жақ, рай, етіс т. б. түлғалар етістіктерге тән сөз формалары болып табылады. Бүлар сөз формаларының грамматикалық категориялары деп аталады (септік категориясы, жіктік категориясы, рай категориясы деген сияқты).
   
3. 
   Сөз позицияларының грамматикалық категориялары дегенде, жалпы сейлеу процесінде толық мәнді сөздердің белгілі бір орында (позицияда) түру қалпы ескеріледі. Мысалы, бастауыш - сөйлемнің басында, баяндауыш -аяғында, пысықтауыш баяндауыштың алдында қолданылатыны сияқты, демек сөз тіркестері мен сөйлем мүшелерінің тұрақты орындары ескеріледі.
   
4. 
   Сөз конструкциялары грамматикалық категориялары дегенде, адам ез ойын жай сөйлем немесе құрмалас сөйлем, я болмаса хабарлы не лепті сөйлем тәрізді белгілі бір конструкциялар арқылы жеткізе алатыны, яғни сөйлемнің құрылымдық ерекшелігі ескеріледі.
   

Сонымен, грамматикалық категория дегеніміз белгілі бір формалар арқылы берілетін грамматикалық магыналар жиынтығы, ірі лингвистикалық бірлік. Ондай бірліктердің аса ірілерінің бірі - морфологиялық категориялар, енді бірі - | синтаксистік категоркялар.

Ірі грамматикалық категориялар өз ішінде бірнеше үсақ грамматикалык категорияларға бөлінеді: мысалы, етістік. Бүл үлкен грамматикалық категория. Ал осы категория шақ категориясы, рай категориясы, етіс категориясы деген сияқты категорияларды қамтиды. Зат есім де сол сияқты.

Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті грамматикалық сипаттамалар беру, жеке-жеке талдау -грамматиканың негізгі мәселесі. Тілдегі сөздерді топтастырғанда, олардың лексика-семантикалық мағыналары да морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері де бірдей ескеріледі.

С. Исаев, Г. Нуркина екі тілдегі сөздерді семантикалық және морфологиялық белгілеріне қарай төмендегідей

8. 
   Еліктеуіш сездер Орыс тілінде жеке аталмайды.
   
9. 
   Одағай 11)Междометие
   
10. 
    Модаль сөздер Жеке сөз табы ретінде аталмайды.
    

Сонымен, категория состояния дегеніміз - етістік болмаса да, еөйлемде баяндауыштың қызметін атқаратьш сөздер тобы. Сөздердің мүндай тобы қазақ тілінде де бар. Мысалы: Корілікке кулу - үят. Сөйле-сөйле тіл мен жақ.. Бірак создердің бүл тобы қазақ тіл ғылымында элі зерттелмей келеді.

2. Кемекші сөздер - өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған. лексикалык мағыналарынан гөрі грамматикалық мағьшалары басым болу себебінен кәбінесе әр алуан грамматикалық қатынастарды білдіріп, әр қилы грамматикалық кызмет атқаратын жәрдемші сөздер. Олар сөйлемде өз алдына дербес мүше бола алмайды, тек атаушы сөл арқылы жасалған мүшенің құрамына енеді.

Қазақ тілінде көмекші сөздерге шылау (жалғаулық, сеитеулік, демеулік), одағай, еліктеу сөздер, модаль сөздер, орыс тілінде жалғаулықтар (союзы), септеуліктер (предлоги), демеуліктер (частицы), одағай (междометие) жатады.

Орыс тілінде еліктеу сөздер одағай сөздермен бірге қарастырылады. Ал модаль сөздер орыс тілінде ешкандай сөз табына жатпайды.

В.В.Виноградов модаль сөздерді мағынасы мен қызметіне карай терт топқа боледі, бірақ оларды жеке сөз табы ретінде карастырмайды:

Ә. Эмоционалдық бағаны білдіретін сөздер: спасибо - рақмет; полно - болды; жетеді, жарар - пожалуй т.б. Б. Айтылған хабардың анықтығын білдіретін сөздер: несомненно - әрине, безусловно — сөз жоқ, очевидно, подлинно -сөзсіз, видимо - шыгар, мумкін, в самом деле - шындыгында т. б.

В. Сөйлемдегі ойды байланыстырудың бірізділігін білдіретін сөздер: кроме того — сонымен қагпар; в частности — атап айтсақ; в конце концов - сайып келгенде; во-первых -біріншіден; во-вторых - екіншіден; кстати - айтпакшы т. б.

Бірақ бұл сөздерді сөйлемде кездесетін қыстырма сөздермен шатастыруға болмайды: Он пришел кстати. - Кстати, я получил вчера письмо.

Қазақ тілінде көмекші етістіктер, көмекші есімдер бар. Бұлар бірде негізгі сәз ретінде қолданылса, енді бірде көмекші сөз қызметін атқарады. Мысалы: Ол оны қасына алды. Мен үйдің қасына келемін. Сен жазып журсің. Меи уііде журмін.

4. 
   Одағай сөздер (Междометия) деп ешкандай ақиқат ұғымдарды білдірмейтін, тек адамнын әр алуан көңіл күйі мен әр қилы сезім райларын білдіру үшін қолданылатын сөздерді айтамыз. Олар өзге сөздермен ешқандай грамматикалық қарым -Қатынасқа түспейді, сөйлем мүшесі бола алмайды.
   

• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі грамматикалық категориялар
  
• 
  . Қазақ және орыс тілдеріндегі сөздердің топтастыру принциптері.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі сөз таптары.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі флексияға
  
• 
  Аффиксоидтер және интерфикстер.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі синтетикалық тәсіл.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі аналитикалық тәсіл.
  
• 
  Қазақ және орыс тілдеріндегі лексика-семантикалық тәсіл.
  

2. Тек категориясы.

3. Зат есімнің сөзжасам жүйесі.

Мақсаты: Зат есім. Жалқы және жалпы зат есімдер.

Орыс тіліндегі тек категориясы.. Зат есімнің жасалуы.

Зат есім деп аталатын сөздердің өздеріне тән морфоло-гиялық ерекшеліктері бар. Қазақ тілінде зат есім сөздер өздерінің лексика-семантикалық сипаттарына қарай сөйлемдегі өзге сөздермен еркін қарым-қатынаска түсетіндіктен, сол қатынастарға қажетті көптік, тәуелдік, септік және жіктік жалғауларын қабылдап, түрленіп отырады. Мысалы: балалары-мыз.

Орыс тілінде де лексика-семантикалық сипаттарына байланысты сөйлемдегі өзге сөздермен еркін қарым-қатынасқа түсуіне орай көптік, септік жалғауларын, тек категориясы жалғауларын (көптік формада ғана қолданылатын зат есімдерден баскалары: сани, сливки) қабылдайды.

Екі тілде де атау түлғалы зат есім сөйлемде бастауыш қызметін атқарады. Мысалы: Оқушы кітап оциды. — Ученик чи-тает книгу.

Зат есім сондай-ақ толыктауыштың да қызметін атқарады. Мысалы: Мен қызылшен келдім. ~ Я пришла с дочкой.

Орыс тілінде зат есім сөйлемде анықтауыштың да қызметін атқарады (киыспайтын анықтауыш - несогласованное определение). Мысалы: М.Әуезовтіц романы - роман М.Ауэзова. Орыс тіліндегі қиыспайтын анықтауышқа (несогла-сованное определение) қазақ тілінде изафеттік тіркес (Ілік еептік пен тәуелдеулі зат есімнің тіркесі ) сәйкес келеді: стихи поэта - ақынның өлецдері.

Зат есім сойлемде пысықтауыштың да қызметін атқарады. Мысалы: Қызым уйде отырды. - Моя дочь сидела дома.

Жалқы, жалпы зат есім (Собственные и нарицательные имена существительные)

Екі тілде де зат есімдер жалқы және жалпы деп бөлінеді. Әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер жалпы есімдер деп аталады (гүл, бала, махаббат, қуаныш, счастъе, ученики т.б.), ал жеке я дара заттарға берілген атаулар жалқы есімдер деп аталады.

Оларға адам аттары, мекеме, ұйым атаулары, үй хайуандарына берілген арнаулы атаулар, газет, журнал, кітап аттары, геогра-фиялык атаулар т.б. жатады. Мысалы: Ахмет Байтұрсынов, Көкшетау, «Қайнар», Көксерек, «Арка ажары» т.б.

Жанды және жансыз зат есімдер (Одушевленные и неодушевленные имена существительные)

Қазақ тілінде семантикалық және грамматикалық сипа-ты жағынан зат есімдер адамзат есімдері және ғаламзат есімдер, жан-жануарлар мен заттардың атаулары деп екі топқа белінеді. Адамзат есімдері деп аталатын сөздер тобына кім? деген сұрақ қойылса, ғаламзат есімдері тек не? деген сұраққа жауап береді.

Орыс тілінде жанды зат есімдерге адамға байланысты барлық атаулар, хайуандар, құс атаулары, яғни барлық жанды-лар жатады да, кто? деген сұрақ қойылады, Жансыз зат есімдерге барлык заттық ұғымдардың атаулары, дерексіз зат есімдер, өсімдік атаулары жатады да, что? деген сұрақ Қойылады. Мысалы: стол, счастье, шиповник т. б.

Орыс тіліндегі зат есімдердің бір морфологиялық ерекшелігі: атау түлғада түрғанда-ақ олардың қүрамында тектік жалғаулары болады. Мысалы: книга, ребенок, поле деген сияқты. Осыған орай олар (зат есімдер) үш топқа бөлінеді. Оны орысша род деп атайды.

Осыған үқсас жай казақ тілінде де бар. Мүнда зат есім сөздер атау түлгада түрып-ақ, тәуелдік жалғауларын қабылдайды: бала - балам, дос - досы. Осыған орай қазақ тіліндегі зат есімдер тәуелдеулі зат есімдер және жай зат есімдер деп екі топқа бөлінеді. Қазақ тіліндегі септіктің екі түрі міне осыған байланысты (жай септеу, тәуелдеулі септеу).

Орыс тілінде ер тегіне (мужской род) мынадай зат есімдер жатады:

ә) негізгі түбірі жіңішке дауыссыз бен «йот»-қа аяқталатын зат есімдер. Мысалы: конъ (ат), ключ (кілт), герой ( батыр) және путъ (жол),

ә) негізгі түбірі жіңііпке дауыссызға аяқталатын зат есімдердің кейбіреулері: тенъ, степъ, ночь т.б.

ә) -мя -ға аяқталатын 10 зат есім сөз: племя (тайпа), пгемя (төбе), имя (ат), семя (дән), стремя (узеңгі), врелія (уацыт), бремя (ауыртпалъщ), вымя (желін), пламя (жалын), знамя (ту);

Ер адамдарға байланысты кейбір зат есімдер мағьшасына қарай ер тегіне (мужской род) жатады: мужчипа, малъчшика т.б. Бірақ биологиялык тектің грамматикалық текке (родка) еш қатысы жоқ.

Кірме сөздер орыс тілінін жоғарыда айтылған зандылықтарына бағынады.

Ер және әйел тегін төмендегідей белгілер арқылы да ажыратуға болады:

а) лексикалық тұрғыдан: отец - матъ, муж - жена, сын — дочь, мальчик - девочка, конь - кобыла, петух - курица т. б. Бұл сикқты коррелятив сөздер қазақ тілінде де бар: қуда -қудаги, ер - әйел, қунан - қунажын, ул - қыз т. б. Бірақ бүлар тектік көрсеткіщ емес;

ә) морфологиялык тұрғыдан, яғни сөз жасаушы қосымшалар арқылы: учитель - учителъница, старик - старуха, ученик -ученица т.б.

Орыс тілінде әйел, ер, ортақ тек категорияларынан басқа жалпы тек категориясы ( существительные общего рода ) деген бар. Жалпы тек категориясына мынадай зат есімдер жатады:

а) ер адамдар мен ойелдерге бірдей қатысы бар, -а (-я) -га
аяқталатын зат есімдер. Мысалы: гуляка, бродяга, зубрша, рази-
ня т. б. Бұлар септелгенде әйел текті зат есімдер сияқты септе-
леді;

з) ма?уіандық атаулары: судья, коллега т. б.;

б) еркелетіп айтылатын зат есімдер: врунишка, шалуншика т. б.

Тек категориясы жекеше формада түрган зат есімдерге ғана тәп.

Қазақ тілінде тек категориясы жоқ.