Бабаев С. Б., Оңалбек Ж. К

күрделі  де  қажет  мəселелердің  жауабын  береді,  педагогикалық 
ғылымға  қойылатын  қоғамның  əлеуметтік  тапсырысын  бейнелейді, 
практикада  орын  алған  келелі  қайшылықтарды  ашады.  Көкейкестілік 
тиегі өзгермелі, қозғалысты, уақыт пен нақты əрі ерекше жағдайларға 
тəуелді.  Жалпыланған  күйде  көкейкестілік  ғылыми  идеялар  мен 
практикалық  ұсыныстарға  болатын  сұраныс  (қандай  да  қажеттілікті 
қамтамасыз  ету  үшін)  пен  дер  кезеңдегі  ғылым  мен  практиканың 
мүмкіндігі арасындағы айырмашылық деңгейін сипаттайды. 
Зерттеу тақырыбы шешімі қалтқысыз табылуы қажет, өте күрделі 
де қоғамдық маңызға ие болған проблемалармен ұштасқан əлеуметтік 
тапсырыс нақты тақырыптың негіздеме дəйегін талап етеді. Ал бұл, өз 
кезегінде, қойылған мəселенің ғылым аймағында зерттелу дəрежесінен 
туындайды. 
Егер  əлеуметтік  тапсырыс  педагогикалық  практиканы  талдаудың 
нəтижесінде  ұсынылатын  болса,  ғылыми  проблеманың  өз  негізі  басқаша.  Оның 
міндеті ғылым құрал-жабдықтарын пайдалана отырып, негізгі қарама-
қарсылықтарды  баяндап  беру.  Əдетте,  проблема  шешімі  зерттеу 
мақсатын құрайды. Мақсат – қайта түзіліп, өрнектелетін проблема. 
Проблема  нақтыланып,  өрнектелгеннен  соң,  зерттеу  нысанын 
таңдау  кезегі  келеді.  Нысанға  педагогикалық  процесс,  педагогикалық 
болмыстың бір саласы немесе қайшылықтарымен жүз берген қандай да 
педагогикалық  қатынас  алынуы  мүмкін.  Басқаша  айтсақ,  өз  ішінде 
нақты  не  əлі  де  күмəнді  қайшылықтарды  қамтып,  проблемдік 
ситуацияларды 
туындатқан 
жағдайлардың 
баршасы 
нысан 
есептелінеді. Танымдық процесс бағытталғанның бірі- нысан. Зерттеу 
дені  (предмет) - нысан  бөлшегі,  бір  тарапты,  яғни  бұл  түбегейлі 
зерттеуді  қажет  еткен  нысанның  теориялық  не  практикалық  тұрғыдан 
өте маңызды сапа-қасиеттері, қырлары мен сырлары. 
Зерттеу  мақсаты,  объекті  жəне  деніне  сəйкес,  əдетте,  болжамды 
(гипотезаны)  тексеру  мен  дəйектеуге  арналған  зерттеу  міндеттері 
белгіленеді.  Гипотеза – бұл  шынайылылығы  əлі  дəлелденуі  қажет 
теориялық негізі бар болжамдар жиынтығы.  
Ғылыми  жаңалылық  тиегі  аяқталған  зерттеулердің  сапасын 
бағалау  үшін  қолданылады.  Ол  қазіргі  кезеңде  əлі  белгісіз, 
педагогикалық  əдебиеттер  тобына  енбеген  білім  заңдылықтары, 
олардың  құрылымы  мен  механизмдері,  мазмұны,  принциптері  мен 
технологиясын 
сипаттаушы 
теориялық 
жəне 
практикалық 
қорытындылардың мазмұнын өрнектейді. 
Зерттеу  жаңалылығы  қаншалықты  теориялық  маңызға  ие  болса, 
соншалықты  практикалық  қажеттілікке  ие.  Зерттеулер  нəтижесінде 
түзілген тұжырымдамалар, алынған гипозалар, ашылған заңдылықтар, 
əдістер,  бағыттар,  көзқарастар,  проблеманы  айқындау  моделі 
орындалған  ғылыми  істердің  теориялық  маңызын  танытады.  Ал 

зерттеудің  практикалық  маңызы  жаңа  ұсыныстар,  нұсқаулар  жəне 
т.б. дайындауға арқау болуында. 
Жаңалылық  тиектері,  теориялық  жəне  практикалық  маңыздылық 
зерттеу  типтеріне  орай  бір-бірімен  ауысып  барады,  сондай-ақ  жаңа 
білімдердің пайда болу уақытына да тəуелді келеді. 
Зерттеу  ізденістерінің  логикасы  мен  қозғалысты  өзгермелілігі 
(динамикасы) 
бірнеше 
сатылық-эмпирикалық, 
гипотетикалық, 
эксперименталды-теориялық  немесе  теориялық,  прогностикалық- 
жұмыстар орындауды қажет етеді. 
Зерттеудің  эмпирикалық  сатысында  зерттеу  нысанының 
қызметтік  бағамы  алынады,  шынайы  оқу-білім  тəжірибесі,  ғылыми 
білімдер  деңгейі  мен  құбылыс  мəнін  түсіну  қажеттігі  арасындағы 
қарама-қарсылықтар  көрінеді,  ғылыми  проблема  өрнектеледі. 
Эмпирикалық  талдаудың  басты  нəтижесі – зерттеудің  алғашқы 
тұжырымдамалары  ретінде  қабылданған,  бірақ  əлі  тұтастығы 
тексеріліп,  бекуі  қажет  болжамдар  мен  шамалаулар  жүйесінен 
түзелетін зерттеу гипотезасынан көрінеді. 
Гипотетикалық  сатыдағы  ізденіс  жұмыстарының  мəні:  зерттеу 
объектті  жөніндегі  деректік  болжамдар  мен  олардың  мəнін  айқындап 
алу қажеттігі арасындағы қарама-қарсылықтарды шешіп алу, содан соң 
зерттеудің эмпирикалық деңгейінен оның теориялық  (эксперименталды-теориялық) 
деңгейіне өтудің дайындық жағдайларын жасау. 
Теориялық саты зерттеулерінде назарға алынған нысан жөніндегі 
функционалдық жəне гипотетикалық болжамдар мен ол туралы жүйелі 
шамалаулар  қажеттігі  арасындағы  қайшылықтарды  үйлестіру  
жұмыстары орындалады. 
Теорияның  белгілі  қалыпқа  келуі  прогностикалық  сатыға  жол 
ашады,  осының  нəтижесінде  тұтастай  құрылым  болып  танылған 
зерттеу  нысаны  жөніндегі  соңғы  алынған  идеялық  ақпараттар  мен 
олардың ендігі, жаңа жағдайларда даму мүмкіндіктерін көрегендікпен 
алдын-ала  жобалау  қажеттігі  арасындағы  текетіресті  шешу    талабы 
қойылады.  Теорияның  міндеті – осы  сан  қилы  талаптардың  объектив 
шешіміне негіз болу. 
2.6. Педагогикалық зерттеу əдістемесі мен əдістер жүйесі 
Зерттеу  əдістемесінің  (методика)  дайындығы  ғылыми  ізденіс 
логикасына  орай  жүргізіледі.  Бұл  əдістеме  өте  күрделі  де  сан  қилы 
қызметтермен  байланысты  нысан  болған  білімдену  процесін  аса 
жоғары  шынайылылықпен    зерттеуге  мүмкіндік  беретін  теориялық 
жəне  эмпирикалық  əдістер  (метод)  тобынан  құралады.  Əдістердің 
тұтастай бір бөлігін қолданудан назарға алынған проблема жан-жақты 
айқындалады,  оның  барша  қырлары  мен  шектері  түгелдей  зерттеуден 
өтеді.  Педагогикалық  зерттеу  əдістерінің  əдіснамадан  өзгешелігі-  бұл 

педагогикалық  құбылыстарды  зерттеу,  олар  жөніндегі  ғылыми 
ақпараттарды  жинақтап,  заңдылықты  байланыстар,  қатынастарды 
анықтау, оның нəтижесінде ғылыми теория қалыптастыру мақсатымен 
жүргізілетін іс-əрекет жолдары мен тəсілдерінің өзі. Əдістер көп түрлі 
де  сан  қилы,  бірақ  жүйелестіре  келгенде,  бұлардың  бəрі  үш  топқа 
ажыралады: 1) педагогикалық  тəжірибені  зерттеу  əдістері; 2) 
теориялық зерттеу əдістері, 3) математикалық əдістер. 
Педагогикалық тəжірибені зерттеу əдістері – білім беру процесін 
ұйымдастырудың  көз алдымызда қалыптасқан тəжірибесін зерт-теудің 
жолдары.  Зерттеуге  озат  тəжірибе,  яғни  танымал  мұғалімдер  мен 
қатардағы  тəлімгерлер  қызметтері  бірдей  алынады.  Олардың 
жұмыстарында 
кезігетін 
қиындықтар 
педагогикалық 
процесс 
қайшылықтарымен,  пайда  болған  не  енді  туындауы  мүмкін 
проблемалармен  байланысты  келеді.  Педагогикалық  тəжірибені 
зерттеу  барысында  келесідей  əдістер  қолданылады:  бақылау, 
əңгімелесу,  интервью,  анкеттеу,  оқушылардың  жазба,  графикалық 
жəне 
шығарма 
жұмыстарын 
көзден 
өткеру, 
педагогикалық 
құжаттармен танысу. 
Бақылау – зерттеу  барысында  нақты  дерек  материал  жинақтау 
мақсатымен  қандай  да  педагогикалық  құбылыстың  назарға  алынуы. 
Бақыланған  құбылыстар  міндетті  түрде  хатталады.  Бақылау  нақты 
нысанмен жете танысуға орай алдын ала белгіленген жоспар бойынша 
жүргізіледі. Бақылау жұмысы келесі кезеңдерге бөлінеді: 1) міндеттері 
мен мақсаттарын айқындау; 2) бақыланатын объект, оның элементтерін 
жəне  ситуацияларын  таңдастыру; 3) бақылау  жəне  оның  барысында 
ақпарат  топтастыруға  оңтайлы  əрі  тиімді  тəсілдерді  іріктеу; 4) 
байқалғандарды  хатқа  түсіру  формасын    ойластыру;  5) жинақталған 
ақпараттарды өңдеу жəне дəйектеу. 
Бақылау  түрлері:  араласа  бақылау – ізденуші  зерттеу  жүргізіп 
жатқан топтың мүшесі ретінде қатысады; сырттай бақылау- зерттеуші 
ізденіс  жұмыстарына  тікелей  араласпайды;  ашық  жəне  жасырын 
бақылау; тұтастай жəне таңдамалы бақылау.  
Бақылау – орындалуы  тұрғысынан  ең  оңай  əдіс,  бірақ  өзіндік 
кемшілігі  де    жоқ  емес:  көп  жағдайларда  бақылау  барысындағы  не 
соңғы нəтижеге зерттеушінің тұлғалық-əлеуметтік жеке –дара бітістері 
(көзқарасы,  мүддесі,  жан  толғанысы)  ықпал  жасап,  оның  қандай  да 
шынайылылықтан ауытқуына себепші болуы мүмкін. 
Сұхбат  əдісі - қажетті  ақпаратты  алу  немесе  бақылау  барысында 
түсініксіздеу  болған  құбылыстың  мəнін  аша  түсу  мақсатымен  дербес 
не  қосымша  қолданылатын  зерттеу  тəсілі.  Сұхбат  айқындалуы  тиіс 
нақты сұрақтар бойынша күні ілгері түзілген жоспармен орындалады. 
Əңгімелесу еркін жүргізіліп, сұхбаттас кісінің жауаптары хатталмайды. 
Сұхбаттасудың  екінші  бір  түрі  педагогикаға  əлеуметтану  саласынан 

енген – интервью  алу.  Бұл  əдісте  сұрақтар  алдын  ала  түзіліп, 
бірізділікпен  қойылып  барады.  Интервью  жауаптары  анық  жазылып, 
хатталады. 
Анкеттеу – ауқымды материал жинақтау үшін қолданылады. Сұрақ 
жауаптары жазба күйінде қабылданады. Сұхбаттасу мен интервью алу 
бетпе-бет  əңгімелесумен  жүргізіледі,  ал  анкеттеу – сырттай 
орындалады.  Аталған  əдістердің  нəтижелі  болуы  қойылатын 
сұрақтардың  мазмұны  мен  құрылымына  тəуелді.  Сауалнама  түзуде 
ескерілетін  жəйттер: 1) алынатын  ақпараттың  сипатын  анықтап  алған 
жөн; 2) қойылатын сұрақтың бірнеше баламалы өрнегі болғаны қажет; 
3)  сауалнаманың  бірнеше  жоспары  түзіліп,  ол  алғашқы  тексеруден 
өткізілуі тиіс; 4) сауалнама кемшіліктері түзетіліп, пайдалануға ақырға 
редакциясының ұсынылуы дұрыс. 
Құнды  материал  оқушылардың  шығармашылық  туындыларын 
зерттеу  əдісімен  де  алынады.  Олар:  шəкірттер  орындаған  жазба, 
графикалық,  шығармашылық  жəне  бақылау  жұмыстары;  балалардың 
суреттері,  сызылмалары,  жасалған  қосалқы  бөлшектер,  кейбір  пəн 
дəптерлері.  Мұндай  жұмыстар  оқушылардың  даралық  қабілеттерінен 
дерек  береді,  олардың  қандай  да  бір  саладағы  ептілік  жəне  дағды 
жетістіктерінің  деңгейін  көрсетеді.  Мектеп  құжаттарымен  танысу 
əдісін  қолдана  отырып,  оқушының  жеке  ісі  (личное  дело),  дəрігерлік 
карта,  күнделік,  жиналыс  не  отырыс  хаттамалары  жəне  сол  секілді 
мектеп хат-қағаздарымен танысу арқылы зерттеуші оқу-тəрбие , білім 
игеру  процесін  ұйымдастыру  практикасында  нақты  қалыптасқан 
объектив жағдайлар жөніндегі ақпараттармен қаруланады.  
Педагогикалық  зерттеудің  қандайда  бір  əдіс  не  тəсілінің 
педагогикалық  тиімділігін  анықтау  үшін  арнайы  ұйымдастырылған 
тексеру  түрі-  эксперимент  ерекше  маңызды.  Педагогикалық 
эксперимент  міндеттері:1)  жобаланған  педагогикалық  құбылыс  жəне 
оның  іске  асуында  көрініс  беретін  себеп-салдарлы байланыстар мəнін 
зерттеу; 2) педагогикалық  құбылысқа  зерттеушінің  белсенді  ықпал 
жасауы; 3) педагогикалық  ықпал  мен  ықпалдастықтың  нəтижесін 
өлшестіру.  Эксперимент  келесі  кезеңмен  өткізіледі: – теориялық 
(проблема  қою,  зерттеу  мақсатын,  нысанын  жəне  денін  анықтау, 
міндеттер мен гипотеза белгілеу); 
-  əдістемелік    (зерттеу    əдістемесі    мен    оның  оның  жоспарын 
айқындау, бағдарлама түзіп, алынған нəтижелерді өңдеу əдістерін нақ-
тылау); 
-  эксперимент  жұмысы – бірнеше  тəжірибелік  зерттеу  əрекеттерін 
орындау  (ситуация  түзу,  бақылау,  тəжірибені  басқару  жəне 
зерттеушілердің жауап əрекеттерін бағалау); 

- талдау – сандық жəне сапалық сарапқа салу; алынған деректерге түсініктеме  
беру; қорытынды жасап, практикалық ұсыныстар енгізу. 
Эксперимент  түрлері:  табиғи  (қалыпты  оқу-тəрбие  процесі 
жағдайында)  жəне зертханалық – қандай да əдістің тиімділігін тексеру 
үшін жасанды жағдайлар түзу (экспериментке алынған балалар тобы өз 
алдына  бөлектенеді).  Көп  жағдайларда  табиғи  эксперимент 
қолданылады. Ол зерттеуге алынған педагогикалық құбылыс мазмұны, 
мақсаты  жəне  т.б.  орай  ұзаққа  созылған  не  қысқа  мерзімді  болуы 
мүмкін. 
Егер  эксперимент  педагогикалық  процестің  нақты  жағдайымен 
танысуға бағытталған болса, деректеуші (констатирующий) аталып, ал 
оқушы  не  сынып  ұжымының  дамуына  қажет  жағдайларды  анықтауға 
арналған күнде мұндай эксперимент- қайта жасаушы (дамытушы) деп 
аталады.  Қайта  жасау  экспериментінде  салыстырып  баруға  керек 
бақылау  топтары  түзіледі.  Эксперименттік  əдістің  қиындығы:  оны 
жүргізу  техникасын  жете  білу  қажет,  бұл  зерттеу  барысында 
ұйымдастырушының аса үлкен сыпайылығы мен əдептілігі, көрегендігі 
мен  егжей-тегжейлілігі,  зерттеудегілермен  қатынас  түзу  қабілеттілігі 
де маңызды келеді. 
Жоғарыда  аталған  əдістер  тобы  педагогикалық  құбылыстар 
танудың эмпирикалық мақсатымен байланысты келеді, яғни жеке-дара 
ғылыми-педагогикалық  деректерді  жинақтауға  арналады.  Ал  осы 
топталған  алғашқы  деректік  материалдың  мəн-мағынасын  ашып, 
заңдары  мен  заңдылықтарын  анықтау  зерттеудің  теориялық  талдау 
əдісімен орындалады. 
Теориялық  талдау  –  педагогикалық  құбылыстың  кей  тараптарын, 
белгілерін, ерекшеліктері мен қасиеттерін біліп, қарастыру үшін қажет. 
Жеке  деректерді  талдаумен  оларды  жүйелі  топтарға  біріктіреміз, 
əрбіріндегі  жалпылық  пен  даралықты  ескере  отырып,  ортақ 
принциптер  мен  ұстамдарға  келеміз.  Талдауды  біріктіру  (синтез) 
процесімен  қатар  жүргізе  отырып,  зерттеудегі  педагогикалық 
құбылыстың мəн-жайына енеміз. 
 
   
Индуктив  жəне  дедуктив  əдістер – эмпирикалық  жолмен  алынған 
ақпаратты  қорытындылаудың  логикалық  əдістері.  Индуктив  əдіс – 
ойдың жеке пікірлерден жалпы ойға өтуін байқаса, дедуктив – жалпы 
пікірден жеке қорытынды жасауға қолданылады. 
Теориялық əдістің қажеттігі проблема анықтауға, гипотеза белгілеп, 
жинақталған  деректердің  бағасын  шығарудан  туындайды.  Теориялық 
əдіс көптеген əдебиеттермен таныс болуды талап етеді: 
- жалпы  адамтану,  соның  ішінде  педагогика  классиктерінің 
еңбектері;  

- жалпы жəне арнайы педагогикалық əдебиеттер; 
- тарихи-педагогикалық ресми деректер мен құжаттар; 
- педагогикалық мерзімді басылымдар ; 
- мектеп, тəрбие, мұғалім жөніндегі көркем шығармалар; 
- педагогикалық анықтама құралдары; 
- педагогика  жəне  онымен  сыбайлас  пəндер  бойынша  оқулықтар 
мен –  əдістемелік қолданбалар. 
Əдебиеттермен  танысудың  арқасында  қай  проблеманың  қандай 
тараптары  жақсы  зерттелгенін,  қандай  проблемалардың  дау-дамайлы 
жəне қай мəселелердің əлі тың жатқанын білуге болады. 
Əдебиеттермен  жұмыс  істеу  əдістерінің  түрі  сан-алуан.  Олар 
арасында көбірек қолданылатындары: кітапдерек (библиография) түзу 
–  зерттелетін  мəселеге  байланысты  іріктеліп  алынған  деректік 
əдебиеттер  тізімі;  реферат  жазу – жалпы  тақырып  бойынша  бір  не 
бірнеше  ғылыми  еңбектің  қысқартылып  берілген  мазмұны; 
конспектілеу – жұмыстың  маңызды  идеялары  мен  тұжырымдарына 
байланысты  жан-жақты  материалдарды  мұқият  қамтыған  жазбалар; 
аннотациялау – кітап  пен  мақаланың  жалпы  мазмұнынан  қысқаша 
ақпар  жазу;  сілтеме    (цитата)  беру – əдеби    деректе  келтірілген  ой, 
пікір не санды өзгертпестен мəтінге ендіре жазу.  
Педагогикадағы  математикалық  жəне  статистикалық  əдістер 
сауалнама, эксперимент жолымен алынған деректемелерді өңдеу үшін, 
сондай-ақ  зерттеліп  жатқан  құбылыстар  арасындағы  сандық 
тəуелділіктерді  анықтау  мақсатында  қолданылып,  эксперимент 
нəтижесін  бағалауға,  қортындылар  сенімділігін  арттыруға,  теориялық 
тұжырымдарды  негіздеуге  жəрдемдеседі.  Математикалық  əдістер 
арасында  педагогикада  ең  көп  қолданымға  келетіндері:  тіркеу 
(регистрация),  ранжирование  (тəртіпке  келтіру),  өлшемге  түсіру 
(декодирование). Статистикалық əдіспен қолға түскен көрсеткіштердің 
орташа  сандық  шамасы  айқындалады:  орта  арифметикалық 
(салыстырып  бақылау  жəне  эксперименттік  топтардың  жазба 
жұмыстарында  жіберілген  қателердің  орташа  санын  шығару  үшін); 
медиана – тізімдердің орта тұсындағы көрсеткіш (топта он екі оқушы 
болса,  бағаның  өсу  дəрежесімен  өрнектелген  тізімде  алтыншысының 
бағасы - медиана ); таралу  дəрежесі – дисперсия  немесе  орташа 
квадраттың ауытқу, баламалар коэфиценті жəне т.б. 
Мұндай  есептерді  жүргізу  үшін  белгілі  формулалар,  анықтама 
таблицалар 
қабылданған. 
Осы 
əдістермен 
жинақталған 
көрсеткіштердің  сандық  тəуелділіктері  графиктер,  диаграммалар, 
таблицалар түрінде өрнектеледі. 
Педагогика  ғылымында  жас  зерттеушілердің  араласуын  күтіп  
жатқан,  əлі  анықталмай  елеусіз  болған  құбылыстар  байланысы  мен 
тəуелділіктері  ұланғайыр,  тың  халінде.  Педагогиканың  жемісті  дами 

түсуінің  басты  шарты – ғалымдар  мен  педагог-практиктердің  бірлікті 
іс-əрекеті.  Егер  осы  теориялық  жəне  тəжірибелік  ізденістер  аталған 
педагогикалық  əдістер  жүйесін  жете  білумен  жүргізілетін  болса  ғана, 
педагогтың  өз  тəжірибесі  де,  басқалардың  да  педагогикалық 
ұсыныстары  мақсатты  бағытта  зерттеліп,  талданады,  соның 
нəтижесінде  оқу-тəрбие  ұйымдастыру  жолындағы  табыстары  мен 
жаңалықтары ғылыми тұғырға орнығуы сөзсіз. 
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар 
1. Педагогика əдіснамасының мəні неде? 
2. Əдіснама деңгейлеріне сипаттама беріңіз. 
3. Зерттеу əдістерінің қайсысы – теориялық, қайсысы –эмпирикалық 
екенін деректеп беріңіз. 
4. Педагогикалық əдістер мəні неде? Жеке-жеке анықтама беріңіз. 
5. Педагогикалық зерттеулер тобына сипаттама беріңіз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3-дəрісбаян. Педагогикадағы тұлға дамуына 
 байланысты проблемалар
 
 
“Адам баласы туа есті болмайды. 
Естіп,  көріп,  ұстап,  татып,  естілердің 
айтқандарын  есте  сақтап  қана  естілер 
қатарында  болады.  Естіген  нəрсені  есте 
сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді.”  
  Абай 
 
 Жоспары: 
1.  Тұлғаның даму процесі 
2.  Нəсілдік жəне қоршаған орта  
3.  Іс-əрекет жəне тұлға дамуы 
4.  Даму диагностикасы 
 
3.1. Тұлғаның даму процесі 
 
Даму – адамның  сандық  жəне  сапалық  өзгерістерінің  жүрісі  мен 
нəтижесі.  Даму  нəтижесінде  адам  биологиялық  түр  жəне  əлеуметтік 
тіршілік  иесі  болып  жетіледі.  Адамның  биологиялық  сипаты  өз  ішіне 
морфологиялық,  биохимиялық,  физиологиялық  өзгерістерді  қамтыған 
тəн-  дене  дамуынан  көрінеді.  Ал  əлеуметтік  даму  оның  психикалық, 
рухани, интелектуал кемелденуінен байқалады. 
Егер  адам  сана  жəне  өзіндік  санаға  ие  болып,  өз  бетінше 
жаңғыртушы іс-əрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға 
деп аталады. Адам тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дəреже даму 
барысында  қалыптасады. “Адам”  ұғымынан  өзгеше  “тұлға”  түсінігі – 
адамның  қоғамдық  қатынастар,  басқа  адамдармен  араласу  ықпалында 
қалыптасқан əлеуметтік сапа-қасиеттерін білдіреді. Тұлға ретінде əрбір 
адам  əлеуметтік  жүйеде  мақсат  бағдарлы  жəне ойластырылған тəрбие 
барысында  қалыптасады.  Əрбір  тұлға,  бір  жағынан,  қоғамдық 
тəжірибені  игеру  деңгейімен,  екінші  жағынан,  материалдық  жəне 
рухани  құндылықтар  қорына  қосқан  қоғамдық  үлесімен  танылады. 
Тұлға болып жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне өмір мен 
тəрбие  желісінде  қалыптасқан  ішкі  қасиеттерін  нақты  практикалық 
қызметте аша білуі шарт.    
Адам  дамуы – бұл  өте  күрделі,  ұзақ  мерзімді  жəне  қарама-
қайшылықты процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір 
бойына  ұласады.  Ал  адамның  тəн-дене  болмысы  мен  рухани  дүниесі, 
əсіресе,  балалық  жəне  жас  өспірімдік  шақта  қарқынды  ауысуларға 
кезігеді.  Адамның  дамуы  сандық  өзгерістердің  қарапайым  жиынтығы 

немесе төменннен жоғарыға бағытталған ілгерілі қозғалыс тобы емес., 
бұл  процестің  өзіне  тəн  ерекшелігі – сандық  өзгерістердің  тұлғаның 
физикалық,  психикалық  жəне  рухани  сапалық  қасиеттеріне 
диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы. Бұл құбылыстарды түсіндіруде 
əртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мамандардың бір бөлігі адамдардың 
дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін өзінше жүрісі бар, даму өмір 
шарттарына  тəуелсіз,  сондықтан,  тумадан  берілген  күштерге 
байланысты;  адамның  дамуын  ешкім,  еш  уақытта  өзгертуі  мүмкін 
емес,  тағдыр  белгілейді.  Ал  басқа  бір  зерттеушілер  тобының 
пайымдауынша:  даму – бұл  əуел  бастан  қозғалысқа  қабілетті  тірі 
материя. Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап барады. Өмірге 
енжар  икемдесуші  жануарлардан  адам  өз  дамуы  үшін  қажеттерін  өз 
еңбегімен жасай алатындығымен ажыралады. 
Дамуды  қозғаушы  күш – қарама-қарсылықтар  тайталасы. 
Қарама-қарсылықтардың    арқасында    үздіксіз    қайта  жасалулар  мен 
жаңғыртулар  дүниеге  келеді.  Қарама-қарсылықтар  –  бұл  өзара  екі 
полярлы 
күштердің 
бір-біріне 
сиымсыздығынан 
туындайтын 
диалектикалық  процесс.  Адам  қайшылықтарды  іздеп  немесе  ойдан 
шығарып,  əлектенуінің  қажеті  жоқ,  олар  қадам  сайын  өмірлік 
қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан 
адамның  өзі  де  қарама-қайшылықты  дүние  болмысы.  Қарама-
қайшылықтар  барша  адамдардың  дамуына  ықпал  жасаушы  ішкі  жəне 
сыртқы,  жалпы  (əмбебап),  сонымен  бірге  қарапайым  материалдық 
жəне  ең  жоғары  рухани  қажеттерінің  жəне  оларды  қанағаттандыру 
мүмкіндіктері  арасындағы  қарама-қайшылықтар  əмбебап  сипатқа  ие. 
Ішкі 
қарама-қайшылықтар 
əр 
адамның 
өз 
болмысына 
қанағаттанбауынан  туындайды.  Олар  жеке-дара  ниеттерде  көрінеді. 
Негізгі  ішкі  қайшылықтардың  бірі – жаңадан  пайда  болған  қажеттер 
мен  оларды  іске  асыру  мүмкіндіктерінің  арасындағы  алшақтықтар. 
Мысалы,  оқушылардың  өз  психикасы  мен  интеллект,  əлеуметтік 
деңгейінің 
жетімсіздігіне 
қарамай, 
мүмкіндіктері 
толысқан 
ересектермен  бірге  іс  алып  баруға  ұмтылуы. “Қалаймын -“қолымнан 
келмейді”, “білемін” - “білмеймін”, “мүмкін”-“болмайды”, “бар”-“жоқ” 
–  мəңгі  қарама-қайшылықтарды  белгілейтін  қосарлы  ұғымдар.  Адам 
дамуын  зерттей  отырып,  ғалымдар  даму  жəне  оның  нəтижелері – бір 
жағынан,  жəне  оларға  ықпал  жасаушы  себептер – екінші  жағынан, 
арасындағы  заңдылықты  байланыстарды  аңдатушы  бірнеше  маңызды 
тəуелділіктерді ашты.  
Неліктен  кей  адамдар  өз  дамуында  өте  биік  нəтижелерге  жетіседі, 
ал  екінші  біреулер - ондай  мүмкіндікке  ие  емес?  Бұл  процестің  жəне 
оның  нəтижесі  неге  байланысты?  Ұзаққа  созылған  зерттеулер  осы 
сұраққа  орай  жалпы  заңдылық  ашты:  адам  дамуы  ішкі  жəне  сыртқы 
жағдайларға  тəуелді.  Ішкі  жағдайлар – адам  ағзасының 

физиологиялық  жəне  психикалық  қасиеттері.  Сыртқы  жағдайлар – 
бұл  адамның  қоршаған  ортасы,  ол  жасаған  жəне  дамыған  аймақ, 
сыртқы  ортамен  ықпалды  араласу  процесінде  адамның  ішкі  мəні 
өзгереді,  жаңа  қасиеттері  қалыптасады,  ал  бұл,  өз  кезегінде  алдағы 
өзгерістерге жол ашады.  
Сонымен,  адамның  дамуы  сандық  жəне  сапалық  өзгерістердің 
желісі мен нəтижесі. Даму барысында адам тұлғаға айналып, сана мен 
өзіндік  сана,  дербес  жаңғыртушы  іс-əрекет  иесі  болып  жетіледі. 
Дамудың қозғаушы күші-қарама-қарсылықтар күресі. Адамның дамуы 
ішкі жəне сыртқы жағдайлармен анықталады.  
 

жүктеу/скачать 1,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: