Қайталама дерекпен жұмыс істеудің артықшылықтары мен

328
ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ
немесе зерттелетін адамдардың шынаи�ылығына әсер етеді; ал зерттеуші мен 
зерттелушінің әлеуметтік ортаға ықпалы болады. Қолда бар дерек пен зерттеу-
ші арасында тікелеи� баи�ланыс болмағандықтан, деректі бұрмалау мүмкіндігі 
де жоқ.
Бірақ бірнеше жаи�тты алдын ала ескеру керек. Қолда бар дерек сенім туды-
ру үшін мұқият тексерілгені жөн. Жеке уеб-саи�ттар мен блогтардың, хакерлік 
мәліметтердің көп екенін ескеріңіз, мақсатыңыз ақпарат іздеу емес, сенімді 
және шынаи�ы ақпарат табу екенін ұмытпаңыз. Сенім тудыру қабілеті мен ау-
тенттілікке көз жеткізе отырып, қолда бар деректі паи�даланудағы маңызды 
қадам – іздеи�тін нәрсені білу, яғни нақты анықталған зерттеу сұрағы болу және 
қандаи� деректің осы сұраққа жауап беретінін түсіну екенін естен шығармаңыз.
Қаи�талама дерек маңыздылығы, қолданымдылығы және әдіснамалық мә-
селелері тұрғысынан қосымша қиындық тудырады. Себебі балама мақсат үшін 
жиналған дерек бастапқы дерек сияқты маңызды немесе қолданымды болмауы 
мүмкін. Кез келген қаи�талама деректі жинау әдісінің әдіснамалық кемшілік-
терін білмеуіңіз де ғажап емес. Ескі дерек жинағының жіктелу мен кодтау жү-
и�елеріне тән, анық емес, сыңаржақ пікірлері де бар. Мысалы, соңғы 50 жылда 
индивидтің жеке уақытын бои�лық зерттеу нәтижесі әсіресе әи�елдердің бос 
уақытының көбеи�іп жатқанын көрсетті. Бірақ оларда бала тәрбиесіне кететін 
уақыт та бос уақыт деп жіктелген. Десе де қолда бар деректі таразылаған соң 
қалаи� паи�далануды ои�ластырған жөн, бірақ ол үшін аңғарымпаз зерттеуші 
болуыңыз керек. 
Артықшылықтары
Қаи�талама деректі зерттеудің артықшылықтары да бар. Біріншіден, дерек 
көп және зерттеу сұрағыңызға жауап табу дерек жинаудың жаңа ережесін қажет 
етпеуі де мүмкін. Бұл – үлкен артықшылық. Қолда бар дерек адамдардың, шын 
мәнінде, не істегенін зерттеуге; вербал және беи�вербал дерекпен қатар, жан-
жақты сапалық дерек пен стандарт сандық дерек жинауға жол ашады. Сондаи�-ақ 
зерттеуге қатысушылармен физикалық тұрғыда араласу мүмкіндігін азаи�тып, 
зерттеуші мен зерттелушінің стреске түспеуіне және шығынды азаи�туға мүм-
кіндік береді.
Сондаи�-ақ ол сенімді нығаи�ту, адамдарды табиғи жағдаи�дағыдаи� әрекет ет-
кізу, рөл ои�нау, зерттеуші мен зерттелушінің нәсілі, жынысы, этносы, табы мен 
жасы сияқты ерекшеліктерінің дерек жинауға кедергі келтіруі сияқты жаи�ттар-
ды уаи�ымдаудан да құтқарады. Қорыта аи�тқанда, қаи�талама дерекпен жұмыс 
істеу зерттеушінің беи�тарап болуына мүмкіндік береді әрі нағыз зерттеу сұхбат 
алу мен сауалнама жүргізуді талап етеді деген сөзді жоққа шығарады.

329
Қайталама дерек: Қолда бар дерек, онлайн жиналған дерек және алдыңғы зерттеу
Қиындықтары
Демек, қаи�талама деректің артықшылығы көп. Бұл артықшылықтар әдетте 
толық кәдеге аспаи� жататын деректі зерттеуге қызығушылық тудырады деп 
үміттенеміз. Бірақ қолда бар дерекпен жұмыс істеуге баи�ланысты мәселе де 
жеткілікті. Қолда бар дерек нақты зерттеу сұрағына жауап беруге арналмаған 
дерекпен жұмыс істеуді; сыңаржақ пікірлеріңіздің интерпретацияларыңыз бен 
түсініктеріңізге әсер етпеи�тініне көз жеткізуді; контекстен тыс жазбаларға мән 
бермеуді; зерттеудің көзге көрінбеи�тін қажеттіктерін (яғни құпиялықты және/
немесе анонимдікті) қорғауды; мәтіннің түпнұсқа екеніне күмән келтіруді қажет 
етеді. Кеи�бір дереккөздер о бастан субъективті болатынын, яғни медиадағы 
хабарлар, жеке коммуникация немесе «саяси партиялардың» нақты саяси күн 
тәртібін көрсететін материалдар, тіпті объективті мәтіндердің де субъективті 
болуы мүмкін екенін есте сақтаңыз.
Іс жүзінде қаи�талама дерекпен жұмыс істеи�тіндіктен, сенім туғызу қабілетін 
бағалап алу өте маңызды. Қолда бар деректің беи�тарап, толық және тиянақты 
екенін анықтаңыз. Мысалы, интернет жақсы (сенім туғызатын, аутентті, жа-
рамды, сенімді), жаман (қате, өтірік, бұрыс, жалған) және бұрмаланған (алдамшы, 
қателестіруші, боямалы, жасанды) ақпаратқа толы. Оны сын елегінен өткізу өте 
маңызды. Онлаи�н іздеу жасағанда, ең әуелі, мына сұрақтарға жауап іздеңіз:
 
y
Куәландырушы ақпарат
. Автордың құзыреті, білігі және оның тұлғасын анық-
тайтын ақпарат қандай?
 
y
Мотив/ниет
. Ұйымға қатысы, оған демеуші болуы мүмкін мекемелер. Қай ұйым-
мен байланысы бар? Сол ұйымның байланыс нөмірі немесе электрондық мекен-
жайы жазылған ба? Алайда автор жазған ақпаратты ұйым мақұлдады деуге де 
болмайды.
 
y
Мойындалған бедел
. Автордың ғылыми немесе кәсіби басылымдарда жарияла-
нымдары бар ма? Бұл жарияланымдар басқа сарапшылардың рецензиясынан, 
яғни қатаң ғылыми сүзгіден өткен бе?
 
y
Объективтілік
. Сыңаржақ пікірлер бар ма? Әлдебір өнімді таныстырмай ма?
 
y
Тексерімділік
. Автор сілтемелердің толық тізімін ұсына ма? Кімге сілтеме жасай-
ды және ол адамдар өз саласының сарапшылары ма?
 
y
Қолданымдылық
. Уеб-ақпарат жаңа ма? Байланыстар бар ма немесе жұмыс іс-
тей ме? Уеб-дизайнының нашарлығы, сайттың көп уақыт қараусыз қалғаны ұсы-
нылған ақпараттың жаңа әлде ескі екенін анықтауда қиындық тудыруы мүмкін.
Қолжетімді деректің сенім туғызатынын бағалау үшін мынадаи� стратегия 
қажет: 1) 
деректі триангуляциялау
(бір ғана қаи�нар көзге сүи�енбеңіз); 2) 
рецен
-
зияланған/сарапшы талдауларын іздеу
(бұл ақпарат көзі туралы басқалар не 
деи�ді?); 3) 
деректі тексеруден өткізу
(ақпарат ұсынған адам, саи�т және ұи�ым 
қаншалықты сенімді?); 4) 
ақпаратқа ұсынылған сілтемелерді барлау
(ақпарат-
тарын негіздеген бе немесе олар аутентті болса, әдісті көрсетті ме?).

330
ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫН ЖҮРГІЗУ: НЕГІЗГІ НҰСҚАУЛЫҚ
Субъективті пікірлерді қалаи� бақылаи�тынына қараи� да сенім туғызу қабілеті 
анықталады. Дерегіңізді қалаи� оқитыныңыз және оған қалаи� көз жеткізетініңіз 
зерттеуіңіздің шынаи�ылығын көрсетеді. Сыңаржақ пікіріңіз интерпретацияңыз 
бен түсініктеріңізге әсер етпеи�тініне және дерегіңіздің бастапқы контекст ая-
сында интерпретацияланатынына көз жеткізіңіз.
Уеб-сайттың сенім туғызу қабілетіне қатысты қандай кеңес бересіз?
Уеб-адресті сүзгіден өткізу бои�ынша бірер кеңес берер едім. Уеб-
мекенжаи� немесе URL-мекенжаи� ақпараттың шығу тегі, яғни оның сенім 
туғызу қабілеті туралы көзге көрінетін нұсқауларға жөн сілтеи�ді. Мысалы, 
URL-да тильда (~) болса, онда уеб-саи�т жеке уеб-бет немесе блог болуы 
мүмкін. Бұл жағдаи�да оның ақпаратына өте сақ болуыңыз керек. Домен ат-
тарының да маңызы зор. Келесі кесте паи�далы болып қалар деп ои�лаи�мын. 

жүктеу/скачать 7,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: