Бағдарламасы бойынша шығарылып отыр Қалдыбаев Ә. Қ- 24 Мен апамның баласымын / Роман. Астана: Фолиант, 2002. 288 бет
жүктеу/скачать 0,59 Mb.
|
1 2
Байланысты:Ба дарламасы бойынша шы арылып отыр алдыбаев . - 24 Мен апамн
| (Дастан)
Аралтөбе түбінде бес үй отыр, Ақбөпеден айырылып несіне отыр? Әлдеқашан бір ойран етпес пе едім, Кедейшілік қолымды кесіп отыр. Айтып жүрген Саукеңнің жыры, қане, Бастан-аяқ келіскен сыры, қане? Ақбөпеден айырылып қалғаннан соң, Тұмсығында Ұланның ұлығаны. Қалғаным ба Ұланның жотасында, Ғашық болдым Ақбөпе ботасында. Кемшілік боп кедейлік соққаның ба, Жарамадым Бөпенің қолқасына. Қаңғып қалдым далада қолым жетпей, Ашадағы жақсыға сөзім өтпей. Малым жоқ ақшам да жоқ биге берер, Жүрекке тиіп барад жанған өрттей. Қаңғып қалдым қол жетпей боз далада, Күлкі-мазақ болдым да бозбалаға. Кезендің кердең заман кедей үшін, Қолда жоқ қайрат-қуат жол бола ма? Құрттың ба шаруаның қысқалығы, Жаз айында киемін қыстағыны. Өткен күзде бір қырға шығармақ ем, Боп кетті болыс-бидің іштарлығы. Болысыма беретін атым да жоқ, Биекеме өтетін парқым да жоқ. Бір атаның баласы бөрі кедей, Атсалысар ауқатты жақын да жоқ. Бөрі жеген, Ақбөпе, болдың лақ, Айыра алмай Ұланда қалдым жылап. Елу қара берді де бай әкетті, Бес қара таба алмадым басын құрап. Ақбөпе, торғай болдың жылан сорған, Қаңғырып ажыратпай, қайттым жолдан. Басқа тұрмақ мінерге жалғыз ат жоқ, Не келер жылағанмен енді қолдан? Қош бол, Бөпе, көрем бе, көрмеймін бе, Айналып келемін бе, келмеймін бе? Бөпе, сенен бар болса немді аяр ем, Қырық тұрмақ елуді бермеймін бе. Тыңдайтұғын бар болса әділ заман, Басты тігіп жолыңда өлмеймін бе. Қош бол, Бөпе, ақ Бөпе, алтын Бөпе, Жақсы туған жайдары, жарқын Бөпе! Малды артық баладан бағалаған, Қайтерсің бұл қазақтың салтын, Бөпе? Үш жыл жүрдім соңыңда үміт артып, Таппадым ешнәрсенің шартын, Бөпе! Тұсымдағы жігітгің Сауықта мен серкесі Ауылдың әрін кіргізген Қыпшақтың сен ең еркесі. Шеңгелге шыққан қызыл гүл, Өтелбайдай момынның Туылған аппақ бөпесі. Малға сатты зарлатып, Үстіне беріп әйелдің, Билердің қызсын шекесі. Жиырма жеті жасында Сауытбектің қиылды Кедейліктен желкесі. Азаға салған тайлақтай Жетекте кеттің байланып, Саудагердің малындай Бір жерден жылжып, бір жерге Базарға кеттің айдалып. Ықтиярлы заман жоқ Арыстанның аузында Босқа кеттің шайналып. Бір басыма — бір көзім, Жете алмай қалдым зар жылап, Тентек қойша айналып. Екеуміз де туыппыз Әділетсіз уақытта. Кедей өтті жылаумен Қолы жетпей суатқа. Жаман да болса бай ұлы Ойнаған кез шуақта. Екеуміздей қол қысқа Жылай-жылай күнбе-күн Көз жаспен бетін жуат та. Баянсыз өткен бұл дүние, Кедейге жоқ жақсылық Ақша, мал мен қуатта. Әйел үсті бір байға Қордайға кетті зар жылап. Қақпанға түскен қасқырдай Қол байлаулы мен қалдым Жылап-сықтап шырылдап. Өтесің де қайғымен Жөн білмейтін бір тентек Тоқал десе қалжыңдап. Орнына кеттің байталдың Ақша мен малға сатылып, Жібек жалды арғымақ Қалған жерім қаңғырып Жадыраның даласы. Әулиеата, Пішпектің Екі дуан арасы. Күні кұрысын кедейдің Болмаса отыз қарасы Сауытбек қалды сандалып, Бір қызға жетпей шамасы. Қара баста ерік жоқ, Әйел жатыр сатылып. Қу заманға қарашы Жүрегімнен оқ тиіп Ұлып қалдым далада, Дүниеде бітпес жарасы. Ит-құс боп ұлып, ән салып Патша зұлым болған соң Естілер кімге наласы? Өз балаңды саудалап, Сол жеріңді қайтейін, Бойға сіңген бұл ауру — Қазақ атамның шаласы. Жылап қалдым далада. Ем таба алмай жараға. Өксіп-өксіп жылаймын Ұқсадым сәби балаға. Артыңнан қуып іздедім Қолда қару, ақша жоқ Кім жүреді араға? Үш жыл еткен еңбегім Босқа кетті далаға. Малға болса кедеймін Сөзімді кулар ала ма? Жоқтап жылап өтермін Өле-өлгенше зар жылап, Күлкі боп бала-шағаға. Қош бол, Бөпе, не дейін, Атадан туа кедеймін. Алысқа кеттің айдалып, Енді қайтып көрмеймін. Ете алмадым жігіттік, Уәдеге мәрт болдым, Оныңды қашан өтеймін? Жылап-сықтап өтсек те Көп жиылған жиында Соры да жалғыз көмейдің. Дәптерді оқып шығып ойланып отырып қалдым. Неткен зарлы өлең еді! Әттеген-ай, сүйгеніне қосыла алмай зар жылаған екен- ау Сауытбек ақын! Өзіне осындай өлең арналған Ақбөпе өте сұлу қыз болған екен де. Бұл дүниеде Сауытбек ақын да, Ақбөпе ару да жоқ "Ақбөпе" дастаны бар. Сауытбектің зарлы әні — "Ақбөпе" бар. Адам өтеді өмірден. Оның өлеңі, өнері қалады. Мен де неге осы Сауытбек атам құсап өлең шығармаймын? Сонда мен кімге ғашық болып зарлаймын? Тоқта! Базаркүл ше? Мен, міне, аяқтың азабын тартып жатырмын. Ол Шоқпарда оқып жүр. Базаркүлді де біреу Ақбөпе құсатып мал беріп алып кетсе қайтемін?! Жоқ өйтпейді. Қалыңмал деген құрыған. Қыз қазір өз сүйгеніне барады. Базаркүлдің сүйгені кім? Базаркүлді біздің кластағы балалардың бәрі жақсы көреді. Мен ше? Мен де жақсы көремін. Базаркүл! Сауытбек атам "Ақбөпе!'’ — деп еңіресе, мен "Базаркүл" деп жылаймын. Менің көзіме шынымен жас үйірілді. Базаркүл, сен Шоқпарда оқу оқып, Жүрсің-ау көп білімді ойға тоқып. Аяқ сынып жатырмын сүйретіліп, Жаман ойлар жүдетті миды шоқып. Базаркүл, сен ешкімге алаң болма, Құдайым түсірмесін жаман жолға. Тілегім: жақсы оқып, бұралып өс, Бастап жүрсін арманың адам болға Сауытбектің ой салды әні төккен. Сақ болғын қу Мәтен мен Әлібектен, Бұл аяқтың қорлығы өтті маған. Күресерге дәрмән жоқ әлі көппен. Ойбай-ау, бұл не сұмдық! Өлең төгіліп барады. Жаза берсем, сілтей беретін түрім бар. Қой, тоқтайын. Маған ғашық болу әлі ерте. Базаркүл талшыбықтай қыз, мен бозым жігіт боламыз. Сонда жазамын мен Базаркүлге арнаған өлеңдерімді. Өлең жазу үшін Сауытбек ақын құсап қайғы жұту керек шығар. Құрысын! Ол заман кеткен. Енді ақындар сүйген қызына еш кедергісіз қосылады. Ендеше ақындар бұдан былай қыздарға арнап өлең жазбайтын болар. Өзіңмен бірге оқып, бірге жүрген қызға өлең шығарудың қажеті қанша. Өлең жазғанша өзін көр. Мен Базаркүлді қайтіп көремін, ол алыста жүр. Менің жатысым мынау. Мен оқуды, балаларды сағынып жатырмын. Базаркүлді ерекше сағыныппын. Базаркүл, сарғайдым-ау, сағындым-ау, Саған мен өлең жазып қағындым-ау. Сен алыста жүргенде, ей, Базаркүл, Деп қорқамын өзіңнен қағылдым-ау! Е-е, өлең қайғы ғана емес, сағыныштан да шығады екен ғой. Аяғымның сынғаны қандай жақсы болған. Аяғым сынбаса ғой мен бүйтіп шоқиып Базаркүлді сағынып отырмас едім. Сағынбаған соң өлең жазбас едім. Ө-өй, тоқта! Өлең кұрысын! Аяқ керек маған! Аяғым жазылса, Шоқпарға барамын. Базаркүлге айтатынымды өлеңмен емес, қара сөзбен айтамын. Қара сөз жақсы ғой, шіркін. Ұйқас іздеп қиналмайсың, аузыңа келгенді ақтарып айта бересің. Сонда мен Базаркүлге не айтпақпын? Базаркүл, мен сені жақсы көремін! Базаркүл, мен сені сүйемін! Жоқ, мен бұлардың біреуін де айта алмаймын. Мөлиіп қарай беремін. Базаркүл өзі түсінеді. Ұл баладан қыз бала түсінікті, деседі ғой үлкендер. Базаркүл — түсінігі мол, ақылды қыз. Бүгін кешке төрт көзіміз түгел үйде отырғанда отбасына " Ақбөпені" дауыстап оқып бермек болдым. Жұрт қаперлерінде ештеңе жоқ, тамақтарын ішіп болып, аяқтарын жазып отыра берді. Ұйғарымымды жария ететін кез келді. – Жезде, сіз "Ақбөпені" білесіз бе? – Қай Ақбөпе? – Сауытбек ақынның "Ақбөпесі". – Саукеңнің "Ақбөпесін" білмей не бопты? – Білсеңіз, мына дәптерде сол “Ақбөпе" бар, оқып берейін бе? – Міне, қызық! Оқы! Біздің үйдің іші түгел құлақ түріп тына қалды. Мен "Ақбөпені" мәнерлеп оқып шықтым. – Жөн екен. Бұл бәрі емес, біразы екен. Саукең мұны бір түн жырлайды екен. "Ақбөпенің" әні де бар. – Сіз білесіз бе ол әнді? – Күнтуда "Ақбөпені" білмейтін кім бар, бәрі біледі. – Білсеңіз, айтыңызшы. – Оған дауыс қайда? Мен бұл әнді Саукеңнің өз аузынан естігенмін. Ондай әнші жоқ бұл қазақта. Саукеңдей айта алмаған соң, әннің басын жарып, көзін шығарып қор қылудың қажеті жоқ. – Сонда да айтыңызшы, жезде! – Қап, болмадың-ау, Алданыш-ай! Айтайын. Бескепенің басында бес үй отыр, Ақбөпе жоқ ішінде несіне отыр. Мал бергені барады алып кетіп, Кедейшілік қолымды кесіп отыр. Кім білген, жездем әнді бір кісідей—ақ айтады екен. Әуелім, біртіндеп қыза келе "Ақбөпені" ұзақ жырлап кетті. Бірден байқағаным, ән сөзінде едәуір өзгешелік бар. Ән керемет зарлы. Сүйгеніне қосыла алмай аңырап қалған жарлы жігіттің ащы айқайы, мұң-шері зар-запыран болып төгілді. Адамға сөзден ән күшті әсер ете ме деймін. "Ақбөпені" жаңа мен оқығанда тып-тыныш отырған апам мен әпкем: "Қап!.. Бейшара-ай!", "Атаңа нәлет қу кедейшілік!" — десіп күңіреніп кетті. Балалар жағы көздері бақырайып отыр. Менің жүйке-жүйкем босап, көзіме жас үйірілді. Әкемнің әншейіндегі бетінен үзіліп көрмеген сұстан түк қалмаған. Аһ ұрып, қайғы жұтып отыр. Ән құдіреті — бұл. – Қалқабай, әнші екенсің ғой, — деді апам. – Бүйтіп ән айтқанын естіген емес едім, — деді әпкем. – Біздің күнту — сөз білген, ән айтқан ел. Сауытбек – Ашаның алты салының ішіндегі шоқтығы ең биігі. Саукең "Ақбөпені" айтқанда жыламайтын жан болмайды екен, Алданыш, сен үйреніп ал бұл әнді, — деп жездем маған қарады. – Үйренемін! Осыдан кейін кешке қарай біздің үйде ән айтылып жататын болды. Бұл — үлкендердің бізге ән үйреткені. Ән үйрету — ән айту. Үйрену де ән айту. Апам да, жездем де, әпкем де әнді көп біледі екен. Мен демде-ақ олардан талай ән үйреніп алып, айтатын болдым. Ал, "Ақбөпе" дастанын жаттап, әнін үйреніп алдым, бірақ айтуға жүрексінемін, даусым жетпейді. Амандық болса, айтамын әлі-ақ аңыратып. Адам өз жақынын емдей алмайды тегі. Әйтпесе, менің апам кәдімгідей тәуіп адам. Қазақтың ең көп тараған емі демеу сөз. Оны апам күніне мың рет айтады, бірақ сыныққа ол әсер етпейді. Апамның қолы керемет епті. Қалтқыны шешіп, қайта таңу, сор ботқа тарту, жұмыртқаның сарысын жағу кезіндегі апамның абай қимылын айтпаңыз, мүлде ауыртпайды. Арнайы білімі бар емші бикенің өзі апама астар бола алмас. Басқа кезде де апам ғажап сақ сынған сүйектің титтей де қимылдамауын бір елі есінен шығармайды. Оның үстіне өзім де бармын ғой. Қайткенде қай жерім ауырады, оны менен артық кім білсін. Апамның еппен сылап-сыйпағаны, өзімнің әрекетім аяқтың бетін бері қаратты. Адамның сезімі қандай күшті еді, шіркін! Мен аяғымның сынғанын ат үстінен ұшып кетіп, аунап келе жатқанда қас қағым сәтте сезгенмін. Бұралып, сүйретіліп жатқан аяғымды көргенде көңілім жамандыққа қиғысы келмей, қандай да бір дәмемен сынған тұсқа қарай бергенмін. Тіземнен ұстап тартып жинап алған сол аяқтың ортан жілігі ортан белінен үзіліп кеткенін айтып жеткізгісіз түйсікпен білгенмін. Барт болған ісік қайта бастады. Мүмкін, сор ботқа сорған шығар, мүмкін, жұмыртқаның сарысы тартқан болар, саным жіңішкеріп өз қалпына келе бастады. Апам да, мен де ісікті ұстап та, басып та көреміз, екеуміз де асығамыз, бірақ сынық асықпайды. Жетпісбай жылқышы айтқандай, сүйегім күн санап жатқан шығар. Амал қанша, адамға шыдам керек, ал, ол менде жеткілікті. – Не аяғы сынғанда, не сынған аяғы шоршып ұйықтай алмай жатқанда кішкентай бір қыңқ еткенді білмеді-ау Әлдеш бала болып, — деп таңданғаны бар әпкемнің. Онысы — рас. Аяғым ауырсын, ісік сыздасын, шыдаймын. Егер мен осалдық танытсам, онсыз да жарым көңіл болып жүрген апам мен әпкем зар қағар, мені аяп жәудіреп қарай беретін екі қарындасым мен інім шырқырап жылар деп қорқамын. Мен өзімді емес, соларды аяймын. Ешқайсымыз да асықпайық аяғым жазылады. Он төрт күн өтті. Мен он төртінші тәуліктің дәл аяғым сынған түскі әлетін күтіп жаттым. Сағат жоқ бірақ болжам бар, тал түсте менің шорт сынған сүйегім ілігуі керек. Мен оны сезер ме екенмін? Шіркін-ай, адамның көзі еттен өтіп, сүйектің үзілген екі басы бір-біріне біте қайнасып жымдаса бастағанын көре алатын болса, мен аяғыма кірпік қақпай қарап отырар едім. Адамның көкейі – көзден өткір. Адам организмі-сұмдық нәзік те жұмбақ құбылыс. Денеңіздің кез-келген жеріндегі кішкентай бір жараның ауырып сыздағынан барлық мүшеңіз сезінеді, оның жазылып келе жатқанын да біледі. Сүйектің сынығының жай-күйін де дәл солай түйсініп, сезінеді екен адам. Мейлі сынған сүйек қара санның қалың етінің ішінде болсын, оны қалың ісік басып тұрсын, мықты бір тежегіш аяқты қимылдатуға еш әрекет еткізбей, бір қалыпта тас қылып ұстап қалған. Баска мүшемнің бәрі әлдеқашан ұмыт болған. Оң аяғым да, екі қолым да бейне бір керегі жоқтай, бар назарым сынған сол аяғымда, бар тілегім соның үстінде. Он төртінші күні, мүмкін, менің сонша күткенімнен болар, сынған сүйегім қайта-қайта шымырлап, сан етім жыбыр-жыбыр етті. – Апа, сынған сүйек ілікті! – Оны қайдан білдің, күнім? – Аяғыма жан кіріп жатыр. Осы күнді тағаттары таусылып күтіп жүрген жездем мен әпкем жарыса үн қатты: – Қане, қимылдатшы! – Ия, сәт! Мен аяғымды ақырын жиып, қайта создым. Сол кездегі біздің үй ішінің қуанғанын айт! – Бітіпті! – Құдай, өзің жәрдем бере көр! – Жә-жә!.. Бәрі мені қаумалап тұрғызды. – Қалқабай, абайла, қолтығынан мықтап ұста! — деді апам. – Өстіп жүріп аяғын ауыртып алармыз. Қой, жатқызайық! — деді әпкем. – Сөзді қойыңдар! Әміржан, арғы қолтығынан ұста, жер басқызып көрейік, — деді жездем. Әпкем дереу сол қолтығыма жармасты. Жездем оң қолтығымнан алған, екеуі ілгері еміндіріп еді, сынған аяғыммен жер басуға жүрегім дауаламады. Адамның барлық қимылын реттеп отыратын күш ақаулы аяқтың мүмкіндігіне сенбеді, тәуекелге жібермеді. –Бас! Басып көр аяғыңды! Жездемнің үні өктем шықты. Не болса да сынған аяқпен жер басуға оңтайлана бердім. – Қой, не деп тұр? Қышығаны несі?! Аяғы ауырады да, әйтпесе, Әлдеш аянушы ма еді? Апам менің мүшкіл халімді дөп басып тұр. Жездем райынан қайтты. – Алданышқа балдақ керек екен. – Ол қайдан табылмақ? — деп апам ойланып қалды. – Табылады. Тоқтардың балдағын әкеліп беремін мен. – Балдағы құрысын! Онымен жүре алмай, жығылып, тағы бір жері зақымданып жүрер. Ол пәледен Тоқтардың өзі де жығылып қалатын көрінеді. Қойшы соны, — деп әпкем жік-жапар болды. Мұндайға көну қайда, жездем кесімді сөзін бар-ақ айтты: – Әкелемін! Жездемді енді райынан қайтару қиын. Апам да, әпкем де көнді: – Өзің біл. – Мейлі, әкелші. – Бәсе, сөйтсеңдерші. Сендер қорқады екен деп төсекте жата бермек пе бұл? – Жоқ жатпаймын, тұрамын. Жезде, әкеліңіз балдақты. – Міне, жігіт! Жездемнің мына сөзіне мен ғана емес, апам мен әпкем де қуанып кеткендей болды, жүздерінде нұр ойнап тұр. Менің орнымнан тұрғанымды айналасы үш үй кішкентай ауыл тез біліп қойыпты. Үйге Костя атай мен Маруся апай кіріп келе жатты, екеуі де керемет қуанышты. Екеуінің менің орнымнан тұрғаныма осыншама мәз-мәйрам болғандарына кәдімгідей толқыдым әрі қайран қалдым. Костя атай мен Маруся апай жарыса сөйледі: – Калкабай, Алданыш турган, молодец. Биз куттыктайды! – Алданыш, а ну-ка, тур биз көреді. – Да-а, котерген керек. Давай, кол бер. – Костя, ты что, не надо торопить пацана. Алданыш, аяк ауырады? – Ия, ауырады. – Жазылган керек, тогда турады. – Калкабай, биз уялып журген. Жаксы болды. – Неге ұяласыңдар? – Алданыш аяк сынган, касыда Вова болган, биз катгы уялган, — деді Маруся апай. – Алданыш — ойын баласы, жазым болып сынды аяғы. Біз оған ешкімді кінәлаған емеспіз, — деді әпкем. – Все равно, жаксы емес, — деді Костя атай. – Жақсы. Сынық бітті, бала орнынан тұрды. Бәрі жақсы. – Дай, бог! Алданыш — жаксы бала, — деді Маруся апай. Аяғым сынған кезде менің жанымда Вованың болғанына қатты қиналып жүріпті ғой бұл кісілер. Енді, міне, кәдімгі бір өз балалары қатерден құтылғандай қуанып тұр. – Бұл — праздник. Мен улкен торт писиреди Алданышка. – Торт бар балага берген керек. Неткен жақсы адамдар еді бұл Вованың әкесі мен шешесі! Бар айыптары қазақша жөнді сөйлей алмайды, сөздің бәрін біледі, тек дұрыстап айтуға тілдері келмейді. Ал, балалары қазақшаға ағып тұр. Олармен ойынымыз да, тіліміз де бір. Мен, міне, енді байқап отырмын, Кербұлақтың басында – Барлыбайдың жұртында отырған үш үйдің үлкен-кішісінің қуаныш-қайғысы ортақ екен. Костя атай мен Маруся апай табалдырықтан әрі аттасымен жездем бізге қарады да: – Мына кісілердің келіп, кеткенінен не ұқтыңдар, балаларым, — деді. – Ештеңе. – Жақсы адамдар екен. – Рас айтасың, Алданыш, жақсы адамдар. Орыстар осындай, көпшіл, өзгенің қуаныш-қайғысын бөлісуге дайын тұрады. Бұларда ешқандай ру, ата деген болмайды. Сен адамсың ба, болды, сол жетіп жатыр. Мұндағы болмаған біз — қазақтармыз. Сиырдың бүйрегіндей бөлтек-бөлтек болып бөлініп жүргеніміз. Қазаққа өз аталасынан басқаның бәрі бөтен, жаман. Осы кесапаттан аулақ болыңдар, балаларым! – Сонда біз кунту екенімізді ұмытуымыз керек пе? – Неге, ұмытпа. "Жеті атасын білмеген — жетесіздік",– деген атам қазақ, Руыңды біл, рушыл болма, тегіңді таны, ата жолын қу. Шәкен екеуміз үнсіз келісіп отырмыз. Біздің әкеміз — айтатын сөзін, жұмсайтын жерін білетін адам. Біз әкеміздің бір сөзін жерде қалдырып көрген емеспіз. – Балаларым, сендер осы аттектеріңді білесіңдер ме? – Былай, ептеп, — деді Шәкен. – Жоқ олай болмайды. Сендер қайдан шыққандарыңды жақсы білулерің керек. Ал, мен айтайын, екеуің жаттап алыңдар. Әлде, Алданыш, сен жазып аласың ба? – Айта беріңіз, мен бір естігенімді ұмытпаймын. – Ендеше тыңдаңдар, мен — Смағұл баласымын, Смағұл — Оразбай баласы, Оразбай — Тілен, Тілен — Тілепберген, Тілепберген — Ыңыршы, Ыңыршы — Есенаман, Есенаман — Құттықадам, Құттықадам — Теген, Теген — Әйтімбет, Әйтімбет — Күнту, Күнту — Бозқозы, Бозқозы — Шынқожа, Шынқожа — Шымыр баласы. Шымыр — Дулаттың кенже ұлы. Дулаттан – Сыйқым, Жаныс, Ботбай, Шымыр тарайды. Дулат үш ағайынды. Дулат – Жарықшақтың кіші баласы. Дулаттың екі ағасы – Албан, Суан балалары Алматы облысында тұрады. Жарықшақ — Бәйдібек атамыздың кіші әйелі Домалақ енеден туған ұлы. Атамыздың Жарықшақ атанауы — келелі әңгіме. Бәйдібектің үлкен әйелі сары бәйбіше тоқалға күндестікті көп көрсетеді екен. Анамыз екіқабат кезде сары бәйбіше кепсермен ішіне салып қалыпты. Кепсердің қыры Домалақ анамыздың қарнына қатты тиген екен. Кейін босанғанда баланың еңбегі жарық болып туыпты. Бала Жарықшақ аталыпты. Домалақ енеміздің шын аты — Нұрила. Нұрила – денесі шағын, пәкене, қимылы ширақ кішіпейіл адам екен. Алдағыны болжай білетін көреген, айтқаны келетін әулие кісі болыпты. Қасиетті ананы денесінің шағындығына қарап ел: "Домалақ ене" атап кетіпті. Домалақ енеміздің әулиелігі жөнінде әңгіме көп, соның бірі былай өрбиді. Сол жаугершілік заманда Бәйдібек батыр ел қамымен алыста жүргенде Алатау асып келген қалың жау оның ауылын шауып, жылқысын айдап кетіпті. Жау жылқыны шұбыртып айдап, Домалақ ене қараша үйде кішкентай жалғыз ұлы Жарықшақпен отырған бұлақ басына келіпті. Домалақ ене Бәйдібектің жылқысын жау айдап бара жатқанын бірден біліпті. Жау батырлары сусын сұрайды. Домалақ ене сұраған сусынын беріпті. Разы болған жау батыры: "Сусыныңа рахмет. Не қалайсың, айт, орындаймын", — дейді. – Мына жылқының ішінен маған ұстатқанын бер, — дейді әулие ене. – Айтқаның болсын, — депті батыр. Нұрила белбеуін шешіп алып, қалың жылқыға жақындап, "Моһ-моһ, жануарым кел", — деп шу асау құла айғырды шақырыпты. Сөйтсе, жануар оқыранып Нұриланың алдына шауып келіп, белбеуге мойнын ұсыныпты. Қалың жылқыны айдаған жау алты күндік жол асып кеткенде Домалақ ене сары айғырдың қолтығына қыл бурау салыпты. Сары айғырдың құлындағы дауысы шығыпты. Жылқы ішінде сары айғырдың шешесі — сары бие бар екен. Мына сұсты адамдардың суыт тірлігінен секем алып, шөп басын үзбей, садақтай жарап алған сары биенің құлағына құлынының шырқыраған даусы жеткенде бетін кері бұрып, құстай ұша жөнеліпті. Қалың жылқы тайлы-тұяғымен соңынан жөңкіпті. Жау жігіттері қумақ болған екен, батыр: – Қумай-ақ қойыңдар. Сары бие енді атып алмақ болсаңдар да қарасын көрсетпейді. Әне күнгі сары айғыр сары биенің құлыны екен. Сары бие мына жылқының киесі, бәрі соның тұқымы. Бұлардың біреуі де енді қайыру бермейді, — деп найзасына сүйеніп тұрып қалыпты. Біздің анамыз осындай ғажап әулие адам болған. Домалақ ененің әруағы қолдасын, Әлдеш, сені! Айналайын ақ құдай, осы баламды кем қыла көрме! Жаратқан ием, жар бол! Әкеміз екі алақанымен бетін сипап бата қылып, орнынан тұрды. Шәкен екеуміз де алақандарымызбен бетімізді сипадық. – Шәкен, жүр, екеумізге біраз жұмыс бар. Әкем мен Шәкен далаға шығып кетті. Мен әкемнің тілегін іштей жалғастырып отырмын: Құдайым-ау, әкемнің айтқанын болдыра көр! Әулие ана — Домалақ ене, мен сенің бір кішкентай бүршігіңмін. Ақсақ болғым келмейді, апатай! Бір жәрдем етші! Жездем сиырлы ауылға Тоқтар ағайдың балдағын әкелуге кетіп еді, өзі ере келіпті. Тоқтар ағай — ақсақ адам. Анда-санда, жамбасының құрты қозғанда балдаққа сүйеніп қалады, басқа уақытта қолына таяқ ұстап ақсаңдап жүреді. Өмірі ат үстінде өтіп келе жатқан жігіт, колхоздың сиырын бағады. Қазір де ол балдақсыз жүр екен. Тоқтар ағай ақсақтың жайын жақсы біледі екен. Алғашқы сөзін маған ақыл-кеңес беруден бастады: – Бала, балдақпен жүру оңай емес, мені медсестралар қаумалап» жүріп зорға үйреткен. Жо-оқ балдақ оңай пәле емес, жүре білмейтін адамды бұлт деп ұшырып жібереді. Мен саған үйретейін деп әдейі келдім. Бірінші шартым — асығып-аптықпа. Әрі қарай шетінен айтып, істетіп отырамын. Мен не айтсам, соны екі етпей орындайсың. Түсіндің бе? – Түсіндім. – Онда тұрғызыңдар Алданышты! Апам, жездем, әкпем үш жақтап асқан ептікпен мені қолтығымнан көтеріп тұрғызды. Бәріміз енді Тоқтар ағайдың аузын бағып тұрмыз. Тоқтар екі балдаққа асылып алып нұсқауларын беруге кірісті. – Бала, міне, мына екі балдақты былай екі қолтығыңа қысасың. Міне, мына екі тұтқасынан екі қолыңмен былай қатып ұстайсың. Содан соң, міне, былай ұмтылып кеп секіресің. Бітгі, анадай жерге барып дік етіп түсесің. Міне, былай... Тоқтар секіріп келіп кетті. Сол сәт күтпеген жағдай болды. Тоқтардың сау сол аяғы жерге тиген бойда шалқалап барып түзеле бере етпетінен түсті. Екі балдақ екі жаққа ұшып кетті. Апамдар шу ете қалды: – Ойбай, мына балдақ деген бір пәле екен ғой! Бір жерің ауырып қалған жоқ па, қарағым? – Қайтадан майып қылып жүрер бұл баланы. Тоқтар сөйлеп тұрып жатты: – Абайламаса, балдық — асау тай. Адам бұлт деп ұшып кеткенін бір-ақ біледі. Тағы да болса — мен жығылып үйренгенмін, қалай жығылуды білемін. Балдақ ұстаған адамға ең бастысы — жығыла білу. Мына балаға қиын тиіп жүрмесе болды, әйтеуір. Кемтар адам осы да, Тоқтар намыс буып қап-қара болып түтігіп кетті. – Мейлі енді, не де болса, көрсін. Ал, ұста балдақты, қыс қолтығыңа. Жүріп көр, секір! Жездем өстіп дем берді. Намысым қозды. Бәрі күтіп тұр ғой менің адымымның ұзарғанын. Мен енді жасқаншақтай алмаймын. Екі балдақты екі қолтығыма қысып, алға қарай ұмтылып барып секіріп едім, анадай жерге барып түстім. Әрі қарай бітті, секеңдеп жүрдім де кеттім. Жездем таңданды: – Апыр-ау, бұл қалай жылдам жүріп кетті! Апам тыз ете қалды: – Қой, Қалқабай, көзің тиеді. Әпкем қуанып тұр: – Жүрсін-жүрсін! Жүргенді сағынып қалған ғой. Тоқтар кеңмолдық танытты: – Балалар балдақпен жүруді тез үйренеді. Бұлардың өмірі — секіру емес пе, еркіне қоя беріңіздер, секеңдесін. Мен кәдімгі бір бұрыннан балдақ ұстап жүрген адамдай, түк қиындық көргенім жоқ. Екі қолтығымда екі балдақ сынған аяғымды салақтатып алып секіргенде сонадай жерге бір-ақ барып түсемін. Бұл, әуелім, маған біртүрлі қызық сияқты болып көрінді. Ойынға қайтадан араластым да кеттім. Бірақ өзім құралпы ересек бала жоқ қайбір ойын болсын. Слава, Вова, Базаркүл оқуға кеткен. Ауылда қалғандары — менің інім — Бекежан, қарындастарым — Здән, Бағдаш, Құтым апайдың баласы — Медер, қызы — Аманкүл, Костя атай мен Маруся апайдың қызы — Лена. Бұлардың Бекежан мен Медерден басқасының бәрі — оқу жасындағылар, алайда, бірде-біреуі мектеп табалдырығын аттамаған. Ал, Вованыкі, оқыдым ат. Шоқпарға оқуға барған болады, бірақ ізін суытпай, әйтеуір бір себеп тауып келеді де тұрады. Содан, қайтуды ұмытып кете ме, қайдам, жүреді ауылда. Бір сөзбен айтқанда, оны оқыдыға санаса да, санамаса да болады. Мен қазір осы жолдарды жазып отырып ойлаймын: тегі сол жылдары малшылардың балаларының тағдыры ешкімді ойландырмаған. Баласы үшін бір ғана ата-ана жауапты деген бір заман өткен. Әйгпесе, менің аяғым сынып жатқанда не ферма меңгерушісінің, не колхоз басқармасы төрағасының төбе көрсетіп, кішкентай бір жанашырлық танытпағанын қалай түсінерсің? Ол кезде олардан мұндай адамгершілікті дәметкен де ешкім болмаған, сірә. Сонымен ауылда кәдімгі бір қозылаққа қосылған тана құсап жүрмін. Бірге ойнаймыз деген аты болмаса, қайдағы ойын. Мен кішкентайлардың ойынын қызықтаймын, ал, олар менен қызық күтеді. Өзіңнен кіші балалармен ойнау мүлде жараспайды екен. Олар аяқтарының астында жорғалап бара жатқан құрт-құмырсқаға төніп түсіп жатса, мен сонау адырдағы арқарларды, тастағы түлкілерді бір көруді аңсаймын. Оқудың басталғанына бір ай өтпей жатып Вова келіпті ауылға. Оның сонау Шоқпардан қалай жететіні өзінше бір әңгіме. Оқып жүргенде үйді сағынып, Кербұлақ жаққа қарай-қарай екі көзім төрт болар еді. Зәуде бір апам, яки жездем келіп алып кетпесе, өз бетімше ауылға қарай аяқ басып көрген емеспін. Вованың бүйтіп жылтың-жылтың етіп ауылға келе бергені біздің үйдің үлкендеріне ұнамайды, ендеше мен олай етпеуім керек. Оның үстіне Кербұлаққа кетіп бара жатқан адамға: "Мінгестіре кетіңізші!" деу — ұят. Ал, Вова ұялу дегенді білмейді. Жолаушы бас иетін бір заң бар, ол — адам өз үйінен қырық адым аттап шыққан соң мүсәпір, жәрдем сұраған мүсәпірге көмектесу — адамгершілік. Вова мұны жақсы біледі, оған мүләйімсіп мүсәпір бола қалу түкке тұрмайды. Кербұлаққа Шоқпардан екі жолмен келеді, бірі — Далауыз, екіншісі — Қызылқора арқылы, бұрынғы "Кербұлақ" колхозының адамдары Далауыздан түсіп, өзенді бойлайды, ал қарауылтөбеліктер Қызылқора, Әулиеқораның тұсынан өтіп, Алпысбай асуы арқылы асып түседі өзенге. Вова біздің ауылдың Шоқпарға келген адамдарының қайтарда қай жолмен жүретінін жақсы біледі. Кербұлақ малшылары шәй-қантқа Шоқпарға келмей тұрмайды. Вова ауылға қайтқысы келсе, магазиндерді жағалайды. Магазинде сауда жасап жатқан адамды сыртынан әбден көріп—біліп алған соң Вова дереу ол жүреді-ау деген жолға шығады. Шоқпардан әудем жер ұзап барып, жол жағасына шоқиып отырып алады. Арғы жағы түсінікті, Вова әлгінде көздеп койған жолаушыға мінгесіп ауылға келеді. Вова — ардың-күрдің бала, әйтпесе бөтен адамға мінгесу ұят емес пе?! Менің аяғымның сынғанына себепші болғаны Вованың ойы тұрмақ назарына кіріп шыққан жоқ. Костя атай мен Маруся апай осынысын бетіне шыжғырып басады екен. Сонда барып маған келген болатын көрінеді. Бұл Вова өзінің жақсы-жаман қылығын ойлап бас ауыртып көрген бала емес. Есік алдында балдаққа сүйеніп тұрғанмын, үйдің бұрышынан Вова шыға келді. Мені көре салып әй-шәй жоқ жабыса кетті: – Әй, ақсақ балдақ құтты болсын! Бұл Вова осы енді. Басқа бала бүйтіп кемсітпес еді, көңілге қарар еді, Воваға бәрібір. Оның мұндай қыршаңқы сөзді жаныңды ауырту үшін әдейі айтып отырғанын, жоқ барының осы екенін біле алмай дал боласың. Воваға бәрі жарасады, бетің бар, жүзің бар дегенді білмейді, аузына не келсе, соны айтады. Мен Воваға ренжірімді де, ренжімесімді де білмей, сілейіп тұрмын. Жақсылап бір жауап қатпақ болдым. Вова қу менің бұл райымды тез аңғарды: – Ой, сен не өзі, ренжіп қалғаннан саумысың? – Енді қалай, ақсақ деп... – Ой, соны да сөз деп. Әлі-ақ жазыласың, сонда ақсақ деген сөзден құтыласың. Ал, әзірге ақсақ екенің рас емес ие. – Рас. – Рас болса, тез жазыл, балалар келеміз, деп жүр. – Кімдер? – Әлібек пен Мәтен. – Қойшы соларды! – Түсінікті. Сен екеуіне өкпелі екенсің ғой. Өкпелеме, жер мойыны — қашық, қайтіп жетеді? – Сен қайтіп жетесің? – Менің қалай жететінімді өзің білесің ғой. Маған жету — оңай, көрінгенге мінгесіп кете беремін, оларға қиын. – Ия, қиын. Шынында да, Кербұлақ ауылы мен Шоқпар станциясының арасы — қашық. Тіптен екеуінің арасындағы Далауыздың өзі — апамның сөзімен айтқанда, ит өлген жер. Мен ит өлген жердің қашық деген ұғымды білдіретінін білмей, Далауызды ит өлген, жаман жер екен деп жүретінмін. Бірде Шоқпардан келе жатып Далауыздың желкесіндегі қырға іліккенде апамнан мұның жайын сұрағаным бар. – Апа, Далауыз, ит өлсе, жаман жер болғаны ғой. Апам күлді: – Ол, қашық деген сөз. "Ит өлген жер", "Ит арқасы қиян" деген сөздер алыс, қашық шалғай ұғымын білдіреді. – Қалайша? – Кім біледі? Менің апам, әрине, лингвист ғалым емес, тұрақты сөз тіркесі дегенді білмейді, бірақ апамның осы түсіндіргенінің өзі жетіп жатыр еді. Мұндай ғылыми терминнің барын ол кезде мен де білген жоқпын. Біліп не керек, грамматиканың ережесінсіз-ақ адам сөз мағынасын ұққан. Ереже — дайын асқа тік қасық — ғалымдардың ары тарт-бері тарт ететін ермегі. Ал, айналайын қазағым ешқандай ережесіз саналуан ұғымды білдіретін қаншама ғажап сөз тізбегін түзген. Басымыз қосылып ойнап жүрген балалардың ең бақыттысы — Вова. Аяқ-қолы сау, оқып жүр. Вова өз артықшылығын жақсы біледі. – Бізге биыл алгебра, химия сабақтары жүретін болды. Алгебра, химия Кірмейді менің миыма. Бұл Вова өлең де шығарады екен-ау! Бәріміз аузымызды ашып қалғанбыз. Әсіресе, Бекежан мен Медерде ес жоқ. Алгебра, химияның не екенінен екеуі де мүлдем бейхабар, бірақ осындай сабақтардың болатынын, олардың миларына кірмей әлек қылатынын осы бастан уайымдай бастаған сияқты. Мен: "Ештеңе жоқ қорықпаңдар! Алгебра мен химия менің миыма кірген, жақсы оқысаңдар, сендердің де миларыңа кіреді" дегендей болып қарап едім, екеуі бірдеңкені бүлдіріп алған кісіше көздерін тайдырып әкетті. Іле Бекежанның қуанышты даусы шықты: – Ананы қараңдар, балалар! Бәріміз төменгі мұрынға қарадық. Екі бала келе жатыр. Мен бірден таныдым: Әлібек пен Мәтен. Мен балдақпен секеңдеп, майда балалар алды-артымды орап, улап-шулап жарыса жөнелдік. Ана екеуі бізге қарай жүгірмеді, состиып тұр. Мен жете бергенде Мәтен жымиып: – Біз сені төсек тартып жатыр десек, секеңдеп шауып жүрсің ғой, — деді. – Онсыз да пәс көңіл болып тұрғанмын, енді тіптен езіліп кеткендей болдым. Әлібек менің бұл күйімді тез ұқты. – Сен де айтады екенсің, көрмейсің бе, а-а... Әлібек сөзінің аяғын жұтып қойды, бірақ не айтпағы белгілі еді. Менің жүрегім одан сайын езілді. Дос деген мына екеуінің өзі өстіп отыр, басқа балалар көрсе, не демек? Қыздар ше! Оларға ақсақ болып көрінгенше, өлгенім артық! Мен — ақсақпын, кеммін, бақытсызбын, Әлібек пен Мәтен — төрт мүшесі түгел бақытты балалар. Аяғым-ау, неге ғана сындың! Сен мені осыншама жер ететініңді білдің бе, жоқ білмедің бе? Біліп сын, білмей сын, амал қайсы? Сені сындырған мен — өзім. Ұятқа өзім күйіп, намысқа өзім тырысамын енді. – Алданыш, аяғыңның қай жері сынды? Көрсетші, — деп Әлібек баса-көктеп келе жатыр. – Ия, көрсетші, — деп қостады оны Мәтен. – Қайтіп көрсетемін, сымымды шешпекпін бе? – Шеш! – Шынында, шешші, көрейік. – Сөйт. Әйтпесе, ертең не көрдік деп барамыз балаларға? Мені намыс буып тамағыма өксік тығылды. – Міне, көріңдер! Балдақты тастай салып, ақсақ аяғыммен жерді басып кеп қалдым. Қара санымның сынған ортан жілігінен өрген өткір инелер қара табанымды тесіп өтіп, қара жерге кірш-кірш кіріп кетті. Ұйып бара жатқан ақсақ аяғымды жерден көтере беріп оң жамбасыма құлап түстім. Аяғымның сонша қатты ауырғанын білдіргім келмей, дереу тұрып жаттым. Қайдағы, бәрі балалардың көз алдында өтті ғой, дүрлігіп қалды. – Бұл осындай қырсық қой, — деді Әлібек. – Мінезің өзгермепті-ау, — деді Мәтен. Мен үндемедім. Енді екеуі менің аяғымды ауыртып алғаныма өздерін кінәлі санап тұр. – Не, қатты ауырып қалды ма? – Ештеңе етпейді, сен ер едің ғой. – Әлдеш, сен шынында, ерсің. Шыда. – Ай, Аleks ist knand-ай! Мен күліп жібердім. Балалардың бәрі күлді. Вова бүл әңгімені біледі. Соған күледі. Ал, Бекежан мен Медер не біліп күлді екен? Мағынасын түсінбейтін жат сөз де күлкі шақырады екен-ау! Дені сау адамға бәрі — күлкі! Күлкіде витамин бар деген рас. Бәріміз сергіп қалдық. Анада дәл мен ойлағандай болыпты. Эмма Яковлевна алғашқы сабақта балаларды тізіммен түгелдепті. Әріп ретімен сыдыртып отырып маған жетіпті. – Идирисо-оф, — дейді. Ешкім үндемепті. – Идирисо-оф, — дейді Эмма Яковлевна тағы да. – Аleks ist knand, — депті Мәтен қу әдетіне басып. Ешкім күлмепті. Мұндайда балалардың қыран күлкісіне үйренген Эмма Яковлевна аң-таң болып тұрып қалыпты. Базаркүл орнынан тұрып, болған жайды айтыпты. Эмма Яковлевна: – Идирисо-оф — өте жақсы бала. Өкінішті, биыл оқымай қалатын болды-ау! — деп қатты аяушылық білдіріпті. Әлібек пен Мәтен осы жайды жарыса айтқанда біз сабағында шулап, жүйкесін талай-талай тоздырған Эмма Яковлевнаны керемет жақсы көріп кеттім. Қағылез, жүдеу, бізге қайтсем бір сөз үйретем деп шыж-быж болып жүрген адамды сыйлауымыз керек екен ғой, әттең! Біз, балалар, мұндайды кеш ұғамыз. Осыдан сіздің сабағыңызға қатысатын күн келсінші, Эмма Яковлевна, қыбыр етпей отырамын. Әлібек пен Мәтен мен жоқта мектепте болған тағы біраз жайды айтты. Мектепке жаңа директор келіпті, өте қатал адам екен. Мен қараптан-қарап отырып үрейлендім: аяғым жазылған соң барсам, оқуға жібермес ондай адам! Мен осы ойымды айтып едім, Әлібек пен Мәтен күлді. – Алады, сен — озат оқушысың. – Сен оқуға қысқы каникулдан кейін келсең де үлгеріп кетесің. Екі дос өз ойларын айтты. Менің күдігім тарқаған жоқ. Бүкіл Шоқпарды көшіріп келгендей болған Әлібек пен Мәтенді ортаға алып шай ішіп отырғанымызда жоғарғы сиырлы ауылдан май тартқан арба келе қалды. Арбакеш нағашы ағам Төлеуіш: – Балалар, жүріңдер, жолда ермек боласыңдар, — деп Әлібек пен Мәтенді алып кетті. Арба ауылдың аяқ жағындағы мұрынды айналып кеткен соң көңілім әлейім-жәлейім болып биікке, Алайғыр разъезіне зорға көтеріледі. Шоқпарға Шу жақтан келе жатқан поездың тоқтамайтыны жоқ. Себебі, осы Шоқпарда пойыз біткеннің бәрінің артына паровоз тіркеліп итереді. Биікке шыққан соң олар қалып қояды да пойыз әрі қарай заулай береді. Шоқпардағы елдің тірлігі — пойыздарды асудан аман-есен асыру. "Итергіш" деп аталатын паровоздарды жүргізу, жол қарау, тағы басқа толып жатқан жұмыстар станция халқын тыным тапқызбайды. Шоқпарды бұл өңірде өзгешелендіретін бір қасиеті — желі. Шоқпардың желіндей қатты жел әлемде жоқ шығар тегі. Жел, әсіресе, қысында құтырар еді. Бір қызығы жан-жақта күн шығып тұрғанда Шоқпар әлем тапырақ болып жататын. Қатты боран күндері балалар мектепке бара алмай қалатын. Жел бір соққанда үш, бес күн, бір апта бір-ақ соғатын. Бораннан кейін жер дүние шайдай ашылып, жайнап шыға келетін. Бала ішегін сүйретіп жүріп ойнай береді. Боранды күні бала мен ит құтырады. Халық қалай тауып айтқан, рас сөз. Біз, балалар мектепке бара алмай қалсақ та ойыннан қалмаймыз. Үй-үйдің тасасымен бір-бірімізге қатынап, қандай да бір ермек тауып ойнаймыз. Мәтен мұндайда үйінен шықпайды. Мәтендікі Әбдрахман атайдың үйіне жақын. Шоқпардың бораны құтырып тұрған. Бірде Мәтеннің үйіне бармақ болып далаға шығып едім, жел дедектетіп ала жөнелді. Аяғым әр жерге бір тиіп, қоршаудан, аннан-мұннан ұстап жатып қарыс жердегі үйге әрең жеттім. Мәтен кітап оқып, Ұмсынай апай жүн түтіп отыр екен. Апай: – Кел, Алданыш. Күнту-күнту — күмелек Күн жауғанда сүмелек. Қар жауғанда қаңқай, Мұз тоңғанда тоңқай, — деді. Мен состиып тұрып қалдым. – Алданыш, жоғары оз. Сен неменеге дүрдиіп қалдың? Сен күнту болсаң, мен де күнтумін. – Онда неменеге айтасыз жаман өлеңді? – Бұл жаман өлең бе екен, жоқ жақсы өлең. Бұл өлеңді күнтудың жақсы жігітіне қолы жетпей қалған жаман қыз шығарған. Әлі-ақ сен де жақсы жігіт боласың, сонда саған да талай қыз өлең шығарады. Мен ұялып жерге қарадым. – Алданыш, сен өйтіп ұялшақ болма. Біздің күнтудың жігіттері шетінен қасқыр. "Күнтуға басыңа күн туғанда жолдас бол”, — деген бар. Сен осы сөздің мағынасын білесің бе? – Жоқ. – Дұрыс, білмейсің. Елдің көбі біле бермейді, сөйтеді де осы сөзді күнтуды кемсіту үшін айтады. Ал, білгенге бұл сөздің мағынасы — терең, күнтуға пәле-жалаға ұрынғанда дос бол деген ұғым береді. Енді түсіндің бе? – Түсіндім. – Білемін, сен түсінесің. ''Күнтудың ертоқымы бір кісіні алдапты",—деп жамандайтындар да бар бізді. Мұның мәнісі мынау. Ертеде күнтудың бір кедей жігіті бір мейманасы асқан байды қатырмақ болыпты. Жолаушылап шыққан байды алдан тосып, астына ерін басып отырыпты. Бай жанына жақындай бергенде пұшайман халге түскен болып амандасыпты. Бай қолының ұшын беріп: – Айдалада жол тосып отырған қай қарақшысың? — депті. – Байеке, бұл қай сөзіңіз, мен де өзіңіздей жолаушымын, — депті күнту жігіт. – Ендеше неге отырсың ер үстінде шоқиып? – Атым асаулау еді, сол үркіп, ертоқымыммен бірге жерге атып ұрып тастап кетті. – Қап! – Байеке, өкінбеңіз. Атыңызды бере тұрыңыз, атымды ұстап әкелейін. – Өй, қой! – Не, сенбейсіз бе? – Кім біліпті, тағы... – Сенбесеңіз, мына ертоқымымды тастап кетейін, соның үстінде отыра тұрыңыз. Бай көніп қалыпты да түсіп атын беріпті. Күнту жігіт атқа мініп, былайырақ шығып, артына бұрылып: – Байеке, отыр солай. Күнтудың ертоқымы бір кісіні алдайды, — деп шоқыта жөнеліпті. – Қызық екен. Кітапта бүйткен Алдаркөсе деп жазылған. – Ол — кітап. Ал, мынау — шын болған әңгіме. Не, Қалқабай ағай саған бұл әңгімелерді айтқан жоқ па еді? – Жоқ – Апа, бұл күнту емес, сыйқым. Жездесі айтпайды бұған ондай әңгімені, — деп қыстырыла кетті Мәтен сөзге. – Қайдан, құдайдан жасырмағанды адамнан жасырушы ма еді. Солай ма, Алданыш? – Қайдам? – Мейлі, апаңның баласы бола бер. Біздің күнту осал емес екенін білсең бопты әйтеуір, — деп Ұмсынай апай пештің қақпағын ашып, қалақпен көмір салып жатты. Менің бойымды қуаныш кернеп, разы сезім билеп алған. "Қаңғыған күнту” деген сөз жүйкені жұқартатын. Өз ататегің туралы мынадай жағымды әңгіме есту қандай жақсы еді! – Ойбай, анау не сұмдық? Бағдаштың мына оқыс даусына бәріміз елең ете қалдық. Шынында, мынау не сұмдық? Екі дөңгелекті ирек-ирек темір үстінде жездемнің досы Иван отыр. Екі аяғымен темір шабақты кезек-кезек басады. Сөйтсе, дөңгелектер шыр айналып, әлгі пәле ілгері ентелейді. Иван ағай астындағысының екпінін баспаған күйі келіп тоқтады біздің есіктің алдына. Ауылдың үлкен-кішісі Иван ағайды қоршай қалдық. – Бұл не пәле?-деді Құтым апай. – Пәле емес, велосипед, –деді Иван ағай. – Шайтан арба, – деді жездем. Мен анау айтқандай таңданғаным жоқ қайта, ойға баттым: "Екі аяқты қыр темірді адам жығып алмай, қалай жүргізеді? – Алданыш қара әбден қара саған осындай шайтан арба керек. Мұндайың болса оқығанда Шоқпардан күнде демей-ақ қояйын сенбі сайын келіп тұрар едің, — деді жездем шайтан арбаның аппақ ай мүйізінен ұстап тұрып. – Алданышқа велосипед берсе, ози жаяу алады. Аншы пычак бар, соны береди. Иван ағай беліндегі қыннан аппақ құжанты пышақ суырып алды. Жездем шошып кетті. – Иван — дос, бұл болмайды! – Неге болмайды? – Қазақта дос, жекжат адамдар бір-бірінен ит, пышақ алмайды. Ит алса, ырылдасады, татулығына сызат түседі, пышақ алса, кескілеседі, кетіседі. Пышақты тек сатып алады. – Онда сатып ал. – Мұның дұрыс. Шайтан арбаң қанша жүк көтереді? – Еки пуд бидай бер. Тауыкка жем керек. – Мақұл. Жездем аппақ пышақты маған ұстатқан да, көрсеткен де жоқ, қынына сүңгітіп, жанқалтасына салып алды. Иван ағай екі пұт бидайды шайтан арбасына таңып алып, мұрынды айналып кеткенде барып жездем: – Алданыш, не сен мына қанжарға қызығып тұрсың ба?-деді. – Ия. – Жоқ кызықпа. Сен мұндай пышақ ұстайтын бұзық емес, қалам ұстайтын оқыған, парасатты азамат бол! — деп пышақты төске салып, жүзін жапырып ұра бастады. – Жезде, неге бүйттіңіз? Одан да өзіне қайтып бермедіңіз бе? – Балам, бұл — суық қару. Мұны мен кезінде Пішпекте ұстағанмын, бірақ жұмсағаным жоқ. Бұл — адамды жамандыққа итермелеп тұратын пәле. Бекетті осыны ұстайтын жасқа жеткізбей Пішпектен алып кетіп едім, енді Иванның мынасын көрмейсің бе. Өзіне қайтып берсем, көңілі қалады. Мен — екі қолға бір еңбек деген адаммын. Сендердің де сондай болып өскендеріңді көргім келеді. Қаруды емес, еңбекті серік қылыңдар, балаларым! Айналайын әке, біз өзің ойлағандай болып өсеміз. Сіз оған сене беріңіз! Үйде жалғыз өзім әрнені ойлап отырғанмын. Ішке Бекежан еніп еді, қарауыз ілесе кірді. Бекежан қарауызды кіргізгісі келмей, мойнынан кері итеріп жатыр. Қарауыз менің алдыма атқып бір-ақ келді. – Аға! — деді Бекежан кінәлі кейіппен. – Бекежан, қарауыз мені сағынған ғой, тимейік. Қарауыз, шынында, мені сағынып қалыпты, дәл алдымда үнсіз мүлгіп, мейірімін төгіп тұр. – Лашын! Қарауыз! Күшігім! Қарауыз әлсіз ыңырсығандай үн шығарды: еркелегені. Қарауыздың басынан сыйпадым. Қарауыз рахат күй кепггі. Қарауыз — менің балалығымның әлемде теңдесі жоқ ұшқыр тазысы, ептеген дүрегей шатыстығы бар, бірақ ит болып үрмейді. Мен Көкқайнарда төртінші класты бітіріп, жездем ауылға алып келген. Бірден байқадым, жоғарғы Ахмедидің тамына біреу кіріп алыпты. Жұртта бұзылмай тұрған там көп, тасып әкетуге көлік болмады-ау деймін, оның үстіне өз үйін өзі бұзуды жаман ырымға санап, көшкендердің бір де біреуі үйіне тимеген. Бос тұрған үйге иелік ететін кім бар, тау сағалағандар кез келген уақытта қалаған үйіне кіріп, қоныстана беретін. Қысы-жазы Кербұлақ өзенінің бойында бір орнында тапжылмай отыратын: басында — біздікі, аяғында — Ысқақтікі, ортасында — Тоқтардың шешесі мен Тоқай кемпірдікі. Ахмедидің тамына кірген Атабайдікі екен. Атабай — ұзын бойлы, бидай өңді, қап-қара қияқ мұртты, қой көзді кісі. Жасында асқан шабандоз, сері болыпты. Әлі де тақымына көкпар тисе, оңайлықпен шығармайтын қарулы адам. Домбыра шертіп, ән айтатыны бар, сөзге ұста, елге сыйлы. Өмірі жүйрік ат, алғыр тазы ұстап келе жатқан адам. Атабайдың тазысы — ақ қаншық күшіктеді. Шәкен екеуміз күнде барып көреміз, Атабайдың үйінің артындағы жардың астында өңшең қарауыз сұр күшік енесінің емшегіне жабысып, қыбыр-қыбыр етіп жатады. Күшіктер тез өсті. Әне-міне дегенше, біз жақындап келе жатқанымызда бірінен бірі кезек-кезек озып, құлдыраңдап жарысып алдымыздан шығатын болды. Сірә, енелері жарытпайтын болуы керек, келе, әй-шайға қарамай балтырымызға жармасады. Сұп-суық тұмсықтары шым етіп денеге тигенде құйқа шымырлайды. Атабай қария ақ қаншығы туралы не бір қызық әңгіме айтып отырады. Ақ қаншық— керемет алғыр тазы. Алдынан аң құтылып көрген емес. Ғажап ақылды: кейбіреудің тазысы құсап түлкінің соңына түсіп алып салпақтамайды, қиып қуады. Жазықтан қашқан түлкінің қай тасқа соғарын біле қойып төтелеп тартып, сол тасқа түлкіден бұрын жетеді. Тасқа талып жеткен түлкі алдынан атқып шыққан ақ тазының аузына түседі. Бұл өңірде мұндай алғыр тазы жоқ. Сонда қалай, ақ тазы алданбай ма, немене? Түлкі өне бойы ақ тазы алдан тосып тұрған тасқа бара бере ме? Алпыс екі айлалы түлкіден де қу болғаны ма бұл ақ тазының? Атабай ақсақал әлгідей әңгіме айтып отырғанда осы тәрізді сұрақтар анталып-ақ тұрар еді көкейде, бірақ бізге үлкеннің айтқанына күмән келтіру қайда?! Оның үстіне соншама мақтауға лайық ақ тазыға өзіңнің де кір жолатқың келмейді. Ақылды ақ тазы, әлбетте, ақымақ ақ тазыдан анағұрлым артық. Ақ тазыға қол жетпейді. Атабай төре ақ тазыға жан адамды жолатпайды. Ол ақтазының күшіктерін де кім көрінгенге бере бермейді. Атабай жылда ақ қаншығын жотадағы Асылбектің көк арланымен бірге оңаша қораға қамап қояды екен де кейін шешесінен айнымайтын ақ әкесіне тартқан көк күшіктерді тарту-таралғы әкеліп, жата-жабысып сұрағандарға таратып беретін көрінеді. Ақ тазы биыл ақ та емес, көк те емес, аң қарауыз сұр күшік туған. Оның себебін ақ қаншықтың иесі былай түсіндіреді: – Түнде аққаншықты Асылбектің көк арланымен бірге қораға қамап, есік-терезесін тас қылып жауып тастағанмын. Ертеңгілік қарасам, терезе парша-парша болып сынып, үңірейіп тұр. Қораның есігін ашып, ішке бас сұқтым, көк тазы бір бұрышта бүрісіп жатыр, ақ қаншық пен Рыскелдінің қарауыз дүрегейі ауыз жаласып үлгеріпті. "Кет!" — деп зекіп едім, қарауыз міз бақпады. Қыңбағанына қапа болып, қолыма айыр алып, жарып тастамақ болдым. Сондағы қарауыздың екі көзі қып-қызыл от болып жанып, айбат шеккенін көрсеңіз, өлуге бар, ақ қаншықтан айырылуға жоқ Рыскелдіден ұялдым, біреудің жансақтап отырған итіне қайтіп қастандық жасамақсың. Қарауыз — бұл өңірде қасқырға түсетін жалғыз ит. Қасқыр Рыскелдінің қорасынан қотыр лақтың таңынан тартып көрген емес. Бұл қарауыздан жаман күшік тумас. Қолымды бір-ақ сермедім. "Әй, мейлі! Қарауыз, сен дүрегей болсаң да бірегейсің. Ал, барыңдар!" Қораның аузын аштым да жібердім, екеуі ойнап, бірін-бірі қуып ала жөнелді. Ақ қаншықты Қарауыздан ешқандай төбет тартып ала алмайды. Арада екі-үш күн өткенде ақтазы ауылға жүдеп-жадап жалғыз оралды. Қарауыз да ауылында жүр деп естідім. Жездем Атабайдан ақ тазысының бір күшігін талай рет сұрап ала алмаған. Бұл жақта тазының күшігі таптырмайды. Бүкіл Кербұлақ өңірінде күшіктейтін екі-ақ тазы бар. Бірі — Атабайдікі, екіншісі — Ысқақтікі. Ол екеуінен ел тазының күшігін аттай қалап, жалынып-жалпайып сұрап жүргені. Ертеңгі дастархан жинала бергенде біздің үйге Атабай төре келді. Қысқа амандық-саулық сұрасудан соң төре төрге озды, малдас құрып отырды. Жүзі жылы, мұрты жыбырлап, көзі күлімдегендей болды. – Шай суып қалып еді, қайта қойып жіберейін, — деді әпкем. – Шайды төрекең өз үйінен де ішкен шығар, қымыз әкел, — деді жездем. Төрекең жөппелдемелеп төрт кесе қымыз ішіпті. Қымызды құныға жұтқанда әтештің тұмсығы тәрізді жұтқыншағы қылтың-қылтың етеді. Атабай төренің маңдайынан тер бұрқ ете қалды. Қалтасынан жаялықтай орамалын алып, маңдайын, бетін сүртті, мұртын ширатып, тіктеп отырды. – Қалеке, ақ тазының бір күшігін сұрап жүруші едіңіз, алыңыз. Бүгін Шатыртөбеде отырған "Ақсу" колхозының қойшылары келіп, күшіктерді үлесіп алып кетеді. Соған алғашқы күшікті сіздер алсын, деп айтқалы келдім. – Шәкен, Алданыш, барыңдар, күшіктің біреуін әкеліңдер. Әкеміз бізге осы сөзді айтып бітті ме, бітпеді ме, білмеймін, біз Атабайдың үйінің артындағы жарға қарай заулап бара жаттық. Ересек тартып, енелері жарытудан қалған аш күшіктер біздің тықырымызды естісімен, кәдімгі бір ту-талақайымызды шығаратындай болып атойлап жарысып келе жатты. Бір тықырлау кішісі бізге бәрінен бұрын жетті. Мен оны, әй-шайға қарамай, жерден іліп алдым. – Шәкен, осыны аламыз. – Қоя тұр, алдымен көрейік, мүмкін, ұрғашы шығар. – Онда тұрған не бар? – Ұрғашы ит құрысын! – Неге? – Күшіктейді. Күшігін алатын ел жоқ пәле болады. – Ысқақ пен Атабай төрелердің күшіктерін ел таласып алады ғой, біздікін де сөйтер. – Жоқ өйтпейді. – Мә, онда көр! Мен күшікті Шәкенге ұстата салдым. Шәкен қарауыз күшікті шалқайтып көріп жатыр. – О-о, арлан екен. Дегенмен, бұл — ең кішісі көрінеді, ана үлкенін алайық. – Жоқ осыны аламыз. Бұл бәрінен бұрын жетті, шешесіндей жүйрік болады. – Анау әкесіне тартқан, қасқырға түседі. – Мен осыны аламын! – Алданыш, қой қырсықпа! Мен кішкентай қарауыз сұр күшікті құшақтап алдым да үй қайдасың, деп тартып отырдым. Анадай жерге барып артыма қарасам, жан-жағы мені ал-мені ал, деп анталаған өңшең қарауыз сұр күшіктің ортасында Шәкен тұр не істерін білмей, шарасыз. – Әлдеш, тоқта! Мейлі енді, соны аламыз. Мыналарды қайттік, қалай құтыламыз. – Тұра қаш! Шәкен орнынан ата жөнелді. Сұр күшіктер жабыла қуып кеп берді. Мен де бездім. Күшіктер біраз жер қуып келіп біртіндеп қалт тұра қалып жатыр, ендігі бір сәтте бізге бір, арттарындағы жарға бір қарап қойып серейіп-серейіп тұрды. Біз ұзай бердік. Күшіктер бастарын төмен салып жарға қарай шауып барады. Мейлі, онда тамақ жоқ болсын, енелерінің бауыры суып бара жатсын, бәрібір ол туған ұялары ғой. Туған ұядан ыстық не бар тірі жан атаулыға! Біз қарауыз күшікті алып келгенде жездем мен Атабай төре үй алдында отыр екен. Атабай төре күшікті көре салып кәдімгідей өкінді: – Ой, сендер тазы танитын ба едіңдер? Ақ тазыға ептеп те болса тартып туғаны жалғыз осы еді, өзім асырайын деп жүр едім, қап! Қайтем, әкеліп қалыпсыңдар, асыраңдар. Қалеке, осыдан көр де тұр, бұл алдынан аң құтылмайтын алғыр болады. – Төреке, айтқаныңыз келсін! – Қалеке, әлі-ақ талай қызығын көресіз бұл қарауыздың. Мен тұрайын, қойшылар келіп қалар. Шынында да, келе жатты, жоғарғы мұрыннан бес-алты аттының қарасы көрінді. – Әне, келе жатыр. Мен кеттім. Атабай төре аяғын ширақ басып, елпеңдей жөнелді. Шәкен екеумізге қызық керек, бір-бірімізге қарадық. – Жүр, барып көрейік күшікті үлескенін. – Жүр! Мен Шәкеннің айтқанын қуанып қоштап едім, болмады, жездем тиып тастады: – Қой, әрі! Нелерің бар онда, сендерсіз де алады келгендер бір-бір күшікті. Осындай ғой бұл үлкендер. Біз, балалар, бір нәрсеге өліп-өшіп қызығамыз, олар оны пішту құрлы көрмейді. Сол сәт көңіліме екінші бір ой кілк ете қалды. Әкеміз біз күшік саудасын көрмесін, деп отыр. Мен қазақтың итті жеті қазынаның бірі санайтынын, сатпайтынын біліп қалғанмын. Итті сілекейі деп бірдеңе беріп алады. Әкеміз соның өзін біз көрмейтін тірлік деп біледі. – Ысқақ пен Атабайдың құлқы құрысын! Итті саудаға салуға жиіркенішпен қарауды білдіруге осыдан артық қандай сөз болмақ?! Қазақта бір нәрсеге тосқауыл қойғысы келгенде айтылатын сөз дап-дайын. Итті сорлатпас үшін "Дос, жекжат адамдар бір-бірінен ит алса, итше ырылдасып кетеді", — деп бездіреді. Қойдың миы тәтті, оған балаларды ортақ қылмау үшін үлкендер: "Бала ми жесе, миы былжырап кетеді", — деп қорқытады. Жіліктің майы — шыны, тәтті, ересектер оны да өздері сорғанды ұнатады. Балаларға айтатын сөз дайын: "Жіліктің майын жеген баланың мұрын боғы көп болады", — деп ескертеді. Атабай төре өзіне бір қарауыз күшік алып қалыпты да қалғанын түгел беріп жіберіпті. Төрекең көгенінің бұршағы төрт-бес қозының мойнына салыныпты. Менің ендігі ертелі-кеш армандайтыным: қарауыз тезірек өссе, алғашқы қардағы қансонарда түлкіге қосып, қызығын көрсе болды. Менің қиялымда қарауыз — қашқан түлкіні қарс жер аттатпайтын ұшқыр, қасқырға да түсетін алып. Не бір тәтті ойлар жетектеп ала жөнеледі. Мен қанша асыққаныммен, қарауыз өте жай өсті. Маған қарауыз бір-ақ түнде үлкен тазы болып кетердей көрінетін, бірақ ертеңгілік ол дым өспеген қалпы есік алдында мені күтіп арсалаңдап жататын. Шіркін, бала күшігінің қалай өскенін көре алатын болса, мен қарауыз қашан үлкен болғанша кірпік қақпай қарап отырар едім. Бірақ ондай керемет өмірде болып көрген емес. Қарауыз ешбір жанға білдірмей өсіп жатыр. Мен Шоқпарға бесінші класта оқуға жүргенге дейін бойы кәдімгідей биіктеп, сүйектері шығып қалып еді. Осы жерде мына бір әңгімені айтпасам, болмайды екен. Кейінгі кезде Атабай төре біздің үйге жиірек келетін болған. Қарауызды бергенін пұлдай ма, жоқ боз биенің қымызына аңсары ауып тұра ма, ол арасы белгісіз, әйтеуір күніне кем дегенде бір рет келеді. Бір келгенінде жанында мауыздай жас жігіт бар екен. Екі иығына екі кісі мінгендей зор, түсі суық жігіт үндемей отыр дастархан басында. – Қалеке, мына жігіт — Қамаубай, күйеу балам, — деп таныстырды Атабай төре оны. – Көргеніміз осы болғанымен, Қамаубайды білеміз ғой, — деді жездем. – Қайдан білесіз? — деп қадала кетті Қамаубай. – Білеміз, — деді жездем жәйбарақат. – Қалеке, біз де білеміз сізді, — деді Қамаубай титығып. Мен қорқа бастадым. Қамаубай — аты шыққан баукеспе ұры. Ол неге қадалады жездеме? Құдай, сақтай көр мына пәледен! Жездем сабыр сақтап, Қамаубайдың қарсыққан сөзіне жауап қайтарған жоқ. Есіктің алдындағы көлеңкеге жайылған киіз, көрпеше үстіне жұрт жайғасып, дастархан жасалды. Әпкем сары қымызды сапырып құя бастады. Осы сәт Қамаубай анадай жерде жатқан кісенді нұсқап: – Анау не? — деді. – Кісен. – Оны қайтесіңдер? – Боз биенің аяғына саламын кешке қарай. – Немене, қорқасыңдар ма? – Жоқ.. Былай енді... Сақтықта қорлық жоқ деген, әйтпесе, кімнен қорқайық? – Қалеке, сіз өйтіп күмілжімеңіз, менен қорқасыз. Менен елдің бәрі қорқады. – Кім білген, мүмкін, — деді жездем қымыз толы кесені қолына алып жатып. – Қалеке, сіз ұстасыз ғой. – Ия. – Пішту. Мен боз биені аламын десем, кісенің сөз емес. – Менің өзім жасаған кісен де сөз емес пе? – Сөз емес. – Қайдам, мен жасаған кісенді жан адам ашып көрген емес еді. Бүкіл Пішпекте жалғыз Итбай ұста ғана аша алатын. Итбайдың жасаған кісенін жалғыз мен ғана аша алатынмын. – Сендей ұстаның мыңын көргенмін мен, шибұқасың. – Қамаубай, бұл қай сөзің? – Сол сөзім. Сен неменеге менің ұрылық қабілетіме сенімсіздік көрсетесің? – Ал, сен неге менің ұсталық өнерімді түкке татығысыз қылып, өзімді кемсітпек боласың? – Білемін, сен бұрын Пішпектің жамбақысы болыпсың, ал, мен — дала батырымын, атақты Әбікен баукеспенің сарбазымын. – Төреке, мына күйеу балаң өршіп барады ғой өзі, — деп жездем Атабайға қарады. Атабай ләм-мим демей, сұп-сұр болып отыр. Әпкем бірдеңе демек болып еді, жездем: – Тыныш отыр! — деп тиып тастады. Жалғыз әпкем ғана емес, жұрттың бәрі жым болған. Тыныштықты Қамаубай тағы бұзды. – Қалқабай, түсіндің бе? — деді зілмен. – Нені? – Сенің боз биені байлап, қымызын ішіп отырғаның мына менің арқам. Менің жыныма тисең, боз биені желкеңнің шұқыры көреді, ал қымыз түсіңе кіреді. Біздің үйдің үлкен-кішісі түтел шошып кеттік. Жездем қорықпапты: – Атабай, сен әдейі ертіп келіп отыр екенсің ғой мына қанішеріңді! Қайқайыңдар үйлеріңе, жоқ бірдеңе көргілерің келе ме? — деді. – Ой, мына жаман қайтеді-ей! Қамаубай орнынан атып тұрды. Жездем де орнынан атып тұрды. Қамаубай жездемді жұдырығымен кеудесінен қойып жіберді. Жездем басымен Қамаубайдың бетін ала қағып жіберді. Қамаубай есі ауып, сілейіп тұрып қалды. Мұрнынан қан саулап қоя берді. Жездем Атабайға ашулы бұйырды: – Атабай, әйда, кет! Көш, көшетін жағыңа. Өйтпейді екенсің, сөз басқа. Мен білмейді деп жүрсіңдер ме сендердің не істеп жүргендеріңді. Ұрылар! Ауылды былғамақ екенсіңдер ғой. Жоқ оларың болмайды. Болғызбаймын мен! Бет-аузы қан-қан Қамаубай жездеме дөңайбат қылды: – Қалқабай, мен мұныңды ұмытпаймын. Тұра тұр, әлі-ақ әкеңді көзіңе көрсетемін! – Сенен қорыққанша өлгенім жақсы. Не сені өлтіріп, не қолыңнан өліп тынайын ба осы қазір? Атабайдың үрейі ұшты: – Қалеке, қойыңыз! Өзім де көшкелі жүр едім, көшеміз бүгін. – Барыңдар жолдарың болсын! Қамаубай қоқилануын қоймады. – Барамыз. Бірақ айтпады деме, мен саған жасаймын жасайтынымды. – Солай ма, онда... Қалай болғанын көрмей де қалдым, жездем Қамаубайды іштен бір тепкендей болды. Қамаубай бүк түсті, екі қолымен жер тіреп жүрелеп отыр. – Атабай, әкет мынауыңды! Көзіме көрінбеңдер түге! – деді жездем ашулы. Атабай Қамаубайды қолтығынан сүйеп алып бара жатты. – Өй, оңбаған! Біліп қой, Қалқабайды басынатын адам туған жоқ әлі! Атабай сол күні төменгі төрелердің жұртына көшіп кетті. Ал, Қамаубайды қайтып көргеніміз жоқ. Көп ұзамай Қамаубай Қордай жақта жылқы ұрлаған жерінде ұсталып, сотталып кетіпті деген сөз естілді. Рас болғаны да, Атабайдың қарындасы екі баласымен қайтып келді. Күзге карай мен Шоқпар станциясындағы орталау мектептің бесінші класына оқуға бардым. Жездемнің Әбдірахман деген жекжатының үйінде жүремін. Араға екі-үш апта салып, ауылға келіп тұрамын. Әлбетте, Шоқпар алыс, екі ара елсіз, өздігімнен жете алмаймын, біздің үйдің біреуі атпен келіп алып кетеді. Мен қарауызды сағынып келемін. Қарауыз да мені сағынады екен. Мені көргендегі оның қуанғанын айтып жеткізу мүмкін емес. Қарауыз заты мәймөңкелеуді, жағынуды білмейді, жан адамға құйрығын бұлғаңдатып көрген емес. Қуанғанын үнсіз мүлгіп тұрып білдірер еді. "Қайда жүрсің, неге мені тастап кете бересің" — деп сұрағандай аузыма аңқайып қарай беретін. – Сен өкпелеме, балаға оқу керек, күшікке өсу керек, – деймін. Қарауыз аңтарылып тұрып қалады. Мен қарауызды ертіп алып сай-саланы, тау-тасты аралап кетемін. Қарауыз аң іздеп алас ұрады. Жаяудың, онда да баланың аяғы жететін жерде аң болушы ма еді, босқа әуре болып үйге қайтамыз. Бір келгенімде біздің үйдің жанындағы бос тамға дәу мұрын кемпір кіріп алыпты. Меніңше, бұл кісінің есімін ешкім білмейді. Жұрттың бәрі дәу мұрын кемпір атайды. Дәу мұрын десе дегендей, орақ мұрын, басына кимешек киіп, қарқарадай етіп орамал ораған кесек пішінді қарасұр кемпірдің кейпі тым сұсты. Дәу мұрын кемпірдің екі құлағының ұшын, құйрығын кескен көк күшігі бар екен. Бірден байқадым, екі күшік тату көрінеді. Қарауыз: қара, менің досым бар, ол — жақсы күшік, дегендей болып, көк күшіктің жанына қайта-қайта барады. Жалғыз басты кемпірдің күшігі де иесі сияқты жарым көңіл-ау деймін, қарауыздың қуанышына ортақтаспақ түгілі қайта менен бір қауіп күтіп, көзінің астымен қарап қойып жатыр. Қарауыз көк күшікке түк түсінбеген кейіппен қарайды. Қарауыз жанына жақындап еді, көк күшік жақтырмай ар-р етіп тісін көрсетіп айбат шекті. Қарауыз дүрдиіп шыға келді. Мына көк күшіктікі не? Мен дереу жерден жұдырықтай тас іліп алып, көк күшікке қарай жіберіп кеп қалдым. Көк күшік осыны күтіп жатыр екен, ата кеп жөнелді. – Айт! Бас, қарауыз! Қарауыз көк күшікті адымын аштырмай қуып жетті. Бірақ жеткенін қайтейін, бас салмады, алды-артын орап бірге жүгіріп барады. Мен айтақтап, көк күшік қашып, қарауыз әрлі-берлі жүгіріп, ауылдың аяқ жағындағы мұрынды айналып кеттік. Қарауызды қанша айтақтағаныммен, ол көк күшікті көзіне ілмей, аң іздеп аласұрды. Күткен қызық болмады, екі күшік таласпады. Есі шыққан екен, көк күшік айдалаға лағып кете барды. Мен қарауызды ертіп үйге қайттым. Қарауызға өкпем қара қазандай, мен айтақтаған соң, ол неге көк күшіктің парша-паршасын шығармайды. Мен өстіп қапа болып шаршап, үйге жақындай бергенімде апам шықты есік алдына. Бұл кісілердің сезімталдығын қойсаңшы, апам түтігіп кеткен маған, кінәлі болып көңілсіз еріп келе жатқан Лашынға бір-бір қарады да: – Сендер осы бірдеңені бүлдіріп жүрген жоқсыңдар ма? —деді. Сөйтті де дәу мұрын кемпірдің үй жағын көзімен бір шолып шықты. — Көк күшік көрінбейді ғой. Қой, балам, Құттыаяққа жолама! Оған тисең, дәу мұрын апаң қарғайды. – Неге? – Ол кісі күшігін жақсы көреді. Көк күшік — апаңның... Сөйт, тиме! Мен апамның тілінің ұшында қалған сөзді біле қойдым. Дәу мұрын кемпір — кешегі сұм соғыс зарлатқан аналардың бірі. Екі ұлы бірдей майдан даласында қалған. Шалы да о дүниелік болған. "Көк күшік — апаңның бірден-бір алданышы" — дегісі келіп айта алмай тоқтады ғой апам. Қой, көк күшіктен аулақ жүру керек екен. Көк күшік, әрине, ауылдан төменгі екі мұрынның арғы жағында қалып қойған жоқ келді. Далаға бір шыққанда көрдім, дәу мұрын кемпірдің есігінің дәл көзінде бүрісіп жатыр. Тұмсығын бауырына тығып алған, екі көзі жылт-жылт етіп, маңайдағы тіршілікті қалт жібермей аңдайды. Желкесінде — есік, оның арғы жағында — мияты, дәу мұрын кемпір. Көк күшік мұны есептеп, жақсы жайғасқан. Бірақ көк күшік апамның маған не айтқанын, мен оның дәу мұрын кемпірдің жалғыз алданышы екенін түсінгенімді, оған енді қайтып тиіспес болғанымды қайдан білсін. – Құттыаяқ-Құттыаяқ, кә-кә! —деп шақырып өкпесін жазбақ болдым. – Көк күшік қатты қапа болған екен, басын көтерген де жоқ. "Мейлі, өкпелей тұр. Қайда барасың, табысамыз әлі-ақ. Бір-екі күн тиіспесем, өзің-ақ түсінерсің". Кешкі астан соң әпкем: – Мына тамақтың қалғанын Лашын мен Құттыаяққа құйып келші, — деді. – Екеуіне бөліп кұямын ба? – Жоқ Лашынның итаяғына құйсаң болды, екеуі ішеді. – Таласып қалмай ма? – Таласпайды. Екеуі — тату. Міне, мәселе қайда! Мен қарауыздың бағанағысын жалтақтық деп ренжіп жүрсем, ол жолдасымен араздасқысы келмеген екен ғой. Бәсе, бұл қарауыз сондай, текті! Мен бір табақ көжені итаяққа құйдым. Қарауыз бірден бас қоймай, көк күшік жаққа бір, маған бір қарады, ананы шақыр дегені-ау! – Құттыаяқ кә, кел! Көк күшік басын ақырын көтеріп, тұмсығын жыбырлатып иіс тартты. – Құттыаяқ келе ғой, тимеймін. Кеудесінде жаны бар атаулыны отқа да, суға да түсірген қу тамақ Құттыаяқты орнынан тұрғызды, алдыңғы оң аяғын көтертті. Маған қарады. Мен ымдап итаяқты көрсеттім. Жаулық жоғын сезген көк күшік аяқтарын тез-тез басып келіп, көжеге бас қойды. Көже тәтті болды ма, жоқ күндізгі кірбің көңілінде ме, қарауыз ар-р етіп көк күшіктің тамағынан ала түсті. Таңдайына тәтті көже тиіп үлгерген әрі досынан мұндай опасыздық күтпеген көк күшік қарауызбен таласа кетті. "Әй-әй!" — дедім, таласқандарын қоя қойды. Екеуі итаяққа төнді, көжеге көк күшіктің тұмсығы бұрын тиген, енді ол қарауыз басын төмен сала бергенде көк желкесіне жармасты. Мен енді қалай шыдап тұрайын, барлық ұстамдылық атаулыны ұмытып, анадай жерде жатқан жіңішке таяқты іліп алып, көк күшіктің жонынан салып кеп жібердім. Көк күшіктің "қаңқ" еткен даусымен бірге құлағыма: "Әй, көк түйнек!" — деген ызғарлы үн келіп жетті. Жалт қарадым, есігінің алдында жұлынып дәу мұрын кемпір тұр. – Сен, жүтермек, осындай қанішер ме едің? Өлтіремісің өзіңдей иесі жоқ күшікті? Ал, талаңдар, пісіріп жеңдер онда. Сендерге Ыдырыстың диірменінің қалдасы аз болған екен, көк күшік екеумізге ауыз салыңдар! Дәу мұрын кемпір тоқтар емес, аузынан ақ ит кіріп, қара ит шықты. Апам ескертіп-ақ еді, ақыры осылай болды. Дәу мұрын кемпір мені аямай қарғады. Жер болып тыңдап тұра бергеннен басқа амал жоқ еді менде. Дәу мұрын кемпірдің даусы қатты-қатты шыққан сайын көк күшік басын итаяққа еркін салады. Қарауыз сен де ұрыспайсың ба дегендей болып, маған қарап-қарап қояды. Дегенмен, есесін жіберген жоқ. Екі күшік итаяқты дәу кемпірдің қарғысы бітпей жатып босатты. Мұны көріп дәу кемпір маған қайта кірісті: – Бұл түйнектің тату-тәтті болып жүрген күшіктерде несі бар екен-ей! Әне, қара, екеуі итаяқтағыны түк те таласпай ішіп бітірді. Жетпегір, енді осыларды таластырғаныңды көрейін, ісім сенімен түссін. Сендер, қаңғыған күнтулар, есіктен келіп, төр менікі, деп жүрген шығарсыңдар. Бұл Кербұлақ мына мен сияқты бір бейбақ кемпірі отырса да жетіп жатыр, сыйқымның жері. Сен соны білмейсің тегі, оңбағыр. – Ой, апа-ай, сонша жерлегеніңіз баланы! – Мұндай бала болғанша бордай тозсын бұл! – Сіз өйтіп қарғамаңыз. Балаларымнан аулақ жүріңіз! Айналайын оқырман, арғы жағын айтпай-ақ қояйын. Дәу мұрын кемпір сол екпінімен жалғыз мені ғана емес, біздің үйдің үлкен-кішісін де түк қалдырмай қарғап-сілеп, көк күшігін ертіп төменгі Тоқтардың шешесінің ауылына кетіп қалды. Оны — мұнысын кейін Тоқтар келіп алып кетті. Дәу мұрын кемпір — жаны жаралы адам. Өзін құдай аямаған адам, өзгені аяп қайтсін. Ондайлардан аулақ жүрген жақсы екен. Қолыңнан келсе, жарты көңіл адамға жақсылық жаса. Абайсызда тап болған, мүлдем қажетсіз мына жай маған осындай ой түйгізіп еді. Мен бесінші класты бітірген жылы қарауыз үйіне жеткен, яғни бір жасқа толған арыстай дүрегей шатыс тазы болды. Шақпақ еттері бұлтиып-бұлтиып тұрған қарауыздың тұрқы онша ұзын емес, шешесі сияқты жатағандау, әкесіндей қара ауыз, қара құлақ. Бөтен адамға ырылдайтынды шығарыпты. Ауыл үстінен әрлі-берлі өткен малшылар көшіне ілескен иттермен таласа-таласа аты шығыпты. Иесі ажыратып алмаса, кез-келген иттің жағдайы қиын екен. Лашын шешесі-ақ қаншықтай жүйрік, әкесі — қарауыздай қарулы, дүрегейден тазыға жақын буданның өзі болыпты. Мен бұған қатты қуандым: ұяластарының ішінен мұны дұрыс таңдаған болып шықтым. Қарауызды енді дереу аңға қосып ауыздандыру керек. Мен осы істің қамына кірістім, ертіп алып аң іздедім. Жазды күні түлкі көзге түскен бе, елік те кезікпеді. Жаяудың аяғы жетер жерде аң жоқ болып шықты. Қарауыз ғажап иісшіл екен, қара жерде ізге түсіп, шарқ ұрады, бірақ ешқандай аң табылмайды. Жүгіріп жүріп тас-тастың қуысында тығылып жатқан кекілікті айдап шығады. Кекілік аузына түспей, пыр етіп ұшып кетеді, қарауыз өзіңнен бір айла болмаса, менің қолымнан келгені осы дегендей аңқайып маған қарайды. Мен не істейін, иығымды қиқаң еткіземін. Өстіп жүріп қарауыз үйіне жеткенде аң алмай, ауызданбай қалды. Бұл — жаман. "Тазы үйіне жеткенше ауызданбаса, мойны қатып қалады. Ондай тазы түлкіге жеткенімен, аузына түсіре алмайтын аңқақ болады. Қу түлкі ондай тазыны бірден біледі, алдап, әурелеп, діңкесін құртады. Бейшара тазы олақтығына қорланып, түлкіні қумай қояды", – деседі сұңғыла қарттар. Мен осындайдан қауіптеніп әрекет етіп едім, еш нәтиже шықпады. Біздің үйде менен басқа қарауызды ауыздандыруға құлық танытқан ешкім болған жоқ. Жездемнің диірменнен қолы босамайды. Әрі-беріден соң қарауыз аң алмай-ақ бізге әбден керек итке айналды. Ызақор дүрегей біздің үйдің маңынан тірі жан жүргізбейтін болды. Ешкімді қапқан емес, бірақ арылдап айбат қылғанда кез-келген адам қаймығуға мәжбүр болатын. Біздің үйдің біреуі: “Лашын, қой!” — деп айтпайынша қарауыздың ашуы басылмайтын. Бір ғажабы өзіміз өстіп тоқтау айтып, үйге кіргізіп алған адамға көз алартпайтын. "Бұл – зат" – дейтін жездем осынысына қарап. Қорадағы оншақты уақ жан үшін де жанымыз тынды. Қарауыз тұрғанда қораға адам да, итқұс та жоламайтыны анық еді. Қарауыз енді аң алмай-ақ қойсын, ит үшін иесінің үйін, қора-қопсысын күзетуден асқан абырой бар ма! Қарауыз қатқан қайыңдай қайратты, оқтай ұшқыр переннің өзі болды. Иттермен таласқанын көрсеңіз, таңқаларлық. Қысқы каникул бітіп, Шоқпарға қайтатын кез келген. Жездем маған деген азық-ауқат салынған қоржын-қолаңды салып боз биеге өзі мініп, маған боз тайды дайындайтын болды. Дайындайтынның мәнісі – ер жоқ, беліне киіз, көрпе салынып, жіппен мықтап тартылып байланды. Арда емген жұмыртқадай жұмыр боз тай жуас-ақ бірақ бас білмейді. Ноқтаны елең қылмайды, біресе құлын күніндегі әдетімен енесінің соңына түсіп алып жортақтайды, біресе желіп алға шығып кетеді. Мен өз дегеніме көндірейін, атты кісінің санатына қосылып, жездеммен қатар жүрейін десем, оны елең қылып жатқан боз тай жоқ өз ойына келгенін істеп келеді. Астындағы көлігің дегеніңе көнбегеннен жаман жоқ екен, мен кәдімгі бір қимылсыз қарақшы болдым да қалдым. Оның үстіне қалың көрпе жұп-жұмыр арқасына тұрмай, бұлт-бұлт етіп ауып түсіп қала жаздап, қу жанымды қу шүберекке түйіп келемін. Бірақ мұны жездеме білдіре алмаймын, намыс жібермейді. Бар болғаны боз биенің талай-талай қаннен-қаперсіз рахаттанып отырған жаялықтай сауырына қайта-қайта қарай беремін. Бірақ амал қанша, жездем мені боз биеге мінгестірмеді. Боз тайға мені мінгізу әжептәуір әңгіме болған. Бұл бастама жездемнен шыққан: – Әлдеш ертең боз тайға мініп барады Шоқпарға. Апам мен әпкем шыр ете қалған: – Қой, бас білмейтін тай баланың бір жерін майып қылып жүрер. – Ия, ол — болмаған сөз. – Е-е, ештеңе жоқ. Алданыш қашанғы бала бола бермек? Тай бас білмесе, үйретсін. – Әне, бұл айтқанға көнуші ме еді. Асау таймен алыстырып әурелемей, бұрынғыша боз биеге мінгестіріп апар баланы. – Алданыш Шоқпарға боз тайға мініп барады. Менің әкем — алған бетінен қайтпайтын адам. Әңгіме тәмам. Апам мен әпкем мұны жақсы біледі, сөйте тұра біраз тәжікелесті. Ақыры, жездемді көндіре алмаған соң, апам әңгіме ауанын басқа арнаға аударды: – Бұл өкімет балаңды өстіп салақтатып мінгестіріп жүріп оқыта бер дей ме екен жоқ, Кербұлақтың малшыларына мектеп ашар ма екен? – Қайдам, өстіп оқытамыз балаларды. Мектеп ашатын ел қалдыма Кербұлақта. – Біздің кішкентай кезімізде бар баланы жалғыз-ақ молда оқытушы еді, енді бір балаға он мұғалім жабылады, әйтпесе, Кербұлаққа соның біреуі де жетер еді. – Жоқ апа, жетпейді. Әр мұғалім әр пәнді оқытады. – Пән дегені не? – Пән деген — сабақ. – Әне, көрдің бе сабақ – дәріс. Дәрісті молда құсап балаларды бір жерге жинап алып оқытса, болмай ма? – Болмайды. – Мейлі енді, пән бола ма, мән бола ма, жақсы оқышы өзің. Басқа балаларды оқытуға шама жоқ Не, әйтпесе, мына Здән мен Бағдаштың оқығысы келмейді дейсің бе, келеді. Кімге жалынамыз, кімге табынамыз? Осыдан бар ма, осыдан биыл күзге жанымыз аман жетсе, бір үй жалдап, апаңды көшіріп апарып, үшеуіңді де оқытпаса болмайды екен. Әкеміздің мына сөзіне менің екі қарындасым — Здән мен Бағдаш қуанып кетті. – О-о, биыл біз де оқимыз, — деді Здән. – Ата, ертең бізді де апар оқуға, — деп асықты Бағдаш. – Көріп тұрсыңдар ғой, Әлдештің өзін қалай апарарымызды білмей, дал болып отырмыз. Күзге қарай бір амалын қарастыру керек екен. Мен енді, құдай қаласа, бір арба, бір шана шабамын. Содан соң боз биені жер қара, күн жылыда арбаға, қыста шанаға жегіп, бәріңді Шоқпарға апарып, әкеліп тұрамын. Жайлы арба-шанаға мінетін кезкейін, ал әзірге мен боз жабағының үстінде үрейім ұшып келе жатырмын. Әсіресе, жол үстіндегі мұз қатқан жерден өту қиын. Боз биенің төрт тұяғында бірдей емшек таға бар, мұзды қарш-қарш басады. Боз жабағы тайғанақтап, тапырақтап әуреге түседі. – Жезде, боз тайды неге тағаламағансыз? — дедім әкеме. – Боз тайдың тұяғы — болат. Өз аяғымен жүрген жылқы тасырқамайды. Боз тайдың мініс көріп, табанына тас бататын кез алда. Боз тай екеуіңді өмір әлі талай-талай сынайды. Мынау — соның алғашқысы. Үйрене беріңдер, деді жездем. – Рас-ау! Боз жабағы мені шыбын құрлы көрмей, ойына келгенін істеп келеді. Езу жыртар ауыздық болмаған соң, ноқтаның бауымен басын тартқаным, олай-бұлай бұрмақ болғаным түкке де тұрмады. Боз тай иті бар ауылдың тұсына келгенде ерекше құтырады, алдан абалап шыққан иттерге еліріп, біресе құлағын жымып, мойнын ішіне алып секіреді, біресе екі құлағын едірейтіп, жалт беріп ойнақтайды. Әбден зықым шықты, бірақ амал қанша, көніп, жанымды шүберекке түйіп келемін. Екі қара саным салбырап, қос қарым қарысып қалды. Әне, Жолымбетте отырған сиыршы Сәуенің үш иті аспаннан іздегені жерден табылғандай қуанып, абалап, заулап келеді. Жолым үйдей боз биенің үстіндегі жездеме жолап қайтсін, тұрымтайдай боз тайдан мені жұлып алып, шайнап тастайтындай өршелене ұшып жетіп қалды. Боз тайға ойын керек, иттерге қарап осқырынып тұр. Осы сәт, міне, ғажап, менің дәл жанымнан қарауыз үш итке қарай бұғынып баспалап жүгіріп өтті. Боз тай да басын жерге салып, ноқта бауды тартқаныма қарамай, желе шоқырақтай жөнелді. Мына қарауыз қайтеді-ей! Үш ит парша-паршасын шығарады-ау! Иттер одан соң, әлбетте, боз тайға ұмтылады. Боз тай жалт беріп безеді, мен жалп етіп ұшып түсемін. Мен осылай ойлап үлгердім бе, үлгермедім бе, қарауыз аққан бойы барып алда келе жатқан сары төбетті кеудесімен қағып ұшырып түсірді. Сары төбет бір аунап барып тұра салып, қарауызға ауыз салмақ болып ұмтылды. Қарауыз жалт беріп, екінші итті тістеп өтті, ол қаңқ ете қалды. Енді үш ит Лашынды ауыздарына түсірмек болып жанұшырды. Сондағы қарауыздың үш итпен жай оғындай жарқылдап таласқаны-ай, шіркін! Біресе қашып, біресе қуып жүріп тістеп, үш иттің дода-додасын шығарды. Қарауыздың тісі өткір ғой, үш иттің әр жер-әр жерінен қан көрініп қалды Арғы жақтан Сәуе, бергі жақтан жездем жетіп, әркім өз итін қой-қойлап жүріп зорға ажыратты. Сәуе — сиыршы жатып таңданды: – Қалеке, мынауыңыз не өзі, жын ба, пері ме? Сары төбетке төтеп берген итті өмірімде көріп отырғаным — осы. Сорлы сары аузына бір түсіре алмай қор болды-ау! – Сәуке, бұл — дүрегей шатыс. – Ә-ә, әкесі Рыскелдінің қарауызы болды ғой. – Дәл өзі. – Шешесі кімнің тазысы? – Шешесі — Атабайдың ақ тазысы. – Онда бұл алғыр болады екен. Батылдығы қарауыздың өзі болыпты, жүйріктігі ақ тазыдай болса, жетіп жатыр. Сүйегі сәл кішілеу, нағыз қақпан белдің өзі екен, алысқа жүгіреді. Ауызданып па еді? – Жоқ – Қап, мойнын қатырып алған екенсіз-ау! Енді бір жақсы тазымен бірге қосу керек түлкіге. Бір қансонарда келіңіз, Көкдауылмен бірге қосайық. – Көрейік. Бұл түлкі алар-алмас, баланың асырағаны, жүрер. – Жоқ обалына қалмаңыз, Қалеке. Егер өзіңіз ерінсеңіз, маған беріңіз, Көкдауыл екеуін жүгіртейін. – Сәуке — жиен, қой, итше ырылдасып жүрерміз. – Қалеке, беріңіз. Мен мұны сізден түбелікті сұрап тұрғаным жоқ, біраз түлкі алдырамын да өзіңізге қайтарамын. – Тұра тұр, ойланайық. Бұл — мына Алданыштың асыраған күшігі еді. Өзімен сөйлесейін, қалай қарар екен. Кешке үйге барған соң қабырғаммен кеңесейін. Жалғыз үй отырмыз, абайымыз – осы. Бізді ит-құстан да, керек десеңіз, адамнан да қорғайтын осы қарауыз қазір. – Бәсе, солай шығар. Өздеріңізге керек болса, бермей-ақ қойыңыз. Біз әрі қарай тарттық. Жездемнің айтқанының бәрі дұрыс. Маған салса, қарауызға жан адамды жолатпаймын. – Жезде, менен сұрамайсыз ба, карауызды Сәуле жиеніңізге береміз бе, бермейміз бе? – Өзің айтшы, ал. –Бермейміз. Енді қабырғаңыз қалды кеңесетін. Кешке үйге барған соң киіміңізді шешіп, қабырғаңыздан сұрайсыз. Жездем күлді. – Балам-ау, қабырға деп отырғаным мына денедегі қабырға емес, ол — әпкең. Қатын еркектің қабырғасынан жаралыпты деген сөз бар. Қазақ — әдепті халық. Қатынды өстіп, "қабырға" деп сыпайы атаған. Түу, не деген тапқырлық! Қазақ сөзінің қатпар-қатпар астарына қашан қанығып болар екенбіз біз, балалар! Осындай оймен келе жатып Сәлімбай қойшының ауылына тез жетіп қалыппыз. Сәлімбайдың иттері өзімен бірге кетсе керек, өңшең қара күшік алдымыздан жүгіріп шықты. Ересек тартып қалған күшіктер шулап үріп бас саларман болып ентелеп келгенде қарауыз желкесін күжірейтіп, керіп тұра қалды. Жанына жақындаған күшіктерді бір-бір иіскеп еді, бәрі жуасып, қарауызға еркелей бастады. Қарауыз құдды түсі суық адамша илікпей, күшіктерден суырылып шыға берді. Қарауыздың қайраттылығы мен батылдығы тау еліне тез мәлім болды. Бұл өңірдегі барлық ит қарауызды көргенде құйрығының ұшын төмен түсіретін. Бірақ бір өкініштісі, қарауыз әлі түлкі алып көрген жоқ. Жездем қарауызды түлкіге қосып көріпті, сөйтсе жетуін жетіпті, бірақ аузына түсіре алмапты. Түлкі біраз шалдырып алып, қасқарып қашқанда қарауыз қумай шоқиып отырып қалыпты. Өз шарасыздығын бұлайша мойындаған, уақтылы ауызданбай, мойны қатып кеткен тазы алғыр болмайды. Лашын да сол болып шықты. Ондай тазыны ешкім жақсы көрмейді. Ал, қарауыздың жөні бөлек, мейлі ол тазы болып түлкі алмай-ақ қойсын, қияндағы ескі жұртта оқшау отырған біздің үйге ол қайратты, қабағын ит ретінде де аса қажетеді. – Бала кіндік шешесіне тартады — деседі үлкендер. Рас па, бекер ме, білмеймін, әйтеуір апамдар біздің мінезімізді кіндік шешелерімізге ұқсатып отырады. Шәкеннің кіндігін Пішпектің медбикесі кескен. Ол, сірә, момын кісі болса керек, Шәкен — қой аузынан шөп алмайтынның нағыз өзі. Мен Аққабақ апама тартқанмын. Аққабақ апам — қара жер қозғалса, қозғалмайтын сабырлы адам. Здән – өкпешіл, кіді, тура Рәш апай. Бағдаштың кіндік шешесі – Ақтоқаш апай – кербез, сұлу кісі. Бағдаш та үріп ауызға салғандай сүйкімді. Бекежан – Әсел апасы сияқты шапшаң. Кіндік шешеге баланың әке-шешесі – қарыздар. Ол қарызды кіндік шеше баланы құттықтап келіп алады. Кіндік шешенің құттықтауы – қазіргідей балаға туған күнінде "Құттықтаймын!" – деп айту емес, баланың есі кіріп қалғанда киім-кешек әкеліп кигізіп, әке-шешесінен қалағанын алу. Кіндік шеше қалағанын алса, бала жақсы болып өседі, әйтпесе, дұрыс болмайды. Қандай ата-ана баласын жаман болсын дейді, бәрі кіндік шешенің қалағанын береді. Міне, енді сонау Шудан Бекежанның кіндік шешесі – Әсел апай құттықтап келіпті. Бекежанға бірсыпыра киім-кешек әкеліпті, басқамызға кәмпит, пряник бұйырды. Бекежен әкелген киімдерді киіп алды, бірақ кіндік шешесіне жолар емес. Кіндік шеше бір күн қонақ болды, ертеңіне шай үстінде ол кісінің бұйымтайымы сұралды. – Әсел, айтқын, не қалайсың? — деді апам. Апамның бүйтіп төтесінен кететін жөні бар. Әсел апай апамның абысыны, бөкей Әбиірдің әйелі. – Боз биенің тайын қалап келдім. Әбиір соны малданамын, дейді. – Қалағаныңыз сол болса, алыңыз. Менің баладан аянарым жоқ, -деді жездем. Бірдеңе деуге оқтала берген әпкем демін ішке жұтты. Қалағаным — сол, аламын. Бекежан үлкен жігіт болсын, қатарының алды болсын! – Аумин! Бекежанның болашағы боз тайға байланысты екен. Жездем жомарттық жасады. Бәріміз боз тайды қимайтын сияқтымыз, бірақ бәріміз Бекежанның қатарының алды болғанын қалаймыз. Боз тайды Бекежанның кіндік шешесіне қуана жетектеттік. Әсел апай қатты разы болып аттанды: Бекежан жақсы жігіт болады. Осыдан бір апта өткенде Қордайдағы Бүбісара әпкем мен Әбусағат жездем келді. Екі ұлы — Әділбай мен Қабылбайды алып келіпті. – Бүбісара төркіндеп келді, — деді Әбусағат жездем. Бүбісара әпкем әкесінен емшектегі күнінде қалған, ағасы да ол төркіндеп келуге жарамай жатып өмірден өткен. Әпкемнің ендігі төркіні — мен әлі жаспын. Содан да ол жездесі мен әпкесін төркін санап төркіндеп келіпті. Мен әпкемнің ана жылғы "Әкең тірі жүр ғой" — деген сөзін ұмыта алмай жүргенмін. Әпкемнің де ойында бар екен. – Әлдеш, әлі ренжіп жүрсің бе? — деді екеуміз бір оңаша қалғанда әпкем. – Жоқ. – Бәсе, өзім де солай ойлап едім. Апам ренжитін шығар. – Қайдам? – Ренжісе, қайтем. Құдайға ренжиміз де. Апам келе қалды қасымызға. – Не, екеуің табыстыңдар ма? — деді. Әпкемнің көзінен тарам-тарам жас ағып берді. Апамның көзі де боталады. – Әпке, апа, жыламаңыздар, мен бармын ғой! – Ия, сен барсың. Мен соны білсемші! — деп әпкем көз жасын сүртіп жатты. Аяғым сынып, екеуміз айдалада түнеп жатқанда апама дәл осылай деп едім, сол сөзді Бүбісара әпкеме айттым. Әпкем де апамның сөзін айтты. – Ақылыңнан айналайын, құлыным! — деп мені құшақтап сүйе бастады. Үшеуміздің де көңіліміз шайдай ашылды. Әпкемдерді қалай қайтарудың қамы басталды. Төркіндеген қыз артынып-тартынып кайтуы керек. Апам мен әпкем Бүбісара әпкемнен ештеңе аяған жоқ. Киім-кешек, тағы басқа толып жатқан нәрселер алдына қойылды. – Екі балаң боз биеге мінгесіп қайтсын, — деді жездем сол сәт. Бүбісара әпкем мен Әбусағат жездем жарыса қарсылық білдірді. – Ой, о не дегеніңіз! Жалғыз аяқ артар биеңізді алмаймыз. – Ия, бізге боз биенің тайы да жетеді. Жездем айтқанынан қайтпады: Жоқ алыңдар! Бас аман болса, мал табылады. Бүбісара, сен қайта-қайта төркіндемейсің, қыз бір-ақ рет төркіндейді. Ал! Сөйт, ал! — деді апам. — Сенің әкең де, бауырың да осы — Қалқабай. Ол берсе, көптігінен беріп отырған жоқ. Сөздің нүктесін әпкем қойды: – Дос бар, дұшпан бар, бәрі барғаныңда Бүбісара төркінінен қалай қайтыпты? — дейді. Боз биені мініп қайтасыңдар. Бүбісара әпкем мен Әбусағат жездеме шегінетін жер қалмады, келісті. Әпкеме боз бие ерттелді. Сөйтіп, бас-аяғы оншақты күннің ішінде боз бие мен боз тай жаңа иелерін тапты. Жылқының ішінен көргенде ішім жылап жүріп беретін жануарлар жоқ енді, қоңылтақсып қалдым. Адам алыстағыны армандайды, аяқ астындағы алаңдатпайды. Балдақ өрісімді кеңіткелі мен ауыл алдындағы Бозтөбеге, Қарабетке, үйдің желкесіндегі ұзын жонға шықсам-ау деп аңсайтынды шығардым. Алыс қырларға көз салғым келеді. Бірақ оларға шығу қиын, қия. Дұрысы — Құтым апайдың үйінің желкесіндегі төбеге шығу. Бұл төбенің сілемі біздің үйге таяп келіп таусылады. Осы етегінен өрлеген адам біртін-біртін көтеріліп түу биікке шығар еді. Биік төбенің басындағы тас обаға шықсаң, Кербұлақ анау аяғы Далауыздан сонау басы – Шатыртөбеге дейін көрініп тұрады. Мен Бекежан мен Медерді ертіп алып, сол төбеге қарай тарттым. Ұзын жонарқаның үсті тегіс, байқалмай біртін-біртін биіктейді. Мен қазір балдақпен жүруге әбден төселгенмін, секіргенде сонадай жерге бір-ақ барып дік ете түсемін. Бұрынғыдай қорқыныш жоқ ақсақ аяғым жер тіреуге жарап қалған. Біз биік төбенің басына шығып, оба тастарына құйрық бастық. Кербұлақ алақандағыдай жарқырап жатыр. Әр сайы, әр төбесі, төмендегі өзен, кең қарын саздар — бәрі-бәрі тұнып тұрған өткен өмір. Сонау мен туған Бөкей ауылының аяғындағы Кәдірдің үйінен мына Барлыбай ауылының басындағы Кенбайдың үйіне дейінгі бос қалған тамдарда тұрған барлық адам таныс еді, бәрі Шуға көшіп кеткен. Ел кеткен жер, иесіз үйлер көңіл құлазытады. Кеудені сағыныш кернеп, көңілді тәтті мұң басады. Бекежан мен Медер ойларында ештеңе жоқ тас лақтырып ойнап жүр. Мен оба үстінде отырмын, ойыма ойдағы-қырдағы түседі. Оқып жүрген балаларда арман бар ма екен, шіркін! Кербұлақ балаларының мектепке қатынауы, оқуы жатқан қызық еді. Боранды күндері мектепке бармайтынбыз. Қу балалар жаздыкүні де бір сылтау тауып, оқушыларды мектепке емес, сай-салаға бастап кететін. Бірінші класты бітірер жылғы көктемде менің сондай бір арандатуға ұрынып қалғаным бар. Төменгі бөкей ауылының балалары түгел оқуға келе жатқанбыз. Айдардың үйінің артындағы қырға іліккенбіз. – Балалар, бүгін мектепке комиссия келеді екен,-деді Әлібек үрейлі үнмен. – Ол не пәле? — деді Шәкен. Әлібек шап ете қалды: – Ойбай, жап аузыңды! Комиссия — пәле емес, адам. Мектепті тексеретін кісі. – Бізді де тексере ме? – Әлбетте. Шашымызды, тырнағымызды шұқшиып көреді. Білімімізді тексереді. Салдыр-салақ, азып-тозған, сабақ білмейтін баланы алдына салып айдап әкетеді. Шоқпарға апарып қамап қояды. – Қойшы, кұрысын! – Рас. Ана Темірқазықтың балаларын сөйтіпті. – Онда қайттік? – Қашамыз. – Қой? – Несі қой, сөйтеміз. Ал, кеттік, балалар! Әлібек сөзін аяқтар-аяқтамастан Қарасайды бетке алды. – Ей, Әлібек, тоқта! – Тоқтамаймын. Қала беріңдер, өңшең қорқақ! Соңғы сөз намысымызға тиді, неден қорқайық бәріміз. Әлібекке қосылып, Қарасайды өрлеп кете бардық. Содан мектеп жайына қалып, кешке дейін бір сайдан бір сайға ауысып ойнап жүрдік. Кешке жақын келсек, ауыл дүрлігіп жатыр екен. Бізді мектеп директоры іздеп келіп, таба алмай, қатты қапа болып кетіпті. Комиссия жарты баласы оқуға келмей қалған мектеп директорына не деді екен? Ертеңіне бізді әр үйден бір ересек адам ертіп апарды мектепке. Директор осылай бұйырып кетіпті. Құдай басқа салмасын, директор мен комиссия кісі бізді сапқа тұрғызып қойып, шетімізден сұрай бастады неге қашқанымызды. Әркім әрнені айтып жатыр, үндемей құтылғандар да бар. Кезек маған келді. Комиссия кісі: – Ыдырысов, сен оқу озаты екенсің. Жақсы оқитын бала өсте ме екен? — деді. – Ағай, комиссия дегеніңіз қатыгез, жаман адам екен деп қалдық. Сөйтсек, сіз жақсы кісі сияқтысыз ғой. Мұны білгенде біз қашпайтын едік. Комисссия кісі де, директор да, ата-аналар да қыран күлкі болды. Комиссия кісі күлкісін елден бұрын тиып: – Қызық!Оны кім айтып жүр сендерге? Мейлі, енді қашпасаңдар болды комиссиядан, — деді. – Енді қашпаймыз, к-к-ко... Ағай! – Онда оқыңдар! Мектеп директоры: – Ал, балалар, кластарыңа барыңдар! — деп бұйрық берді. Біз өзді-өз класымызға қарай ентелей бастық. – Аға, арқар! Көз алдымнан өтіп жатқан көрініс шорт үзілді. – Қане? – Әне! Бекежан қолын шошайтып көрсеткен Секітас жаққа қарасам, шынында да, алты арқар шұбап қырға шығып барады екен. Үшеуміз де демімізді ішімізге тартып, үн-түнсіз телміріп қарадық та қалдық. Жездем айтқан: арқарлар көктемде Арқаға қарай өтеді, күзде Қордай тауларына қарай қайтады. Арқаның сайын даласы мен сеңгір тауларын көрген емеспін, ал, Қордай таулары, одан әрідегі Алатау Жайсаң жотасына шықсаң, көгілдір тартып көрініп тұрады. Арқар жазында Арқаның тауларын жайласа, жайлы болғаны да. Ал, Алатауға қысында адам аяғы тимейді. Арқар – биік таудың аңы, құз тастардың басында серейіп тұрған арқарды талай көргенім бар. Міне, енді арқарларға ауылдан көп алыс емес жерде кез болып отырмыз. Ел кеткен жер осы да, аңның мекеніне айналады. Аң атаулы бәрін біледі. Мына арқарлар да бізден жаулық күткен жоқ. Шуап Секітастың желкесіндегі төбеге шығып иіріліп, бізге қарап біраз тұрды. Шіркін, түз тағысы, көз қызықтырып, көңілімізді өрекпітті. Неден секем алғаны белгісіз, кенет құлжа басын кегжең еткізді. Арқарлар дүр етіп үркіп, іле жосып, демнің арасында бел асып кете барды. Арқарлар қысқы мекенін көздеп барады. Адам тұрмақ жан-жануар да өз қамын ойлайды. Менің де өз көкейімді кескен арманым бар, ол – оқуға бару. Оқу керемет керек екен балаға! Қой, жездеме айтайын: "Оқуға апар", —деп. Мен енді балдақпен шоқаңдап жүріп, қарауызды жанымнан тастамайтын болдым. Арқарлар қайтып көзге түспеді. Алатауына асып кетті. Жездем қарауызды ерткенді қойған. Сары күз ұзаққа созылды. Жаңбырлы, бұлтты күндер кешігіп келді. Басатты ауыр қарақошқыл бұлттар басып жататын болды. Кеше кешке қарай бір суық жаңбыр сіркіреп жауып еді, ертеңгілік оянсам, жер-дүниені қар басып қалыпты. Аппақ жамылғы оранған төбелер жақын тартып, біздің үйге төніп тұр. Қара беттің қара тастары күлгін тартқан. Жездем атын ерттеп жатып: – Шіркін, нағыз қансонар екен, — деді. – Не, қарауызды түлкіге қосасыз ба? – Тегісін айтам да. Қарауыз түлкі алмайды. – Жоқ алады. Нанбасаңыз, бүгін қосып көріңізші түлкіге. – Әй, қайдам-ау? – Жезде, ертіп барыңызшы, қосыңызшы. Жездем менің көңілімді қимады, қарауызды жылқыға ертіп кетті. Қазір жездем бағатын жылқы көп. Колхоз бүкіл күш көлігін, ягни жаздай арбаға, шөп машинасына, тырмаға жегілген аттарды Кербұлақка қыстатуды ұйғарып, жездеме бақтырған. Біздің үйдің адамдары ата кәсібіміз — мал бағуға жегілген. "Өңшең саяқ үйір-үйір қылып бөліп алып қайыратын айғыры жоқ жылқыны бағу қиямет-қайым екен. Әр ат әр жаққа кетеді. Күнде жинап, басын қосып отырмасаң, бір де біреуін қайтып таба алмай қалуың ғажап емес. Бұл бір қиын іс болды", — деп қиналады жездем. Кербұлақ — кең өлке. Қалың адыр, кең жота қырлар, ұзын сайлар, жазық жондар малға аса жайлы. Бұрынғылар айтады екен: “Қанша қақаған қыс болса да үш Кербұлақта жат болмайды", — деп. Өмірдің өзі туғызған сөз — бұл. Шынында да, Кербұлақта мал қыс бойы аяғынан жайылып шығады. Қар жауды болды, шығыстан сары жел тұрып, қарды үріп сай-сайға қуып тастайды да жайылым ашылып кетеді. Боран кезінде жылқылар терең сайларда ықтап жайылып тұра береді. Жездем жылқыға ерте кетіп, кеш келеді. Басы ауған жаққа қаңғып кеткен өңшең саяқ аттарды қоғамдап жинап, түгелдеп, от жерге ауыстырып тастай қайтқанша күн батады. Кербұлақтың әр сайы — қыстау, мал. Малшы қауымның үрейленетіні — қасқыр. Жалпы, бұл өңірде ит-құс сирек бой көрсетеді. Сонау алыстағы Қордай тауынан, арғы Алатаудан анда-санда келіп бір дүрліктіріп кететіні бар. Малшы қауым: "Кезендінің кезінен сақтай көр”,— дегенге үйренген. Жездем де осындай қауіппен жылқыны қасқыр бармайды-ау деген сайларға кіргізіп жіберіп қайтады. Қарауыз жездемнің соңынан қуана ілесті. Жездем — зәрлі адам, біздің үйдің үлкен-кішісі ол кісінің айтқанын екі етіп көрген емеспіз. Қарауыз да жездемнен қатты қорқады. Ілеспек болып тап бергенімен, жездемнің: "Кет!" — деген өктем үні діңкесін құртып, шоқып отыра кететін. Сөйтіп екі көзі жәутеңдеп қала беретін. Ал, бүгін жездем қарагер атқа мініп, білегіне құрығын іліп, шылымын тұтатып тұрып: – Ия, құдай, өзің жолды болдыра көр. Лашын, кә! — дегенде қарауыздың қуанғанын көрсеңіз, төрт аяғы жерге тимей, безектеп барады. Біздің үйдің іші түгел жездеме қуана, үмітпен қарап тұрмыз. – Ал, балаларым, көрейік енді Әлдештің күшігінің өнерін, түлкі алып қалар, мүмкін. Қарауыздың әлі күнге түлкі алмағаны жездеме де батады екен. Тіптен, апам да мазасызданатын болып шықты. – Алады. Құмалақ "Қанжығаң майлы қайтасың", — дейді. Біз әкемізді алыс жолға шығарып салғандай күй кештік. Бүгін — қалың қар жауған күн — қансонар. Біз қарауыздың тілеуін тілеп қала бердік. Қарауыз жездемнің алдына түсіп алып әрлі-берлі жүйткіп, алас ұрып барады. Бәріміз кешке дейін күннің батқанын асыға күтумен болдық. Алайда, жездем күндегі келетін уақытында келмеді. Қас қарайып, шам жағылды, жездем жоқ. Ел орынға отырып, қазан қайнады, жездем жоқ. – "Жолаушының кешіккенінен сүйін" — деген, Қалқабай түлкі қуып ұзап кеткен болды-ау, — деді апам. – Жылқы аман болса екен, — деді әпкем. Жездем біздің көзімізге ұйқы тығыла бергенде барып бір-ақ келді. Ат тықыры білінгеннен-ақ әпкем далаға атқып шыққан, жездем екеуі үйге көңілді сөйлесіп кірді. – Әміржан, қарауызды үйге кіргізші. Бұрышқа бірдеңе төсе, оны енді үйге жатқызу керек. Далада жатса, буынын суық алып, жүгіре алмай қалады. – Жезде, не болды? – Қарауыз түлкі алды. Менің бойым балқып, көзіме жас үйірілді. – Қалай алды? – Сендер шыдамассыңдар, айтайын. Бірнеше ат Үкінің сайы жаққа шығандап кетіп қалыпты, соны айдап қайтуға бардым. Қарауыз соңымда келе жатқан, бір қарасам, жоқ. Әрі-бері қараймын, ұшты-күйді жоқ "Әй, келерсің", — деп аттарды айдап кете бардым. – Сол да бола ма екен, түлкі қуып кеткен шығар. – Ия, сөйтіпті, түлкі қуып кетіпті. Құдайдың құдіреті, қуғанды айтасыңдар, түлкіні алдына салып айдап алыпты, дәл тұсымнан өтіп барады. Байқаймын, қарауыз түлкіге еркін жетеді, тістемейді. Айғайға басып, қарагердің басын қоя бердім. Түлкі қарауызды құйрығымен алдап, біраз жер өткізіп жіберді. Қарауыз түзеліп қуып, қайта жетті. Тағы тістемей жарысып барады. Түсіне қойдым, ауызданбаған, аң алып көрмеген. Бүйте берсе, түлкі Үкінің тасына түсіп кетіп алдырмайды. "Бас, Лашын — дедім ашулы. Қарауыз ақылды ғой, түсінді, түлкіге еркін жетіп барып, кәрі жіліктің басынан алып, өкпесін қарпып-қарпып тастай салды. Бұл – нағыз алғыр тазының белгісі. Жақсы тазы жаман иістен жиіркеніп, түлкінің артқы жағынан тістемейді. Қарасам, Шәкен қуаныштан жыларман болып отыр. Қарауызды бәріміз жақсы көреміз ғой, Шәкен екеуімізге, жоқ, маған ол ерекше, менің күшігім. Әпкем бұрышқа қалыңдап киіз төседі. Бұл — қарауыздың тазы санатына қосылып, үйге алғаш рет жатуына жасалып жатқан жағдай. – Енді бұған не тамақ береміз? — деп уайымдады әпкем. – Тамақты жақсылап бер, — деді жездем. — Дүниеде иесіне тазысының болдырып қалғанынан абыройсыздық жоқ. Өткенде Ысқақтың көкқасқасы болдырып, басатта ұлып отырып қалыпты. Соны жұрт күлкі қылып әлі айтып жүр. – Жарайды. Тоң майды мол қылып қатып, ботқа істейін мен бұған. – Сөйт. Тазының болдырып қалғаны, алдымен, әйелге сын. Қар жауып сонарға шыққан сайын жездемнің қанжығасы бос қайтпайтын болды. Қарауыз күнде жездемнің қасында жүреді. Әрі-беріден соң қарауыз аң алмай-ақ жездемнің серігіне айналып кетті. Адамға ит ерген жақсы, абай. Қар қайта-қайта қалың жауып, үресін көбейіп, ашық жер азайған сайын жылқы түнде быт-шыт бөлініп, бытырап кететін болды. Жел жалаңаштаған жоталарды, күнгей беттерді қуалап жайылып, шығанға шығатынды шығарды. Жездемнің жалғыз өзіне жылқыны жинап, түгелдеу қиын болып бара жатты. Жылқыға бірнеше рет Шәкенді ертіп шығып еді, ауылдағы шаруа қалды, қорада арық-тұрақ он-шақты ат бар, Шәкен кешке дейін келіншегі Кенен екеуі соның қамымен болады. Аттардың астын тазарту, шөбін жаңарту, суару — жас жұбайларға жетіп артылатын жұмыс. Шәкен Кененге көктемде, мен Шоқпарда оқьш жүргенде үйленген. Дүрілдетіп той өткізуге жағдай қайда, жездем бір қой сойып, жақын жердегі малшыларды шақырып, Кененнің бетін ашқызған, сонымен бітті, біздің үй келінді болған. Былай қарағанда Шәкен ерте үйленген сияқты, әйтпесе, ештеңе жоқ он сегізде. Кенен – Қарауылтөбедегі қапалдың қызы. Шәкен екеуі бастауыш класты бірге бітірген, оның да оқуды әрі қарай жалғастыруға жағдайы болмай тоқтатқан. Міне, енді екеуі жұптарын жазбай, колхоздың біздің үйге тапсырылған шаруасын — күш-көліктерін күтуді атқарып жүр. Бір күні кеш түсіп, қас қарайғанда жездем қатты сансырап шаршап келді. Жылқыны әрең жинапты, сонда да екі ат табылмапты. – Бүйте берсе қайтем, Мұзафар пермеден көмекке адам сұраймын ба? — деп дал болды жездем. Жездемнің бүйтіп шарасыздық көрсетуі әбден жанына батқан соң ғой, бәріміз тұнжырап ойланып қалдық. Әркім өз мүмкіндігін саралап, қайтсем көмектесе аламын, деп отыр. – Шәкен жылқыға шықсын, ауылдағы аттарды Кенен екеуміз бірдеңе қылармыз. Әпкемнің бұл ұйғарымы жездеме ұнамады. – Сен онсыз да қарап отырған жоқсың ғой. Үйдің шаруасынан артылып бара жатсаң көрерміз. Әзірге сені қозғамай-ақ қояйық. – Ештеңе етпейді, ауылда қалған бәріміз жабыламыз. Әлдеш те жарап қалды анау-мынау шаруаға. Әпкемнің мына сөзі менің бір іске кірісуім керектігін ескерткендей болды. Мен қолымнан келгеннен қалайша аянайын. – Жезде, жылқыға сізбен бірге мен шығайын. Менің мына сөзімді естігендердің бәрі үн-түнсіз тұнжырап отырып қалды, себеп: аяғым сынғалы бері мен атқа мініп көрген емеспін. – Не, болмай ма, болады. Атқа мінгізіп жіберсеңдер болғаны, арғы жағын өзім көремін. Жезде, айтыңызшы, сіз жұмсаған жаққа барып, аттарды айдап келу қиын емес шығар. Жездемнің жібі босады: – Неге қиын болсын, дегенмен... – Ештеңе жоқ. – Қайдам, тағы бір жеріңді ауыртып алып жүрерсің. Қамқор апам: – Қой, құрысын! Қалқоздың жылқысын бағатын адам табылар, аяқ табылмас, — деп зәрезап болды. – Сол адам табылмас. Бұл өзеннің бойында бос отырған адам жоқ. Мен Кербұлақты ойша бір шолып шықтым. Жездем дұрыс айтады, Кербұлақта қолы бос бір адам жоқ бірі — қой, екіншісі — сиыр бағып отырған ел, жылқы бағатын жалғыз біздің үй. – Жезде, бір күн ертіңізші, жарамасам, қайтып жалынбаймын. Жарасам, жақсы, сізге қолғанат боламын. – Кім білген, қорқып қалдық қой, әйтпесе, байқап көрсе де болар еді. Бұл — апамның райынан қайтайын дегені. Апам маған қанша жаны ашығанымен, жездемді де аяйды, әрине. – Ия, бір күн барып байқасын, — деді әпкем. – Үзеңгі бауды қысқартып беру керек, — деді Шәкен. Бәріміз енді жездемнің аузына қарадық, кесімді сөзді сол кісі айтуы керек. Бұл — қашаннан бұлжымайтын заң. Қандай да бір маңызды мәселе сөз болмасын, әрқайсымыз өз ойымызды білдіреміз, тоқетерін жездем айтады. – Мейлі, байқап көрейік. Шәкен, бұған қай атты ерттеп бересің? – Бурыл атты. – Сөйт. Әңгіме бітті. Мәселе шешілді. Біздің үйдің әдетінде жездемнің ұйғарымы орындалады. Ертеңіне маған екі көзі шегір бурыл ат ерттелді. Бұл бір пошымы тайдай ғана шағын, соған қарамай мініске өте мықты ат. Жездем қарагер мен осы бурылды жылқыға кезек-кезек мінеді, басқа атқа тимейді. Аттар көктемгі қос шыққанша ет алып, күш жинайды. Бурыл ат көлденең тартылды. Біздің үйдің адамдары менің атқа мінгенімді көруте түгел есік алдына шықты. Киімім қалың: үстімде — тон, аяғымда — пима. Бурыл атқа мінбек болып жақындап едім, жүрегім дауаламады. Сол аяғымды, яғни сынған аяғымды үзеңгіге салып міне алмасымды бүкіл жүйкем сездіріп, сескендім. – Мен оң жағынан мінемін. – О, несі, тағы! Қазақ атқа сол жағынан — мінер жағынан мінеді. – Сол аяғы әлі тіреп мінуге келе қоймаған ғой. Дұрыс, оң жағынан мінсін. Апам мен әпкем өстіп сөйлесіп жатқанда Шәкен бурыл атты менің алдыма оң жағымен көлденең тартып қойған. Жездем қолтығымнан демеп мінгізіп жіберді. Тізгінді қолға алып, тебініп қалдым. Біраздан бері мінілмей жемде тұрған тың ат ытырыла жөнелді. – Әуп, бисмилла! – Айналайын ақ құдай, жолын болдыра көр баланың! Апам мен әпкем ғана емес, Здән мен Бағдаш та тілек айтып жатыр: – Аға, тез кел! – Аға, түлкі әкел! Бекежан да қарап қалмады. – Аға, шапшы! — деді. Әкеме еріп, бурыл атты сау жүріске салдым. Қарауыз сергек елеңдеп, сылаң қағады. Жездем екеуміз күншығысты бетке алдық. Түнде қар жауған. Аспан шайдай ашық. Көк шатыры көкпеңбек. Төңірек түріліп, Кербұлақ тауының сай-саласы, жыра-жылғасы, тау-тасы алақандағыдай жарқырап жатыр. Біз аузы ауыл артына келіп жайылып жатқан ұзын сайды өрлеп келеміз. Маған Кербұлақтың әр сүйеміне дейін белгілі. Оның әр сайы, жықпыл-жықпыл жыралары, беткейлері, жотасы — мен талай шиырлаған жерлер. Біраздан бері көрмеген қиырларға көз тігіп, өзіме таныс белгілерді түгелдеп келемін. Менің бұл күйімді бұрын оқыған қызық кітапты қайта парақтап ақтарып отырған адамның кейпіне баласа болар. Әжінің қорасының желкесіндегі шоқыға шыққанымызда күн арқан бойы көтеріліп қалған. Қар беті — сансыз ине-жіп, жылт-жылт етеді. – Түстен кейін жел көтеріледі. Қанша соғарын қайдам, біраз боран болады. Жылқыны мына Секітас сайының басындағы қолатқа жинайық. Боран соқса, сайға түсіп, тобылғыны порт-порт үзіп, күрт-күрт шайнап тұрады. Мен Шатыртөбе жаққа шашыраған жылқыны айдап келейін. Сен былай істегін, Әбиірбайдан асып, Үкінің қорасына дейін ұзын жонмен тартқын да отырғын. Жолай көрген аттарды көңіліңе тоқи бер. Қайтарыңда сол аттар сол тұрған жерлерінен ұзай қоймайды, жинап айдап кел. Сен келгенше мен де оралармын. Жылқының бәрін қосып түгелдейміз. Ал, жолың болсын! Кездесетін жер — осы, шоқының басындағы анау оба. Жездем қарагердің басын Шатыртөбеге, мен бурылдың басын Әбиірбайға бұрдық. Қарауыз жездемнің алдына түсіп алып жортақтай жөнелді. Ойбай-ау, бұл менің күшігім емес пе, маған неге ілеспейді? Жездемнің әмірі бәрімізге жүреді, қарауыз екеуміз бір-бірімізді қанша жақсы көргенімізбен, жездемнен қаймығамыз. Қарауыз маған қарағыштап барады. Ит те болса, іші қу, жол — үлкендікі, алдымен, соған ілесу керек. Оның үстіне үлкен адам аң қашатын алысқа барады. Қарауыз қу оны да біледі. Мен өне бойы күнге қарай жүріп келемін. Күннің өзі де, қардағы жалт-жұлт еткен сәулелері де көз шағылыстырады. Қапталда, қойнауда екіден-үштен топтасып жайылып жүрген жылқыны түстеп келемін. Қайтарда осы маңнан тауып алармын деп көңілге тоқып отырмын. Үкінің шоқысына шыққанымда алда аппақ қар сіреп жапқан бел-белесті сайын дала жатты. Қыс болды екен, ол жаққа мал атаулы аяқ басып бара алмайды. Қалың қасат қар, басқа малды былай қойғанда, жылқының өзін қарыс жер алға бастырмайды. Қар кетіп, жер аяғы кеңігенше бұл даладан ұшқан құс, жүгірген аң кездеспейді, бәрі таяудағы таттасқа тығылады. Ал, Кербұлақ тауының сансыз жыралары ұядай жылы, тіптен жел тимейтін жерлер де бар. Атам қазақ адамнан есті санайтын жылқы ондай жерлерді жақсы біледі, боран басталды екен тіке сонда тартады. Аттардың иесіз ен далаға беттемейтінін білсем де мал іздеген адамның әдетімен алысты көзбен шолып біраз тұрдым. Сол сәт Нарқызылдың ұшар басынан ақ жал қар ұшқыны көлбең ете қалды. Ұзамай жел көтеріледі енді. Дереу бурыл аттың басын кері бұрып, қамшы бастым. Түндегі орнынан қырға шығып жайыла бастаған жылқыларды жинап, Секітас сайының басындағы қолатқа қарай айдап келемін. Жел әлі жете қойған жоқ. Күн шақырайып тұр. Қар жіпсіп, иненің жасуындай есепсіз тамшылар жылт-жылт етеді. Әбиірбайдың тұсынан өте бергенімде ызғырықта жетті-ау. Жел бір ұйытқып, алдымдағы қарды желпіп өткендей болып еді, демде жан-жағым ақырын жылжи жөнелді. Бір жақсысы — жел арттан, жылқылар менің ық жерге айдап келе жатқанымды түсінгендей сар желіп келеді. Біртін-біртін аспан мен жер тұтасып, ақтүтек боран басталды да кетті. Әбиір болғанда мен жылқыны межелі жерге — Секітас сайының басындағы кең қолатқа иек арттырып үлгердім. Әрі қарай бұларды айдаудың қажеті жоқ енді олар желдің шауып өтінен құтылды, өздері-ақ шұбап барып, сай ішіндегі қалың қорысқа кіреді де кетеді. Боран қанша күн соқсын, қаптаған ақ таспа мен тобылғының, ну құрақ-қамыстың басын шалып тұра береді. Жел тимейтін от жыралардың жусаны мен беткейлердің бозын тебіндейді. Бурылдың басын Әжінің қорасының желкесіндегі шоқы басындағы обаға қарай бұрдым. Бурыл ат ығып бара жатқан аттардан қалғысы келмей қақаңдады. Мені баласынады, ілгері аяқ басқысы жоқ қалт тұра қалды. "Шүу! Шүу" — деп тізгін қақсам, шегіншектегенін қайтерсің! Аттың қырсыққанына көніп не болыпты маған. Қамшымен борбайдан осып-осып жібергенімде желіп жүріп берді. Бұл Кербұлақтан мен қанша боран соғып, қара түнек болсын адаспаймын. "Жалаңаяқ жар, қызылаяқ қар кешкен" дейтін жер ғой Кербұлақ маған. Адам табанына тікен кіріп, өкшесін тас тескен жерді ұмытпайды. Бурыл аянып тұр екен. Менің мықтап бекінгенімді біліп, мейлі енді, обаға ерте жетейік дегендей, бүкектеп желе жөнелді. Обаға тез-ақ жеттім. Биікте жел құтырынып, адам ұшыратындай болып тұр екен. Жездем әлі келмепті. Не істеу керек? Кетіп қалсам, іздейді. Жай іздеп қана қоймайды, бойын қорқыныш билейді. Адасып кетті ме, жоқ жел аттан ұшырып түсірде ме? Жездем осындай жаман ойларға беріледі. Енді мен де қорқа бастадым: "Қайда жүрсің, әке? Жылқыны түгелдей алмай жүрмісің, әлде, адасып кеттің бе? Ертерек көрінші көзіме!" Аттан ақырын сырғып түсіп, тізгінді мықтап ұстап, обаның ық жағына отырдым. Бурыл ат желге жонын беріп, басын төмен салып ықтап тұрды. Содан әр түрлі ойға батып ұзақ отырдым. Жездем келе қоймады. "Жездемнің бір көрген бораны осы деймісің, бір мәнісін ойластырар, қой, қайтайын". Бурыл атты обаға тартып мінбек болдым. Мінер жағынан мінуге аяғымнан қорқамын, қамшылар жағынан мінбек болдым. Сөйтсем, оңбағыр бурыл ат мінгізбей-ақ қойғаны. Оң аяғымды үзеңгіге қарай көтере бергенімнен құлағын жымырып, аузын ашып тістемек болды, сосын артқы аяғын серпіп қалды. Тұяғы сынған аяғымның жіліншігіне жанай тиіп, шым ете қалды. Ауырған жерімді еңкейіп ұстай бергенмін, бурыл ат тізгінді кере тартып жүріп кетті, біраз жер дедектетіп апарып зорға тоқтады. Тізгіннен қатып ұстап қалғанмын. Тізгіннен айырылу – айдалада қалу, боранға ұшу, ит-құсқа жем болу. Обаға қайта тартып, қамшылар жағынан қайта мініп көрмек болдым, қайда-а, маңайына жолататын емес. Не істеу керек? Не сол аяқпен тәуекел ету керек, не жездемді күту керек. Жездемді күтудей-ақ күттім ғой, келмеді, енді қашан келері де белгісіз. Не де болса, үзеңгіге сол аяқты салып көрейін. Мінер жағына шығып едім, бұрыл ат қыбыр етпеді, үзеңгіге сынған сол аяғымды асықпай салдым, қалың киімім ыңғайсыздық көрсететін түрі бар, дереу үстімдегі тонды шешіп, обаның үстіне қойдым, атқа мінген соң іліп алмақ болдым. Жел жеңіл киімімді кеулеп, демнің арасында өкпемді тесті. Аяғымды үзеңгіге қайтадан салып, ердің басы мен қасынан екі қолыммен қатып ұстап, "әуп!" — деп жеп-жеңіл мініп алдым бурыл атқа. Сол аяғыма көп салмақ түскендей де болған жоқ. Е-е, бұдан былай атты өстіп қияға тартып мінуге болады екен ғой. Мен атқа өзім міне аламын! Алақай! Атқа өзің міне алудан бақыт бар ма адамға? Бурыл ат, енді сенің қамшылар жағыңа жармасудың түк те қажеті жоқ. Ол жағыңнан мінгізбедің деп мен сені кінәламаймын. Сенікі — дұрыс. Сен мінер жағыңнан мінуге үйренгенсің. Жылқы – кірпияз мал, сен де солсың. Мен тонымды іліп алып кидім. Сол сәт жездем де жетгі. – Алданыш, бармысың? — болды жездемнің алғашқы сөзі. – Бармын. Жезде, мен атқа өзім міне аламын! Мінер жағынан міндім. – Қалайша? Аяғың ауырып қалған жоқ па? – Жоқ ауырған жоқ. Мен жездеме болған жайды айттым. – Әлдеш, жылқы түгел. Енді ит-кұстан аман болса, тұрады Секітас сайында. Бұл боран біраз соғар, кеттік ауылға. Жездем қарагерді тебініп қалды, мен де тізгінді босаттым. Бурыл ат қарагермен қатарласа берді. Қарагер алшаңдап басып қатты аяңдай жөнелді, бурыл ат бүгежеңдеп желіп келеді. Кешке қарай денем дел-сал болып, етім қыза бастады. Көп ұзамай көзім шаншуға кірісті. Мен мұнымды үйдегілерге білдірмеуте тырыстым. Білдірсем, олар мені енді қайтып атқа мінгізбей қояды. Онда даладағы қызықтың бәрінен құр қаламын. Бірақ апамнан мұндайды жасырып болмайсың, біліп қойды. Апам — кішігірім тәуіп. Тамыр ұстайды, ем-дом жасайды. Айтып отырса, бәрімізді бір-бір ажалдан алып қалған. Көзім қарығыпты. Адамның ең жанды жері — көзі екен, ауырғанда жанымды шығарды. Тамыры суырып, көзім шарасынан шығып кете жаздады. Көзімнің ауырғаны ертеңіне түске қарай барып бәсеңдеді. Көзім әлі де жөнді ашылмай, жарық дүниеге сығалап қарай бастадым. Суық өтіп кеткен екен, қызуым басылмады. Тамақтың тәттісі аузыма тосылды, бірақ тәбетім тартпады. Буын-буыным құрып, сансырап қалдым. – Алданышты тас бұлауға салып, адыраспанға шомылдыру керек, — деді апам түскі шай үстінде. – Қайда шомылдырамыз? — деді әпкем. – Үйге. – Мен үйге шомылмаймын. Апам күлді. – Өсіп қалдым дейсің ғой. Қайда саған әлі. Әміржан, пешке отты жақсылап жақ. Қазанға су құй, адыраспан қайнат. Тас бұлауға өзім саламын. Қайтемін, көнемін. Бұл үлкендер көнген-көнбегеніңе қарамайды енді, өздері шығарған үкімді өздері мүлтіксіз орындауға кіріседі. Оның үстіне ем қонса, ертерек жазылсам деген ой көкейімді тесіп тұр ғой, үнсіз келістім. Әпкем апамның айтқанын орындауға кірісті. Апам далада бірдеңе істеп біраз жүріп, ішке асығыс кірді. – Ал, Әлдеш, басыңды көтер, тас қызды. Әміржан, кел, бір қолтығынан сен, екіншісінен мен сүйемелдеп апарайық. Апам мен әпкем мені еппен қолтығымнан демеп тұрғызды да далаға алып шықты. Апам үйдің батыс жағындағы ыққа үлкендігі қос жұдырықтай-қос жұмырықтай жеті тастың үстіне от жағып қыздырыпты. Мені сол тастардың үстіне талтайтып тұрғызып қойып, үстіме жездемнің шапанын жапты, киімімнің бәрін шешіндірді. Әпкем шапанның етегін көтерді, апам: – Бисмилла, менің қолым емес, бибі Фатиманың қолы. Айналайын ақ кұдай, өзің ем қыла көр қоңыр қозыма! — деп ыстық тасқа бір кесе су шашып келіп жіберді. Тас баж етіп, бу бұрқ ете қалды. Ыстық су аяғыма шашырап, тиген жері күйдіріп кетті. Әпкем әй-шәйға қарамай, шапанды қымтап жатыр. Апам тағы екі рет су шашты, шапан іші ыстық буға толды. Мен терлеп қоя бердім. Апам күбірлеп сөйлеп, мені айналып жүр. Мен әуелде назар аударған жоқ едім, енді көзім бақырайып қарадым да қалдым: апам аппақ қудай селдір шашын жайып жіберіп, мойнына бұршақ салды, сөйтіп ал кеп құдайға жалынсын: – Уа, құдіреті күшті құдайым-ау, байымды, баламды алғаның аз ба еді? Ыдырысты қойшы, Әлдижанды алдың, көндім. Енді Алданышыма көз алартпашы. Мені ал, Әлдижанымды қалдыр дегеніме де көнбеп едің, мен енді өзімді Әлдештің жолына құрбандыққа шалдым. Мені ал, баладан аулақ! Бар болсаң, сөйт, айналайын ақ құдай! Апам бұршақты қолы қарыса бүріп, өзін-өзі қылқындырып жатыр, екі көзінен жас парлап барады. – Апа, апатай, қолыңызды босатыңызшы! Сіз өлмеңіз, ешкім өлмесін! Мен жазыламын! Апам мойнын бунақтаған бұршақты жібере салды. – Әлдеш, сен жазылдың! Ал, үйге жүр, шомылдырамыз. Апам мен әпкем мені адыраспан қайнатқан суға шомылдырып, үстіме қалың көрпе жауып, жан-жағымды қымтап жатқызып тастады. Түнімен қара терге түстім, жамылған көрпем сығып алғандай су болды. Ертеңіне жеңілейіп қалыппын, асқа тәбетім шапты. Апам да, мен де аман қалдық. Апамның мойнына бұршақ салып, мені айналып, зар илеп құдайға жалынғаны көпке дейін көз алдымнан кетпей қойды. Айналайын апам-ай, мен үшін жанын қиғысы келді-ау! Мен жазылдым. Жездем мені өзімен бірге жылқыға тағы алып шығатын болды. Апам мен әпкем бұған зәрезап болып қарсы тұрды. – Адам қысында бір-ақ рет тұмауратады. Қайта-қайта не қылған ауру, барады менімен бірге жылқыға. Ауырса, жазылады. Бала шынықсын. Шаруа істеуді үйренгені өзіне жақсы, тындырғаны маған жақсы. Мына сөзден кейін жездеме енді ешкім қарсы тұра алмайды. Жездем маған жұмыс тапсырғалы отыр. Қыс қатайған сайын жылқыны бағу қиындап бара жатты. Қора басына үйілген екі маяны ауылда қалатын арық-тұрақ аттар кеулеп жеп, тауысып барады. Шәкен мен Кенен енді ол аттарға ауылдың аяқ жағындағы үлкен саздағы маяны бұзып, содан жалғыз аттық шанамен әкеліп салатын болды. Бір жақсысы — өрістегі аттар бір күн де қолға қараған емес. Өңшең сайдың тасындай құр аттар Кербұлақтың жездем жаздай қорып, мал аяғын тигізбеген жықпыл-жықпыл жыраларында емін-еркін жайылып жүр. Жылқы жинап жүргенде қашқан түлкіні, шанда бір болмаса, қарауыз құтқармайтын. Қарауыз — керемет ізшіл әрі иісшіл. Тып-тыныш келе жатқанымызда кенеттен елеңдеп, тұра кеп жүгірер еді. Ізінше тастан түлкіні айдап шығып, қуып бара жатқанын бір-ақ көретінбіз. Ізіне түсіп барсаң, түлкіні жайратып тастап шоқиып күтіп отырады. Алпыс екі айлалы түлкіні алу тазыға оңай емес. Кіп- кішкентай түлкінің тазыға көрсетпейтін қорлығы жоқ. Түлкінің ең алдымен жүгінетіні — төрт аяғы. Қара тұмсығынан құйрығының ұшына дейін сүп-сүйір оқ қой шіркіннің. Түлкінің төрт аяғынан кейінгі сенері — құйрығы. Түлкі айласының денін құйрығымен жасайды. Қар бетінде ағып келе жатқан түлкінің құйрығы бейне қалтқысыз қайық. Түлкі не бір алғыр тазы енді жетіп, ауыз салдым дегенде құйрығын бір жағына қарай бұлт дегізіп алдайды. Тазы екпінімен біраз жер өтіп барып, қайта түзеліп қуғанша түлкі ұзап кетеді. Әккі түлкі тым бастырмалатып қуған тазыны құйрығымен тасқа соғыстырып, тікенге отырғызып та кетеді. Таңданарлық жай да кездеспей тұрмайды. Осы қыста бір қызық жағдайға қарауыздың да тап болғаны бар. Жездем жотадағы маяны көрейін деп барып жақындай берсе, бір түлкі атып шығып, тұра қашыпты. Жап-жазық мидай дала. Қарауыз түлкінің аяғын қия бастырмай қуып жетеді. Жездем алды ғой енді деп жайымен жақындай бере көреді, қарауыз бен түлкі бір-біріне қарсы қарап отыр. Апырау, мұнысы несі? Ат үстінен еңкейіп қараса, тазы мен түлкі бір-бірінің тұмсығынан тістеп қатып қалыпты. Сөйтсе, түлкі қарауыздың тұмсығынан, тазы түлкінің жағынан қарпыған екен. Жездем жақындаса, түлкі шегініп, қарауызды сүйретуге көшіпті, қарауыз бұлқынған болады, бірақ тұншығып әлсіреп бара жатады. Жездем дереу аттан түсіп, түлкіні көк желкеден алыпты. Екеуінің де жағы қарысып қалыпты. Ойланып тұратын уақыт жоқ, жездем түлкінің аузына қамшының сабын тығып, қарауыздың тұмсығын шығарып алыпты. Мен қанша құмартқаныммен, сондай бір қызықты көре алмай-ақ қойдым. Ақыры оның да реті келді-ау. Желтоқсан айының аяғында Кербұлаққа аттың тізесінен келетін қалың қар жауды. Түнімен төпеген қардан соң жылқыны түгелдемек болып барсақ бытырамай, кешегі тастап кеткен сайда жайылып жатыр екен. Әлдеш, қой, бүгін біраз түлкі қағып қайтайық Мен білсем, қазір Мұхтар төре де шығады. Бүгін бір қансонар болайын деп тұр екен, — деді де, жездем қарагердің басын өрге бұрды. Біз Кербұлақтың оңтүстік жақ бетіндегі ұзын жонмен Шатыртөбеге қарай беттеп бара жатқанда өзеннің солтүстік қапталынан Мұхтар да көрінді. Мұхтар басынан бөркін алып бұлғап жоғарғы Шатыртөбе жақты көрсетті, жездем де сөйтті. Бұл — екеуінің түлкінің бәрі бүгін Шатыртөбеде, солай қарай тарта берейік дегендері. Мұхтардың ақ тазысы осы қыста алғаш аңға қосылған, соған қарамай, аты шығып тұр. Төренің үлкендігі тайдай көк иті мен ақ тазысы қашқан түлкіні құтқарған емес. Ақ тазы — Ысқақтың көк қаншығының күшігі, әкесі Қонысбайдың ақ тазысы. Салпаң құлағы да, құйрығы да бұйра шашақ серейген ақ тазы ұшқанда көз ілеспейді. Алшынның қорасының тұсына келгенде жездем айтты: – Алданыш, сен осы жерде қал. Шатыртөбеден Мұхтар барып түрткен түлкі осылай қарап қашады. Мен түлкіні әріректен күтіп, қарауызды қосамын. Ақ тазы осы тұсқа дейін түлкіге жетсе, жетті, жетпесе, қалады. Ол жақынға жүгіреді. Сен қарауыз бел жазып қуғанша айқайлап түлкіні бір аялдатсаң болды, әрі қарай қарауыз өзі біледі. Мен жездемнің айтқанын істеп, бурыл аттың ауыздығын алып оттатып тұрдым. Жездем бір белді асты да көрінбей кетті, ал Мұхтар төре Шатыртөбенің басына шыққанша көрініп бара жатты. Шатыртөбе десе дегендей, үлкен шатыр төбе Кербұлақ өзенінің басында шоқиып тұр. Бергі беті — жалаңаш, арғы беті — терең сай, құзар жартастар. Бұл тастан түлкі қашпайтын кез жоқ. Алыс болғандықтан, аң қаққандар Шатыртөбеге ат ізін анда-санда салады. Бір кезде Мұхтар айқайлап, әрі қарай шауып сайға түсіп кетті. Содан жездем де, Мұхтар да көзден ғайып болды. Мен әбден күттім, қашқан түлкі тұрмақ екеуінің қарасын бір көруге зар болдым. Күн бесінге ауды. Күте-күте ішім көгерді. Аттан түсіп жетектеп алып, әрлі-берлі жүрдім. Әй, бір уақытта көрінді-ау екеуі, өзенді бойлап келеді. Жақындағандарында көрдім, Мұхтардың қанжығасында екі, жездемдікінде бір түлкі бар екен. Мұхтар төре өте көңілді көрінеді, Шатыртөбеден екі түлкі қашыпты, ақ тазы мен көк ит екеуінің де аяғын қия бастырмапты. Бергі беттен бір түлкі қашыпты, қарауыз қағып түсіпті. Екеуі мені мұнда бекер қалдырғандықтарына өкініш білдірді. Қар қалың, түлкі малтығып қаша алмапты. Мен қызықтан құры қалыппын! Өзенді бойлап, дәудірлеп сөйлесіп келеміз. Ақ тазыға қызығып қарап қоямын. Тұмсығы жарты кез, шүйдесі үшкір, мойыны ақалтеке аттыкіндей ұзын, бұлшық еттері серіппелі болаттай шымыр ақ тазы керемет сұлу. Қашқан түлкіні тасқа тығылып, не інге кіріп кетпесе, адымын аштырмайтын алғырдың өзі болған. Бір ғажабы – Мұхтардың көк иті де ақ тазыдан қалыспайды. Ақ тазы бұрын жетіп шалған түлкіні көк ит іле келіп іліп әкетеді. Әжінің қорасының бас жағындағы қалың қамыстан өте бергенімізде жолды қиып күнгейге өткен түлкінің ізі сайрап жатты. – Бұл түлкі ұзай қойған жоқ із жаңа. Мен ізіне түсейін, қашса, көрерміз. Мына белдің арғы жағы — жазық түлкі олай қарай қашпайды, осы қамысқа қайта ұрады. Сіздер анау мойнақтан күтіңіздер, — деп Мұхтар төре түлкінің ізімен кетті. Шаршап қалған ба, ақ тазы ізге түспеді. Көк ит ізді иіскеп-иіскеп алды да шоқыта жөнелді. Мұхтардың түлкінің соңынан бел асып кеткеніне көп уақыт өткен жоқ жездем: – Ал, Әлдеш, түлкі! — деді. Мен сасып қалып, жан-жағыма алақтап, ештеңе көре алмадым. Қарауыз қамысты жағалап безіп барады. Қараймын, оның алдында қыбырлаған жан жоқ қарауыз біраз жер жүгіріп барды да сол қапталға қарап бұғынып қалт тұра қалды. Мен сонда барып көрдім, көк ит бір түлкіні әдеп ылди төмен жосылтып қуып келеді екен. Жетіп бір шалып, екі шалып, аузына түсіре алмады. Түлкі сай табанында күтіп тұрған қарауызды, андыздап шауып келе жатқан бізді көрді, тағы бір жеткен көк итті құйрығымен алдап, ылдиға қарай өткізіп жіберіп, кері бұрылды. Көк ит екпінін тоқтата алмай, бірталай жер орағытып барып қайрылғанша қарауыз өкпе тұстан қосылды. Түлкінің әлі құрып, түзеліп қаша алмай, құйрығы салбырап, шәңкілдегені-ай сондағы! Адам аяп кетеді екен, төбе шашым тік тұрды. Ая-аяма, иттер енді ештеңені елең қылмайды, қарауыз түлкіні өкпеден алып, жерден іліп әкетті. Өшігіп қалған екен, көк ит те ауыз салды. Сорлы түлкінің үні бірден өшті. Жездем түлкіні менің қанжығама байлады. Бұл бұрын-соңды аңға шығып жүріп қанжығама байланған жалғыз түлкі еді. Алған аңды алдымен үлкендердің олжалануы – ата заңымыз, маған кезек келмейтін. Түлкінің жан бергені қиын, аянышты екен. Мен енді аңға шығуға беттемей қалдым... Кербұлақтың сары желі үш күн сарнап барып тоқтаған. Бурыл атпен жездем тапсырған шаруаны атқаруға — боранда Әбиірбай қорасынан жоғары Үкінің шоқысына дейінгі сайлар мен шұраттарды ықтап тұрып, енді ашыққа жайылуға шыққан жылқыларды көздеп, жоқ түгелдеп қайтуға шыққан бетім. Күнгей беттің қыр жотасымен өрлеп келемін. Үш күн бойы соққан қатты жел жердегі қарды ғана суырмаған, аспандағы бұлтты да тым-тырақай қылып қуған. Кербұлақ аспанында бір шөкім шуда да жоқ, көкпеңбек. Жел қар біткенді сай-сайға айдап тастаған, күнгей беттер қап-қара болып кеткен. Үкінің шоқысынан бері қарай құлдайтын ұзын қолаттағы сіреген қар үстіндегі қарайғанға көзім түсті. Жан-жағында қыбыр еткен қара жоқ, жалғыздан-жалғыз тұрғаны несі екен мына шіркіннің?! Желе жортқан күйі келіп тұсына жете бердім, бауыры қар сызған бір сұр ат басын төмен салып бүрісіп тұр. Бурылды тебініп омбылатып жақындадым. Сұр ат басын бері бұрып, сәл көтеріп қайта төмен салды. Түсінікті. Шылбырының ұшы қар астында, дәу де болса, иесі ұстап жатыр. Қардың іші жылы болады, үресін астында қалған адам үсімейді, ұйықтап жата береді дегенді естігенім бар. Ойбай-ау, естігені не, өз әкемнің басынан өткен жай ғой ол. Мен туғанда әкем маған метірке алмақ болып Шоқпардың арғы жағындағы Темірқазықтағы ауыл советке барып, қайтарда боранға ұрыныпты. Әкем Темірқазыққа магазинші Шәлімбайдың боз биесін сұрап мініп барыпты. Аспан мен жер тұтасқан әлем-тапырақта бағыт-бағдардан айрылып, адасуға айналыпты. Сөйткенде боз бие үресін қарға омбылап тұрып қалыпты. "Өлді!" –деген осы шығар. Алғаш бойын осындай үрей билеген әкемнің ойына әкесі айтқан: "Қардың асты жылы болады. Жан қысылғанда үресін қарды үңгіп жіберіп жатқан адамды боран да, үсік те алмайды", — деген сөзі түседі. Дереу үресін қарды үңгіп ұра жасап, боз биенің шылбырын қатып ұстап, ішігімен жақсылап қымтанып жата кетеді. Шынында да, қар асты ық ұядай жылы екен, демде есінеп, ұйқы дұшпан меңдеп бара жатады. Әбиір болғанда әкем жол сорабынан көп ауытқымаған екен, ертеңіне боран басылып, жұрт аяғы қыбырлай бастайды. Осы тұстан шанамен өтіп бара жатқан Төлеуіш аға үресін қар үстінде қаңтарулы тұрған боз биені көріп қалады. "Ойбай, жездем жазым болып жүрмесін!" — деп үлгергенше қар астынан әкем сопаң етіп шыға келеді. Мынау — дәл сол көрініс. Қазір қар астынан сұр аттың иесі сопаң етіп шыға келер. Мен сұр аттың жанына жақындадым. Сұр ат басын жерден алмаған күйі қозғалған болды, шылбыры жібермеді. Кенет сұр ат маған таныс жылқы сияқтанды. Ия, соның өзі — Вова менімен жарысатын сұр құнан. Жамбас торыға жеткізбей діңкелеткен серейген сұр құнан жұмыр жон, оқтаудай жараған дөнен айғыр болыпты. Аш, көзі кіртиіп кеткен. Есті жануар менен бір көмек күтіп оқыранды. Аттан түсіп, сұр дөненнің шылбырын қос қолыммен ұстап, шірене тарттым. Алдымен шылбырды мықтап ұстаған қол шошаң ете қалды, ізінше қар бетіндегі қатқақ быт-шыт жарылып, астынан бір адам сүмірейіп тұрып жатты. Алғаш қорқып қалып едім, оным бекер екен, қар астынан шыққан адам маған көзінің қиығын бір тастады да әрі қарап үстін үнсіз қаға бастады. Не деп тіл қатарымды білмей тұрмын. Қар астынан шыққан адам гүр ете қалды: – Әй, бала, бұл қай жер? – Кербұлақ Әбиірбай сайы. – Мен мұнда қайдан келіп қалдым? – Қайдам? – Мына сұр ит ығып әкелген ғой. Бала, ана қоржынның сол жақ басында арақ бар, бір бөтелкесін әперші маған. Қоржынның сол жақ басына қолымды салдым. Қолым бөтелкеге тиді, көп сияқты, біреуін суырып алдым. – Бол, әкел бері! – Ағай, сізді мұнда әкелген сұр дөнен емес, арақ-ау деймін. – Ия, арақ Мас боп қалыппын. – Онда ішпеңіз, тағы мас боласыз. – Әй, бала, үлкенге ақыл айтатын сен кім едің сонша! Былжырамай тез соз андағы арақ ұстаған қолыңды бермен қарай! Арақты бермесем, болатын емес, ала көзімен атып тұр. Енді сәл қитықсам, аузынан ақ ит кіріп, қара ит шығатын. – Мә. Аз ішіңіз. Қолы қалтырап тұр екен, сонда да бөтелкені шап беріп ұстап, басын дереу аузына апарып, тығынын тістеп жұлып алып, түкіріп жіберді. Іле арақты қылқылдатып жұтып жатты. "Апырау, бөтелкенің аузын қалайша тез ашты?" — дей бергенімше ішіндегі арақты ішіп бітіп, бөтелкені лақтырып жіберді. – Әй, жүгермек Аңырақай қай жақта? – Ана солтүстік жақта. – Сен кімнің баласысың өзі, тап-тұйнақтай екенсің. – Ыдырыстың баласымын. –Кербұлақтың басында Ыдырыс деген адам жоқ күнту Қалқабай деген диірменші-ұста бар еді ғой. Диірменіне ұн тартқызуға талай барғанмын. Қалқабай кейінгі кезде жылқы бағатын сияқты еді ғой, тоқташы-тоқташы, мен сені бұрын көрген сияқтымын. – Ия, көргенсіз. Мен де сізді көргенмін. Сіз – теміржолшысыз. Мына атыңызды — сұр құнан, жоқ сұр дөненді де танимын. – Қайдан танисың? – Мен жазында осымен жарысамын деп аяғымды сындырып алғанмын. – Е-е, бәсе, Қалқабайдың баласы екенсің ғой. Бірден солай демейсің бе, әлдеқашан бас сүйегі қурап қалған Ыдырысты айтқанша. – Сіз олай демеңіз, Ыдырыс — менің атам. – Шамшылын қарай көр мұның. Ия, Ыдырыс – атаң, нағашы атаң. – Сіз оны қайдан білесіз? – Мен бәрін білемін.Түбім – осы ауыл барлыбаймын. Ана Әбиірбайдың қорасы–менің ата қонысым. Мен – Әбиірбайдың немересі Әліпбаймын. Әй Әміржан әкпемнің баласы – жиен, тарт сұр дөненді көлденең мінейін де Аңырақайды бетке алайын. – Қойыңыз,сіз жете алмайсыз Аңырақайға. – Неге? – Сіз массыз. – Тапқан екенсің бір бөтелкеге мас болатын адамды. Мен мас болу үшін бір бөтелке емес,бір қоржын арақ керек. Арақ! Қарашы, бар ма екен қоржында? – Жоқ – Әй, сен не, "Байдың малын байғұс қызғаныптының" кебін жасап? Бағанадан бері бір орнында қозғалмай сөйлеп тұрған Әліпбай ағай атына қарай жүрмек болып еді, тәлтіректеп кетті. Ой, мынау қайтеді-ей?! Атаңа нәлет арақ бұл сөйтеді енді, алдымен буынды алады, содан соң тілден қалдырады, ақырында естен тандырып алып ұрады. Әліпбай ағай осы сөздерді айтып болғанша буыны құрып, тілден қалып, естен танып бітті. Тәлтіректеп барып қалың қарға етпетінен құлады. Оң жамбасына қисайған, қор етіп ұйықтап кетті. Не істеу керек? Дал болдым. Шылбырдан қатып ұстап Әліпбай ағай жатыр ес-түссіз, сұр дөнен тұр сүмірейіп. Кәдімгі үйреншікті тірліктері сияқты. Екеуіне кезек-кезек қараймын. Елсіз-күнсіз айдалада, қар үстінде қаннен-қаперсіз жатқан адамды қалай тастап кетпекпін? Басын көтермек болып әрекеттеніп едім, болмады, қатты ұйықтап кеткен, денесі — былқ-сылқ. – Алданыш, неғып тұрсың? Андағы кім? – Қалай келіп қалғанын аңғармаппын, Мұхтар ағай ақ жал атының үстінде бізге төніп тұр. – Әліпбай деген кісі. Қар астында ұйықтап жатыр екен, жаңа шықты. – Алда ақымақ-ай, а! Арақ деген пәле — осы, адамды жолдан шығарады. Мұны қайттік енді? Қой, тұрмайық мен Әліпбайды өңгерейін, сен аттан түс, екі қолын маған әпер. Мен Мұхтар ағайдың айтқанын істедім, аттан түсіп Әліпбай ағайдың екі қолынан ұстап, жоғары шошайттым. Мұхтар ағай керемет қарулы адам ғой, Әліпбай ағайдың екі білегінен ұстап, лып дегізіп алдына бір-ақ салды. – Ал, Алданыш, сен шаруаңнан қалма, жылқыңды түгелде. Сендей баласы бар Қалекең — бақытты. Мені айтсаңшы... Мен Әліпбайды үйге – жылы жерге апарайын. Айтпақшы, біз отырған үй – Әліпбайдың атасының үйі. Мұның сол үйде тууы да мүмкін. Сол үйден жазылып шығады бұл енді, — деп Мұхтар ағай ауылын көздеді. Қырға шықтым. Төмен қарадым. Әліпбайды өңгеріп, сұр дөненді жетектеп алған Мұхтар ағай бірталай жер ұзап қалыпты. Ақ жал ат та, сұр дөнен де бастарын төмен салып ілбіп барады. Кеудемді әлде қандай аяныш кесіп өтті. Кімді аяймын, баласы жоқ Мұхтар ағайды ма, жоқ араққа мас болып ес-түсінен айырылған Әліпбай теміржолшыны ма, білмеймін, әйтеуір мәре-сәре болып біраз тұрып қалдым. Бурыл атты тебіндім, жылқыны ертерек түгелдеу керек. Үкінің шоқысына шыққанша осы жақта жайылатын жылқыны санап отырдым. Жиырма ат, он жекеменшік биелер мен тай-байталдар. Шаруаны бітіріп, көңілді демдеп алып, қайтып келемін. Әжінің қорасының артындағы қыратта жездеме ұшырастым. – Жылқың түгел ме екен? — болды жездемнің алғашқы сөзі. – Түгел. Сізге айтатын бір әңгіме бар. – Ия, айта ғой. Мен болған жайды асықпай айтып шықтым. – Солай. Мұхтар өте дұрыс айтқан, арақ — адамды аздыратын пәле. Сен әлі-ақ жігіт боласың, заманыңның асы осы болған соң қайда барасың, ішесің. Сонда осы көргенің, Мұхтар төре екеуміздің айтқанымыз есіңде жүрсін. – Жоқ мен ішпеймін. – Іше-е-сің. Ақылыңды ішпесең болыпты, әйтеуір. – Сөйтемін. Осылайша ақ қар, көк мұз айдалада менің алдағы күніме бағытталған бір түйін жасалып еді. Қысқы каникулға балалар келгенде мен қолыма таяқ ұстағаным болмаса, көп кемдік көрмейтін дәрежеге жеткенмін. Мен оқуға бармақ болдым. Үлкендер бұл мәселе жөнінде екі ұдай болып бөлінді. Жездем айтты: – Аяғың әбден жазылғанша оқуды қоя тұр. Апам айтты: – Сөйт, балам. Оқу табылады, денсаулық табылмайды. Әпкем айтты: – Барсын. Бала қатарынан қалып қояды. "Қатарынан қалып қойды" — деген қандай ауыр сөз еді, жездем де, апам да үндей алмай қалды. – Ия, мен оқимын, ешкімнен қалмаймын. – Мейлің, оқығын. Біздікі аяғың тағы ауырып қалып жүре ме дегендік қой,- деп алдымен апам ыңғайға жығылды. – Бар, бара ғой. Аяғыңды абайлап жүрерсің, - деп жездем де көнді. Мені Шоқпарға шанамен Шәкен алып жүрді. Бұл бір аттық шананы жездем талдан шапқан. Бүкіл Кербұлақ өзеніндегі шана жалғыз осы ғана. Тау елінің көлігі – ат, түйе. Қарды қақ жарып жатқан жол – жалғызаяқ. Қыстай шанаға жегіп шөп тасып жүрген, аузынан жем үзіліп көрмеген қара айғыр қан сорпа болды. Сонда да астаудай сауыры бұлт-бұлт етіп бүкектеп желді де отырды. Шана қатты қардың үстіне келгенде жеңіл сырғи жөнеліп, жұмсақ қарды таспадай тіледі. Шоқпарға сәске түсте жеттік. Әбдірахман атайдың үйіне әкелген сәлем-сауқатты түсірдік. Әбдірахман атай да, Адас апай да кәдімгідей қауқылдап қалды. Бабахан мен Күләш оқуда екен. Оқу деген сөзді естігеннен жүрегім зірк ете қалды. Мектепке мені кім ертіп апарады? Директор оқуға қабылдар ма екен? Осы тәрізді сұрақтар сансыратып барады. Шәкен мектепке дейін ертіп келді де әрі қарай баруға жүрексінді. – Енді өзің бар, — деп қарап тұр. – Неге? Мені директорға ертіп кір, айт: "Оқуға алыңыз", — деп. – Ой, құрысын. Ұрсып жүрсе, қайтемін? Шәкен өзі бармағаны былай тұрсын, екі ортада менің кеудеме қорқыныш ұялатты. Үлкен үмітпен келіп едім, демнің арасында жігерім құм болды. Мектеп директорының есігін қаққанымда мен сенім атаулыдан айрылып біткенмін. – Да, – деді әріден. Есікті жасқана ашып, ішке ендім. Төрдегі қызыл мата жабылған стол басында қалың қара шашын кейін қайырған толық жазық маңдайы жарқыраған, қабағы қалың сұсты адам отырды. – Кел. Иә, неғып жүрген баласың? – Ағай, мен — сіздердің оқушыларыңызбын. – Оқушымыз болсаң, бар, оқы. Қуанып кеттім, тез бұрылып есікті көздедім. – Әй, бала, тоқташы! Төбеме біреу су құйып жібергендей болды, кілт тоқтадым. – Сен, бала, тоқташы. Қайдан келіп, қайдан тұрған оқушысың өзің? – Ауылдан келдім. – Ауылдан екеніңді түрің айтып тұр, қаланың баласы сендей болмайды. – Ағай, мен жетінші класта оқуым керек еді, аяғым сынып... Директор дүр сілкінді. – Е-е, әлгі күзінде ауданға есеп бергенде еш құжатың жоқ әбден қорлық көрсеткен қу сен екенсің ғой. – Ағай, мен қу емеспін, озат.. – Тоқта, білемін. Қайбір озатпын дейсің. Фамилияң қалай еді сенің? – Ыдырысов. – Ыдырысов, сенің шаруаң біткен, есеп өтіп кеткен. Күзде кел. – Ағай, мен қазір оқысам деп едім. – Жоқ оқымайсың. Үлгере алмай, мектепті артқа тартасың. – Ағай, үлгеремін. Мен — озат оқушымын. – Бала, сен өзі маған ұнап бара жатырсың, бірақ айттым ғой, күзде кел. Оқуға аламыз ба, жоқ па, сонда сөйлесеміз. Шошып кеттім, қазір алмаса, алмасын, күзде алсын. – Ағай, жарайды, күзде келейін, алыңызшы. – Міне, мұның дұрыс енді. Сен шынымен тәуір оқушы боларсың тегі. Келістік. Күзде кел де, ың-шыңсыз жетінші кластың партасына отырғын. Ыдырысов, сен жетінші емес, одан жоғарғы класта оқитын, ересек тартып қалған балаға ұқсайды екенсің. – Оныңыз рас, ағай. Мен оқуға сегіз жасымда барғанмын. – Бәсе. Бара ғой, ендеше. – Сау болыңыз, ағай! – Сау бол! Мен директордың кабинетінен басым салбырап, жүдеп-жадап шықтым. Шәкен менің бұл халімді бірден байқады. – Не, алмай қойды ма? – Алмай қойды. – Мейлі, күзде келесің. – Директор да солай деді. – Бәсе. Босқа әуре болмай, күзде бір-ақ келу керек еді. – Жездем келгенде алатын еді. – Қалалықпа? – Айтып түсіндіретін еді жағдайды. – Заңы солай болса, қайтіп айтады? – Үлкендер біледі қайтіп айтуды. – Мейлі, бір жыл оқымай қалған екенсің, онда тұрған не бар? Екеуміз енді үн-түнсіз Әбдірахман атайдың үйіне қарай тарттық. "Әй, Шәкен-ай, онда тұрған көп нәрсе бар. Сен оқудың не екенін білмейсің ғой. Бастауыш класты бітірдің де, колхоздың шаруасына араластың да кеттің. Оқу — балалардың жарысы. Жолдастарым озып кететін болды енді менен. Күзде мен жетіншіге келгенде олар Шуда оқып жүреді. Теміржолдың балалары Шу қаласындағы мектеп-интернатқа барады, мен сияқты колхоз балаларының қайсысының қайда оқитынын бір құдайдың өзі біледі. Мен бірге оқыған достарымнан көз жазып қаламын! Қайтемін, көнемін!" Біз салымыз суға кетіп үйіне келгенде Әбдірахман атай: – Сен келгенде қатты қуанып қалып едім. Қыстай кітап оқытып, рахатқа батам ғой деп ем, қап! — деп көкірегі қарс айрылды. Біраз ойланып қалды да: – Қой, мен барайын, директорға айтайын, — деп орнынан тұрмақ болды. Адас апай шар ете қалды: – Қой, әрі, тыныш отыр! Директор сені қайтсін? – Қайткені қалай? Айтам: "Алданышты оқуға ал", —деп. – Алмайды ол. Өзі бір дөрекі адам көрінеді, сөзі тиіп жүрер. Әбдірахман атай өзіне де, маған да басу айтты: – Солай, ожар дейді осы директорды жұрт. Бірдеңе деп жүрсе, жарамас. Алданыш, күзде кел оқуға. Оған дейін мен жақсы кітап қолға тисе, сақтап қоямын. – Мейлі, сөйтемін. Әбдірахман атай — кітап сөзін тыңдаудан жалықпайтын адам. Адас апай шай қамына кірісті. Әбдірахман атай Абай домбыра деп аталатын шағын домбырасын қолға алып, үн-түнсіз отырып шерте бастады. Сарнамай, тұншықпай шыққан қоңыр үн жанға мұң ба, сағыныш па, аңсау ма, жайлы бір сезім ұялатады. Күй аяқталды. Әбдірахман атайдың екі көзі жасаурап қалған ба, қалай? Бұл күй емес, ұзақ сарын тегі. Мәселе атында емес, затында, көңіл қылын шерткен сазды әуезде. Мұндай аты жоқ саз халықта өте көп, оларды тартып отыратын домбырашылар да аз емес. Солардың бірі — Әбдірахман атай. Кітапқұмарлығы да ерекше бұл кісінің. – Шіркін, Абай адамзаттың асылы ғой. Абайды осыншама келістіріп жазған Мұхтар Әуезовты айтсаңшы, данышпан-ақ екен! — деп таңданғаны бар бірде Әбдірахман атайдың. Сонда менің жүрегіме әдемі бір сезім құйылған. Өмірі мынандай үлкен кітапқа арқау болған ақын Абайды керемет жақсы көріп кеттім. Абайдай болсам, шіркін! — деген бір арман ұялады кеудеме. Әбдірахман атай әуелім мені ойынға жібермей оқытатын болды кітапты. Әлібек ойнауға келген, Әбдірахман атай қадала кетті: – Әй, Оңғарбай тәтемнің баласы, немене, Алданышты ойынға шақырып келдің бе? Әлібек сасып қалып жалтарды: – Жәй, әншейін. – Ой, жолың болғыр, өтірігіңе болайын! Бала жәй жүрмейді. Бар, өзің ойнай бер. Алданыш маған кітап оқып береді. Құр тентіреп сандала бергенше бір мезгіл кітап оқысаңдар қайтеді? Әй, балалар-ай, білмейсіңдер ғой, ақыл-білімнің бәрі — кітапта. Қызық осы әңгімеден кейін Әлібек те бір мезгіл кітап бетін ашатын болды. – Кітапты Алданыш құсап бір де бір бала оқи алмайды. Оларға оқытып кітапты қор қылғанша, екі қолымды алдыма салып қарап отырғаным жақсы. Мен қысқы, көктемгі каникулға үйге кеткенде Әбдірахман атай осылай деп қолына тиген кітапты тығып қойып отыратын болған. Міне, енді менің де, атайдың да жолымыз болмай, ауылға қайтып барамын. Түрлі ой буып тұншығып келемін. Соншама арман болып, сеніммен күтіп жүрген оқу Шоқпар станциясымен бірге алыстай берді. Шоқпардан ұзаған сайын өкініш ішімді күйдіріп, еңсемді езіп барады. Менің оқуға мерзімінен кешігіп барғаным жалғыз бұл емес. Үшінші, төртінші кластарды да жартылай оқығанмын. "Кербұлақ", "Қарауылтөбе" колхоздары Шу бойына көшіріліп, тауда қалған бірен-саран үйдің, малшылардың балалары қайда оқырымызды білмей сандалып қалғанбыз. Жездем оқуға әне апарамын-міне апараммен жүріп қыркүйек айының орта шенінде барып әкеліп Жақып төренің үйіне жатқызып еді. Ол оқудан Бейсебек ағайдың балдызының қоқан лоққысынан қорқып қалай қашып кеткенімді ілгеріде жазғанмын, білесіңдер. Содан жездем қысқы каникулдан соң Қордайдың Көкқайнарындағы Бүбісара әпкемнің үйіне апарған, еш қиындық көрмей оқып кете бердім. Ал, төртінші класқа барар кезде таудың балаларына мектеп ашты. Мұғаліміміз Керейқұлов деген жас жігіт. Біз, тау балалары, мектеп ашылатыны жайлы ерте құлағдар болғанбыз. Бірінші қыркүйек күні оншақты бала жиналдық. Мектеп — Атабек төренің үйі. Үй есік-терезеден ада, аңғал-саңғал. Ағай Кербұлақ өңіріндегі малшылардың бастауыш кластарының балаларын сазға алқа-қотан отырғызып, бір ескі есікті тасқа сүйеп тақта қылып, бес-алты күн оқытты да жоқ болды. Естуімізше, үйленіпті. Әне келеді-міне келедімен бір ай өтті, екі ай өтті, ағай келмеді. Кербұлақтың жыра-жырасына кіріп кеткен балалар қайтып жиналған жоқ. Ел енді мектебі бар жердегі ағайын-туғанын, жекжат-жұратын іздей бастады. Біздің баратын жеріміз — Көкқайнардағы Бүбісара әпкемнің үйі. Жездем мені апаруды кешіктіре берді. – Бажам — селсебет, қашан барсақта алдырады оқуға. Қысқы кәнікүлден кейін бір-ақ апарамын. Ештеңе жоқ оқып кетесің, – деп қойды жездем маған. Шынында да сөйтті, қыс ортасында бір-ақ апарды мені оқуға. Ал, мен үлгермек түгілі төртінші класты мақтау грамотасымен бітірдім. Жезде, бүгін де ерінбей, өзің алып келіп, директормен сөйлесіп, оқуға алғызғаныңда арғы жағын өзім көретін едім ғой. Ешкімнен кем оқымайтын едім. Жезде, Әлібектер менен озып кететін болды, олар биыл жетінші класты бітіреді! Әне, осылай болды. Мен егіліп келемін. Қайта-қайта мөлт етіп көзімнен ыстық жас үзіліп түседі. Шәкен бәрін біліп келеді, бірақ үндемейді. Шіркін, қазір астымда бурыл ат болар ма еді, болса, басын ауылға дейін қоя беріп, бара апамның қолтығына басымды тығып өкіріп жылар едім. Қара айғыр қара шананы асықпай сүйрейді. Біз қайтарда Қызылқора арқылы жүргенбіз. Шәкен бұл жол ашық деген. Өкінішке орай, олай болмай шықты. Шана қалың қарды тіліп келеді. Қара айғыр қара терге түсіп, қамшының күшімен жүретін болды. – Ойбай, мынау болдыратын болды, — деді Шәкен біз Әулиеқорадан өте бергенде. – Онда қайттік? –Алпысбайдағы Бижан қойшының үйіне жетсек болды, қара айғырды шалдырып аламыз. Басын біраз шөпке қойып, суарып, бір атдорба жем жегізсек, бұл ауылға дейін ойнақтап отыратын болады. Алпысбай қорасын қыстап отырған Бижан қойшы – Шәкен екеумізге нағашы болып келеді, әпкемнің жақын аталасы. Нағашымыздың сақау әйелі Күлімхан апай – сұмдық ақкөңіл адам, бізді көрген бойда кәдімгі бір төркіні келгендей құрақ ұшты: – І-ій, айналайындай-ай, келіңдей-келіңдей. Тоңып калыпсыңдай ғой. Жиен (Шәкен), жеңешем (апам), қыз (әпкем), күйеу (жездем) аман-есен бе? Мынау аяғы сынған қайным екен ғой. Алда айналайын-ай, а, биаз қойлық көйген екенсің де. Аяғың жазылды ма енді, әке? – Жазылды. – Жақсы бопты. Ал, енді қайдан келесіңдей? – Шоқпардан. Алданышты оқуға апарып едім, алмай қойды. – Онысы несі? – Білмеймін. Күзде кел деп жіберді. – Мұғалімдей де қызық екен. Неге алмайды. Жақсы оқиды деуші еді ғой бұл қайнымды, алмай ма? Күлімхан апайдың сөзі жүйке-жүйкемді босатты. Шын пейілмен айтылған сөз жабырқау көңілдің ең нәзік қылына тиеді. Шәкен қара айғырды шанадан шығарып, жем-су беруге кірісті. Күлімхан апай демнің арасында шай жасап, айтқанымызға көнбей, қазан көтерді. – Түстеніп кетіңдей, балалай. "Үлкеннің мыңына бейгенше, баланың биіне бей", — деген бұйынғылай. Сүй ет би қайнаса, піседі. Асықпаңдай, байайсындай. Аттайың да тыңайып алсын. Осыншама аңқылдақ ақкөңіл адамның айтқанын орындамау мүмкін емес еді. Шәкенді қайдам, бұл менің өмірімде өзіме әдейі арналып асылған алғашқы түстік болатын, соны жеп жолға шықтық. Күлімхан апайдың кең пейілі барлық қайғы-мұңымды ұмыттырып жіберіп еді, былай шыға бере қайта қозды. Шана есіктің алдына келіп тоқтағанда мен жылап отырғанмын. Үйге кірген бойда еңіреп барып, төрге ұзынымнан түстім. Үй іші болған жайды бірден түсінді. – Не, алмады ма? — деді апам сонда да. – Алмады. – Шәкен, бір жері ауырғаннан аман ба өзі мына баланың? – Аман. Мен солқ етіп өксіп кеттім. Апам мен әпкем жездемнің миын жеуге кірісті. – Біліп ем ғой осылай боларын. Баланың сағын сындырып... – Өзің апар десе, болмадың. – Бұл осы ғой, осы. Қашан болсын, құдай кежегесінен кейін тартады да тұрады. – Ия, еріншектік жетеді біздің түбімізге. – Қара енді, баланың жер болып қайтқанын көрмейсің бе... – Директор баланың сөзін қайтсін? Өзің барсаң ғой, үлкен деген атың бар, директор ең болмаса, оң жауабын айтар еді ғой. – Бәсе, десеңші!.. Апам мен әпкемнің мына шайпау сөздері жездем тұрмақ менің сай-сүйегімді сырқыратты. Жездем сонда да үндемеді. Сонысы жақсы, әйтпесе, бір көтерілсе, қиын. – Әлдеш, тұр! — деді бір уақытта. — Әлдекім құсап жасымсығаның нең? Ер жігіт жылай ма екен? Оқисың әлі-ақ. Үстімдегі жалғыз көйлегімді сатсам да оқытамын мен сені. – Мен енді оқымаймын. Жезде, сен сияқты ұста боламын. – Міне, жігіт! Төрт мүшесі түгел адамның айтатын сөзі — осы болуға керек. Жаның тірі болса, бәрін көресің әлі-ақ. Оқушы бол, ұста бол, бәрінен бұрын аман бол, адам бол! Үй ішінің көңілі орнына түсті. Апам мен әпкем бос сөзді қойды. Екеуінің шыж-быж болып жатқаны мен үшін, әрине. Мен сергіген соң, олар жадырап сала берді. – Әлдеш, әлі оқыған зиялы адам болады, — деді апам. – Кім болса, ол болсын, аман болсыншы, — деді әпкем. Өстіп менің оқуды бір жыл доғара тұруыма бәріміз көндік. Көнбегенде қайтеміз, амал қайсы? Мен ертеңіне жездеммен бірге жылқыға қайта шықтым. Біз аттарды жинап түгелдеген соң жездем: – Әлдеш, сен үйге қайт. Мен көк биелерді бір көздеп қайтайын, — деді. Жездемнің "көк биелер" деп отырғаны — ішінде біздің күзде Бүбісара әпкеме берген боз биенің орнын басқан көк биеміз бар біраз жекеменшік жылқы. Олар өзінше бір үйір болып, саяқаттардан бөлек жайылады. Аттардың ішінде бір күрең айғыр бар, биелерді сол иемденіп, Үкінің қорасы жаққа айдап әкеткен. Жездем анда-санда барып көріп қояды. Мен үйге бесін әлетінде келдім. Жездем кешікті. Күн батып, ымырт жабылды, жездем жоқ. Шам жағылып, ел орынға отырды, жездем жоқ. Бәріміз мазасыздана бастадық. – Апыр-ау, бұл Қалқабай қайда жүр? — деп қойды апам. – Келеді де, — деді әпкем. Деуін деді, бірақ үнінде мазасыздану бар еді. Кешкі ас пісті, әпкем жездемді күтіп, қазанды түсірер болмады. Біздің көзімізге ұйқы тығыла бастады. Қара қаншық шәу етіп үрді. Ізінше атты адамның келіп түсіп жатқан тықыры білінді. – Шәкен, далаға шықшы, папаң келді-ау деймін, — деді әпкем. Шәкен орнынан тұрғанша сыртқы есік, сосын бергі есік ашылып, үйге бір қап аяз бұрқ етіп кірді. Бәріміз елеңдей қалдық. Дүниедегі ең жақын жолаушының келуі, оның үстіне оның зарықтырып келуі кімді бей-жай қалдырсын. Жездемнің жүзі пәс. Біз бір жайсыздықтың болғанын тез ұқтық бірақ ешкім тіс жарып ештеңе сұрамады. Жездем шешінді, маған су құйғызып беті-қолын шайды. Дастархан басына келіп отырды. – Қара тайды ұрлап кетіпті. Апам жездемнің сөзін шорт үзді. – Қай қара тай? Әпкем шошып кетті. – Құтымның қара тайы болып жүрмесін! – Ия, Құтымның қара тайы қолды болды. Екі атты адам алыпты. Тайды бірінің жетектеп, бірінің артынан айдаған ізі сайрап жатыр. Апамның жүрегі қарс айырылды. – Ойбұй, сорлатқан екен ғой Құтым сорлыны! Қандай иттің балалары болды екен? Әпкем адамгершілік тұрғыда сөз айтты: – Құтымға қиянат жасаған бұл маңның адамы емес шығар. Тегі бір пір атып кеткен болмаса, шиеттей жан, шикі өкпелерді аяр еді ғой. – Мүмкін. Майтының жайлауына дейін із әр жерден бір көрініп қалып отырды, әрі қарай түн болып кетіп, ізден айырылып қалдым. – Біткен екен шаруасы. Майтының жайлауынан әрі асса, шығандап кеткен екен. – Кім білген, ертең тағы бір байқап көремін. Қарауыз ізді алатын сияқты, бір жайлы қылармыз деймін. – Апыр-ау, мұны енді қайтіп айтамыз Құтымға? – Ия, маған да сол қайғы болып тұр. – Сенбейді ғой енді ол жазған! – Сенен көретін болды. – Көрсін, қайтеміз, айтамыз. Шәкен, Алданыш, барыңдар, Құтым апаларыңды ертіп келіңдер. – Қой, осы жеті қараңғы түнде ме? — деді әпкем. – Ия. Әкеміздің айтқаны — бізге заң. Шәкен екеуміз киіне бастадық. Бізде қайбір керіліп-созылып киініп жататын киім бар, күпәйкемізді иығымызға іліп, басымызды тымағымызға сұғып, аяғымызды етігімізге сүңгітсек, болғаны. Сол аз ғана тірлікті атқарғанша менің ойым сан саққа жүгіріп үлгерді. Жездемнің бізді Құтым апайға жұмсағанынан гөрі осы жеті қараңғы түнде қара тайды тауып келіңдер дегені жақсы еді. Құтым апай біздің үйден әжептеуір жер жоғарыдағы Дәмбай атайдың ескі үйін иемденген. Шәкен екеуміз далаға шықтық. Сүттей жарық ай сәулесі себелеп тұр. – Не деп айтамыз? — деді Шәкен былай шыға бере. – Біз ештеңе айтпаймыз, шақырамыз. – Сол шақыру үшін бірдеңе деу керек қой. – Қайдам, сен үлкенсің, сен айтасың. – Сен мұндайда кіші бола қаласың, басқа уақытта жол бермейсің. – Шәкен, ағатай, мен айта алмаймын, батылым бармайды. – Менің де. Енді қайттік? – Барамыз, айтамыз. – Мақұл, сөйтпесек, болмайды. Құтым апай — аурушаң адам. Шалы Жаманқұл төре қайтыс болып кеткен. Бұлар төрелер ауылының жұртында Шуға көшпей, жалғыз үй қалып қойған. Жалғыздық кімге жарасқан, алдыңғы жылы біздің үйді қара тұтып осында көшіп келген. Жамекеңнен қалған жатаған маңғұл күрең биесі, дәу қара сиыры бар. Күрең бие жазбай құлындап, қара сиыр жылда бұзаулап, шелек-шелек сүт береді. Шиеттей жан соны талшық етеді, күзгі жиын-терінде Жайсаңдағы қырман басына барып, анау-мынау жұмыс істеп, азын-аулақ азық жинап алады. Күрең биенің құлынын тайдан, қара сиырдың бұзауын танадан асырмай жұмсайды. Енді мына әдемі, шұжықтай семіз қара тайды малдану ойларында бар еді. Үнемі құлағын жымқырып, аяғын қиналып санап басатын күрең бие қартайған, қара тай орнын басар деп жүрген. Құтым апайдың бұл ойы орындалмайды енді. Қандай аянышты. Құтым апай: – Қара тайды үйретіп бер, — деп Шәкенге қолқа салып жүрген. Үлкендігі биедей қара тайды үйрету оңайға соқпайтынын біліп, Шәкеннің мойны жар бермеген. Сол қара тай қолды болыпты. Біз Құтым апайдың үйіне жасқана ендік. Терезесі бір елі қырау, жетілік кірәсін шамның алакеуім жарығы талмаусыраған үйде балаларының ортасында пеш түбінде Құтым апай ыңқылдап ауырып жатыр. Мен әлі күнге осы кісінің сау жүргенін көрген емеспін. Жаманқұл төре барда шалына еркелейді дейтін ел, ендігісіне не жорық. Ең үлкені – Базаркүл менімен жасты, тағы екі қызы мен бір ұлы өзіне қарап қалған Құтым апайдың өтірік ауыратын жөні жоқ әрине. Төрт баланың қарнын ашырмай асырау, үстілеріне бірдеңе жапсыру керек. Рас, күрең бие мен қара сиырға қысқа арнап шөп дайындамайды, екеуі де аяғымен жайылады. Мұндай жалғызілікті адамды, бас иесіз үйді қинайтыны – отын. Ал, тауда қалған азын-аулақ үйге отын жинау еш қиындық туғызбайды. Кербұлақ – берекелі, құйқалы өлке. Тау беткейлері қаптаған түп-түп ақтаспа, тобылғы, жыра-жыра қызыл мия, самсаған қурай, қолат-қолат жыпырлаған тезек. Әйелдер жалпылдақ отынды да, тезекті де алысқа бармай, ауыл маңынан-ақ ат-көпір қылып жинап алады. Сөйтеді де қыс бойы шетінен кертіп алып отқа жаға береді. Қой қоралардан ойылған сап-сары көң қандай қуатты. Қыстайғы қайрат қылар отын – сол. Құтым апай үйінің тірлігі осындай ойларға жетелей берген. Біздің келгенімізді аяғымыздың тықырынан біліп жатқан Құтым апай: – Бұлар кім жеті қараңғы түнде түртінектеп жүрген? – деп кергіді теріс қарап жатқан күйі. – Шәкен аға мен Алданыш аға ғой, — деді Медер. – Бұлар не ғып жүр? – Сізге келдік. Папам шақырып жатыр. – Не боп қалыпты түн ішінде дірдектейтін? – Сіздің қара тайыңыз жоғалыпты, соны айтамын, — дейді. – Өзім де білгенмін жоғалатынын. Айта барыңдар, енді күрең биенің өзін де сойып жесін Қалқабай. О неменем ол, құртатын тайды құртып алып, мезгілсіз уақытта балаларын шұбыртып жібергені? Құдай бар болса, жазасын берсін Қалқабайдың! Мына шиеттей жан, шикі өкпелердің көз жасы ұрсын! Жамекеңнің аруағы атсын! Құтымның мына сөзі біздің бетімізден осып-осып жібергендей болды. Үлкен адамға не деп болады, әйтпесе, өзім қатарлы бала осылай деп көрсінші, қолында өлейін. Шәкен екеуміз Құтым апайдың үйінен жер болып шықтық. Үйге жақындағанда Шәкен уайым қылды: – Құтым апайдың сөзін қайтіп айтамыз папама? Мені де осы ой қинап келе жатқан. – Білмеймін. – Онда айтпай-ақ қояйық. – Неге, мен айтамын. – Ия, айтамыз. Папам Құтым апайдың қарғысына лайықты адам емес. Біз болған әңгімені айтқанда үй ішінде өлікті естірткендей тыныштық тұна қалды. – Құтымның қасиетсіз адам екені бесенеден белгілі емес пе, неменеге түнере қалдыңдар! — деді апам. – Әруағыңнан айналайын Жамекең төре: "Қалеке, қарайласа жүр!" — деп тапсырып еді өлерінде. "Жамеке, тірі кісі тірлігін істер. Ал, мен қолымнан келген көмегімді аямаспын”, — дегенмін. Мен сөзімде тұрдым, Құтымның біреуі екеу болсын, деумен келемін. Құтым сол қасиетімді білмеді. Атаңа нәлет қос қарақшы, осыдан таң атсын, апта іздермін, ай іздермін, жамандатқыр қара тайдың бір хабарын шығармай тынбаспын. Әкем бұдан әрі сөйлей алмай, өндіршегі бүлкілдеп үнсіз отырып қалды. – Сөйт, әйтпесе, Құтымды айтасың, бүкіл ел-жұрт сенен көріп жүрер. Әпкем айтқан осы қауіп бәріміздің көкейімізді тесіп тұрған. Әңгімеге нүктені әкемнің өзі қойды. – Ел-жұрт Қалқабайдың ешкімнің ала жібін аттамайтынын біледі. Қалқабай екі қолы еңбегіне сенген адам. Әкем екі алақанын жайып бізге көрсетті. — Солай, балаларым, сендердің де еңбеккер болып өскендеріңді көргім келеді менің. Шәкен екеуміз үнсіз келісіп тұрмыз. Ертеңіне әкеміз жылқыны жинап, қоғамдап қайтуды Шәкен екеумізге тапсырды да өзі қарауызды ертіп алып атқа қонды. Біздің үйдің іші түгел тілеуін тілеп қала бердік. А, құдай, бар болсаң, көмектесе көр әкеме! Қара тай табылмаса, әкем намыстан бір кәдік болып жүрер! Құдайым, айналайын, өзің оңда! Кешке қарай жылқыны түгелдеп болып келе жатып, анадайдан байқадық мама ағашта қарагермен бірге бір жылқы байлаулы тұр. Қарагер қатты жортуыл көріп, қан сорпа болған екен, ес жия алмай мүлгіп тұр. Жанындағы семіз торы биенің де шекесі қызбапты, үсті-басы ақ қырау. "Не болды екен, қара тай табылды ма екен?" Күдік пен үміт қатарласып, кеудемді қысты. Шәкен де сондай күйде болды, әрине. Мұндайда адам аузына келіп тұрған сөзді айта алмайды, ең әдемісі — үнсіздік, әліптің артын бағу. Шәкен екеуміз үйге алабұртып кірдік. Үйдегілердің бәрі көңілді сияқты. Шәкен екеуміздің де бетімізге қан жүгірді. Әкеміздің сыры маған жақсы мәлім, не бітіріп келгенін бірден айта қоймайды, ешкім оның алдын орамайды. Шәкен де, мен де екіұдай мәре-сәре күйден жөнді арыла алмай, дастарханға құлықсыз жақындадық. – Батырлар, қалай, жылқы аман ба екен? Неменеге ұнжырғаларың түсіп кеткен, бастарыңды көтеріңдер, қара тай табылды. – Қайдан? – Кім ұрлапты? – Көпесбай. – Қалай таптыңыз? – Тапқан мен емес, қарауыз. – Қалайша? – Сендер келсін деп айтпай отыр едім, айтайын, шынымен, қарауыз тапты. Мен кеше қара тайды алғандардың ізін жоғалтқан жерге барып, қалай жүрерімді білмей, дал болып біраз тұрып қалдым, Қарауыз маған жалтақтап қарай берді. "Лашын, қара тай қайда? Түс ізіне!" —дедім қатты бұйырып. Сол сол-ақ екен, қарауыз қара тайдың ізіне тұмсығын тығып иіскелеп-иіскелеп алып, ілгері қарай бүгжеңдей жөнелгені. Содан қарауыз қар бетін тұмсығымен сызғандай болып тартты да отырды. Сездім, қарауыз ұрылардың ізінің сорабына түсті. Отыз үйдің өзеніне құлдағанда бұл ойымның дұрыстығына көзім кәміл жетті. Өзеннің екі жағындағы саздағы қарды жел жөнді суырмапты. Екі ұрының да, қара тайдың да іздері сайрап жатыр. Қарауыздың қара тұмсығы сол іздерге келіп тірелгенде пәленің қайдан келгені де анықтала бастап еді. Ұры Көпесбай болды деген бір сенімді ой мені қарауыздың алдына түсірердей етіп ентелетті. Бірақ қайда, алда әлі талай ойпаң, бел-белес жатты. Ұры Көпесбай болмай, басқа болса, қарауыздың алдына түсудің қажеті жоқ онда бүлдіремін. Ең жақсысы қарауыздың соңынан ілесу. Сонымен, қойшы, қарауыз адастырмай тура Көпесбайдың үйіне алып келді. Бұрынғы "Қарауылтөбе" колхозының бұл қияндағы қорасын бұрын көрген жоқ едім, бірақ Көпесбайды білемін. Жуық маңда ел жоқ жұрт жоқ әбден еркінсіп кеткен Көпесбай бала-шағасымен жабылып әдеп қара тайды жәукемдеп жатыр екен, үстінен түстім. Құдай адамның басына салмасын, жаңа ғана мәз-мейрам болып жатқан бір үйлі жанда үрей қалмады. Бәрі ұяттан өртеніп, күніміз енді не болар екен, деп үрпиіп тұр. – Қалеке, аттан түсіңіз, әңгімелесейік. Болар іс болды, – деп мүләйімсіді Көпесбай. Қаным қарайып кетті, қақ басқа қамшымен салып жібергім келіп бір тұрдым, әйелі мен балаларын аядым. – Әй, Көпесбай, құдайдан қорықсаң не етті? Құтымның қара тайын ұрлағанша, менің көк биемді ұрласаң етті! Жамекең төренің әруағынан қорықсаң қайтеді? Мен енді қара тайдың етін артып жүрмеймін, бұйырсын, жеңдер. Әкел ана торы биеңді, соны жетектеп қайтамын. Айыбы да, өтеуі де сол, — дедім Көпесбайға. Құдай адамды өйтіп сорлатпасын де, ләм-мим деуге шамасы жоқ Көпесбай төмен қараған күйі маған торы биенің шылбырын ұстатты. Мен орнымнан қозғаларда Көпесбай. – Қалеке, бір сұрағаным болсын, мені құдай ұрғанын ешкімге айта көрмеңізші! Сүйекке таңба ғой бұл. Естіген елдің бетіне қалай қараймыз? Әсіресе, балаларымның бетіне шіркеу болады ғой,-деп үзеңгіме жармасты. Жаңылмайтын жақ сүрінбейтін тұяқ жоқ, Көпесбай да сөйткен шығар. Бір үйлі жанды әбиірсіз етпейін, ешкімге айтпаймын деп сендіріп кеттім, ауыздарыңа абай болыңдар. Қара тайдың орнына бие алған соң Құтым тыншыр, біз енді ана бейшараларды аяйық Көпесбайды қойшы, балаларына обал, — деп барып басылды жездем. Үлкендер өздерінен гөрі балалардың абыройын көбірек ойлайды екен. Қарауыздың қасқырға қатысты біраз әңгімесі бар, енді соған көшейін. Қасқарып қашқан қасқырға тазының тазысы жетеді. Таулы өңірде қасқыр қалай қашуды жақсы біледі, не бір қиынға салып, ат бауырын жазып шаба алмайтын қиялармен құйғытып ұзап кете барады. Мұндайда қасқыр мен адамды маңайластыратын құдірет — тазы. Аңшылар мақтанып: "Итім қасқыр алды" — деп жатады. Ешқандай иттің қасқырға әлі келмейді. Ал, батыл, жүйрік тазы қасқырға жеткен бойда таңынан алып бір көтеріп тастайды. Енді қасқыр тазыны аузына түсірмек болып әуреленіп, тазы жай оғындай жарқыдап әрлі-берлі ұйтқып, бір майдан басталады. Қасқыр қашпақ болса, тазы тартып кетіп, қасқарып қашуына мүмкіндік бермей, дымын құртады. Өстіп жүргенде тазының иесі келіп жетеді. Әрі қарай мәселе адамға келіп тіреледі, қасқырды ұрып аласың ба, атып аласың ба, өзің біл. Жездем жылқыдан кештетіп келе жатып Секітастың желкесінде шоқиып отырған касқырды көріп қалыпты. Қарауыз, әрине, қасқырды жездемнен бұрын көреді, тұра ұмтылады. Күн болса, кеш, оның үстіне Секітастың етегіндегі сайдың екі беті де тік жар, арғы бетке өту үшін сай басындағы жазықпен айналу керек. Бір жағынан қарауыз қасқырды тоқтата алар ма екен деген күдік те болып, жездем ауылға кете барады. Содан қарауыз үйге ел жата келді. Өкпелеп, жүдеп, берген тамақты ішпей, жатып алды. Жездем бүлдіргенін сезді. Қарауыз өз бағасын біледі екен. Қайтсін, ол иесі үшін жан беріп, жан алысуға барады, ал, иесі онысын бағаламайды, қауіп-қатерге басын тігіп тастап кетеді. Жоқ қарауыз, біз сені жақсы көреміз. Мынау – бір білместік. Жездем басынан сипап отырып, қарауыздың ашуын әрең тарқатты. Ертеңіне ізбен барып қараса, қарауыз қасқырға көп ұзатпай-ақ жетіпті. Қарауыз бен қасқыр біраз жерді майдан қылыпты. Содан қарауыз қасқырды шоқитып отырғызып қойыпты да иесін күтіпті, айналып жүріпті. Қасқыр шоқиған күйі айнала беріпті, отырған орны көк мұз болып қатып қалыпты. Жездем мұны көргенде қатты өкініпті. Неге екенін қайдам, қысқа қарай Құстүтін нағашым қойды тастап, бойдақ сиыр баққан. Кербұлақта малшыға үй, малға қора іздеудің қажеті жоқ, өңшең бос тұрған үй, қалағаныңа өзің кір, қалғанына малыңды қама дейтіндей молшылық еді. Нағашым да сөйтті, біздің үйдің жоғарғы жағындағы әңірейіп-әңірейіп тұрған тамның біреуін өзі иемденді, екі-үшеуіне таналарды қамады. Малды ауылдың бір қызығы — соғым басы. Кербұлақ тың басын ала қыстап отырған малшылар бірін-бірі соғым басыға шақырып, түннің бір уағына дейін әңгіме-дүкен құрады. Жердің оты, малдың күйі айтылып, ел мен жер туралы өткен-кеткен қопарылып қозғалады. Бұрынғылар айтқан екен делінетін көп-көп ақылды сөздер ортаға салынады. Осындай бір шырайлы отырыс нағашым үйінде болып, дастархан енді жинала бастаған. Нағашымның иттері абалап үрді. Әпкемнің дауысы шықты: – Мыналар қайтеді-ей, біреуі шықпай ма? Ізінше әпкемнің өзі кіріп келді, асығыс, абыржулы екені бірден байқалды. Төрдегілер де, берідегілер де дүрдиіп қалды. Әпкем жездеме қарап сөйледі: – Көкқасқа сиырды қасқыр талапты, ауызғы үйге келіп тығылды. Қан-қан болып қорада тұр. – Кербұлақ тыныш еді, қайдан келді екен бұл пәлелер, – деді жездем орнынан тұрып жатып. – Бәріміз түгел атқа қонайық. Ай сүттей жарық шошытып, ұзатып қуып тастайық әйтпесе, күн көрсетпейді ол атаңа нәлеттер, — деп Мұхтар шапшаң киіне бастады. Соғым басына жиналған малшылар түгел атқа қонды, бірақ Мұхтардан басқасы: "Қой, үйге ертерек жетейік", "Ол қанды ауыздар біздің ауылды да шулатып жүрмесін"деген тәрізді сөздер айтып, асығыс жыра-жыраны өрлеп бара жатты. Біз үйге қарай ентелей жөнелдік. Келе дереу ерттеп, жездем қарагерге, Шәкен кер дөненге, мен бурылға мініп, мұрынды айнала бере аттардың басын қоя бердік. Бағана, кешке жақын көкқасқа сиыр төменгі саздағы маяда қалған, өзеннің арғы бетіндегі маяда арық-тұрақ аттар тұрған. Жездем қарагер аттың басын солай қаратқан. Жақындай бере көрдік, маяда жылқы жоқ. Жүрегім секем алды, немене қасқыр бәрін қырып кеткеннен сау ма?! Бір сұмдықтың болғаны анық еді. Қарауыз маяға қарай құстай ұшты. Сол сәт маяның бүйірінен бір көк шулан атқып шығып, домалаңдап қаша жөнелді. – Қасқыр! —деді Мұхтар. — Ажалына кезіккен шығар, неғыпты. Бұл қазір тоқ қарауызға жеткізеді. Қарауыз жетіп, бір тартып, тоқтатса, болды, арғы жағын маған қоя беріңдер. Ал, атқа қамшы басыңдар. Қарны қар сызған тоқ қасқыр жолға түсіп қашады, қазір-ақ жетеміз. – Ал, кеттік! Ия, аруақ! Бәріміз аттың басын қоя бердік. Мұхтар ағайдың айтқаны келді. Қасқыр өзеннен өтіп, жолға түсіп алып заулап барады. Біз де жолға түсіп атқа қамшы бастық. Жездемнің қарагері, Мұхтардың ақжалы, Шәкеннің кердөнені бірінен бірі озып аға жөнелді, менің тайбурылым да төгіп келеді. Жездемдер көріп келе жатыпты, төрелердің бергі жағындағы қалың қамыстың тұсына таяғанда қарауыз қасқырға жетіпті де таңынан алып көтеріп тастапты. Қасқыр бір сүрініп барып ұмтылған екен, қарауыз бұлт етіп артына шығып тағы бір тартыпты. Қасқыр қалың қамысқа артын беріп жата кетіпті. Мен жеткенде жездемдер аттан түспепті, қарауыз қасқырдың алдында дүрдиіп жүр. Көкжалдың екі көзі — қарауызда. – Мұны қалай аламыз, жазым қылып жүрмей ме? — деп жездем Мұхтарға қарады. – Көрейік! Мұхтар ақжал аттан қарғып түсіп, тізгінін маған ұстатты да қолындағы жуан сойылын оңтайлап ұстап, қасқырға қарсы жүрді. Жүректі, батыр адам ғой Мұхтар! Қасқыр басын қақшитып, ырылдап айбат шекті. – Қарауыз, бас! Қайран қарауыз иттің сырттаны ғой, оқтай атылып барып қасқырдың құлақ-шекесінен ала түсті. Үлкендігі тайдай қасқыр арылдап-гүрілдеп орнынан атып тұрды. Мұхтар қандай шамдағай, шіркін, көз ілеспес шапшаңдықпен қасқырдың екі құлағынан шап беріп ұстай алды. Қасқырдың бір кез тұмсығы сорайып жылмиып тұр. Жездем аттан түсіп, Мұхтардың сойылын қолына алды. – Қалеке, ұр дәл қара тұмсықтан! – Саған тиіп кетсе, қайтем? – Ұстасыз ғой, көздеп ұрыңыз! Жездем сойылды жоғары көтеріп, сәл бөгеліп тұрды да оңтайын тауып сілтеп кеп қалды. Қасқырдың мұрнынан қара қан бұрқ ете түсті. Қасқырды жездем байланды. Біз жер-суға сыймай дәудірлеп келеміз. Мұхтардың таңданысы ерекше: – Қалеке, бұл қарауыз сұмдық екен! Бұл өңірде қасқырға түсетін тазы жоғалып еді, мынау ерледі. Жарамды атпен жақсылап қосса, қарауыз қашқан қасқырды құтқармайды екен. Сөзге Шәкен араласты: – Қарауыз емес, сіздер ғой қасқырды соғып алған. – Әй, баламысың деген, қасқырды ешқандай ит өлтіре алмайды. Қасқарып қашқан қасқырға тазының тазысы жетіп, батылы барып тартады. Мына қарауыз — сол тазының тазысы, иттің иті. Жездемнің қанжығасындағы қасқырға көзім түсіп кетті, салбыраған аяқтары қар сызады. Жездем де қанжығасына бұрылып қарап таңданды: – Апыр-ау, мынау неткен үлкен қасқыр еді! – Айтпаңыз тегі. Бұл — бір ноян, керемет қу қасқыр. Бүгін Кербұлақтың басынан келіп тиіссе, ертесіне аяғынан, одан соң ортасынан кірісіп ойрандап жүрген пәле. Өне бойы бір-бірден ірі қара жейтін. – Талайдың сауабын алатын болыппыз да, Мұха! – Бұл сөзді қарауызға арнасақ болар. – Жоқ, адам болмаса, ит не ол? Өстіп самбырлап сөйлеген күйі маяға келіп қалыппыз. Маяға таяй бере көрдік, бір ат теңкиіп жатыр. Жылқыда бір денесі шағын көк ат бар еді, қасқыр соны жайратыпты. – Жылқы мал емес, — деді Мұхтар. — Жалғыз көк сиыр жегізбей, ауылға жеткенде бұлар бір қора болып алып жолдастарын қасқырға жайратып, тұр енді түк болмағандай маяны кеулеп. Шынында, солай, жылқылар маяға басын тығып, көк бояқ шөпті күрт-күрт шайнап тұр. Біз ауылды бетке алдық. Жездем кешке жақын көк қасқа сиыр қалған маяға бұрды ат басын. – Мұха, жүріңіз көк қасқа сиыр мен қасқырдың айқасын көрейік. – Жүріңіз. Біз маяға таяп келіп, ауылға қарай жолға түстік. – Міне, мына жерде бір айқас болыпты, қарға қан тамыпты. – Көк қасқа сиыр қасқырды қуып барып, жолға қайта түсіпті. Үлкендердің айтып келе жатқанының бәрі рас. Жолдың әр жер-әр жерінде қасқыр мен көк қасқа сиырдың айқасының ізі шиыр-шиыр болып сайрап жатыр. – Көк қасқа сиыр керемет екен, мына пәлемен әбден алысыпты. Жалғыз қасқырға жақсы сиыр алдырмайды. Ал, оншақты сиыр болды ма, бітті, қанша қасқыр болса да денелеріне тісін тигізбейді. Сиырлар бұзау-торпақтарын ортаға алып иіріліп тұра қалып, қасқырға мүйізін тосады. Жұрт біле бермейді, әйтпесе нағыз қасиетті мал — осы сиыр. Жазатайым қасқыр жеген сиырдың өлігін көрсінші, бәрі жатып өкіріп, жер дүниені азан-қазан қылады. "Ойда отыз сиыр өкірсе, қырда қырық сиырдың мүйізі сырқырайды" — деген сөз содан қалған. Керемет бауырмал мал бұл сиыр дегенің. — Мұхтар төре әңгімені бір бастаса, біраз көсіліп барып тоқтайтын әдетіне басты. — Қасқырға мұндағы осал мал — жылқы, бұл шіркіндер қасқыр көрді екен, үркіп, жөңкіп қаша жөнеледі. Қасқыр қуып беріп, жеткен бойда жылқының құйрығынан алып табандап тұра қалады да жібере салады. Алға қарай тырмыса тартқан жылқы екпінімен етбетінен түседі, қасқыр ес жиғызбай шабын жарып жібереді. Қасқырдың ендігі бір әдісі — жылқыға ит құсап құйрығын бұлғаңдатып жақындайды. Аңқау құлынтай қызық көріп, топтан бөлініп, қасқырға жақындайды. Қасқыр төрт аяғын аспанға келтіріп жатып, еркелеген болады. Жас жылқы иіскемек болып ентелейді, сол сәт қасекең көз ілеспес шапшаңдықпен мұрнынан ала түседі. Қасқыр бері, жылқы әрі тартады. Қу қасқыр шірене тартқан жылқыны жібере салады, жылқы шоңқиып отыра кетеді. Қасқыр тап беріп тамаққа жабысады да орып жібереді. Қасқыр түйені де оңай жейді. Қасқыр оны да ойнаған болып жақындатып, мұрнынан ала түсіп шөгеріп алып, өркешін ойып жей беретін көрінеді. Түйе қасқыр өркешін жәукемдеп жатқанда орнынан тұруды білмейді екен. Өркеш – қалың май, ауырмайтын болуға керек. Мұхтардың әңгімесіне елітіп, ауылға қалай жеткенімізді білмей қалыппыз. – Ал, Қалеке, мен кеттім, — дегенде барып серпілдік. Мұхтар біздің үйдің артындағы сайға түсіп, Әбиірбайға қарай тартты. Ол енді жалғыз өзі талай қырдан асып, талай сайды өрлейді. Ойпырмай, қорықпай ма?! Денем түршікті. Мұхтар төре ештеңе ойлайтын емес, ақжалмен сұр қарды қақ жарып барады. Ертеңіне жездем жылқыны жинауға Нарқызыл жаққа тартты. Маған бұрынғыша Үкінің қорасы жақтағы жылқыны қоғамдап қайтуды тапсырды. Кездесетін жер де бұрынғы — Әжінің қорасының желкесіндегі шоқының басы. Мен өзіме тапсырылған шаруаны бітіріп келіп, шоқы басында тұрмын. Ат үстінен еңкейіп ауыздығын алдым. Бурыл ат қызыл тобылғының басын үзіп, күрт-күрт шайнайды. Әккі жылқы біледі жерге жабысқан селдір бозды шымшығанша, түп-түп тобылғы басын порт-порт үзген жақсы. Қыстың қысқа күні байып келеді. Көкжиекке арқан бойы жетпей тұтасып тұрған зіл батпан ауыр бұлттардың бауырын өрттей қызыл жалқық шарпыған. Одан берідегі селдір бұлттар да қызғылтым тартқан. Айнала ақырын-ақырын сұрғылт тартып келеді. Енді біраздан соң маңайды салбырап түн басады. Жездем неге кешігіп жатыр?! Осы оймен жоғары жаққа қарай бергенмін, жездем келесі қырдан асып, бері түсіп келеді екен. Қарагер ат — аяғын керемет еппен, құжынаған тастың арасынан саңылау тауып, қашап басатын тау жылқысы. Шамасы шаршаған-ау, бір-екі рет тұяғы тасқа тиіп сүрініп кетті. Жездем зекіген де, тебінген де жоқ сұлқ отыр. Қарауыз көрінбейді. Жүрегім бір жайсыздықты сезгендей болды. – Жезде, Лашын қайда? – Лашын жоқ айырылып қалдық. – Қалайша? – Қарауыз мен үшін жанын пида етті. – Айтыңызшы, не болды! – Айтайын. Қарауыз иттің сырттаны ғой, қайран! Жылқыны түгелдеп болдым да Нарқызылдың төбесіне шығып түлкі қақтым. Етігімнің қонышын қамшыммен сарт-сарт ұрғаным сол еді, жар астында бір топ ұялы қасқыр жатыр екен, өре түрегеліп, маған қарай ұмтылғаны. Қарагердің басын кері бұрып, қамшы бастым. Қасқырлар қырға шыққанша мен сары жазыққа түсіп алдым. Қарагер құстай ұшты, қарауыз қапталдасып заулап келе жатыр. Ұялы қасқыр андыздап ағып келеді. Пәлелердің сұры жаман, бірте-бірте жақындай бастады. Мен де, қарауыз да, қарагер ат та түсіндік, өмір мен өлім белдесетін сәт жақындап келе жатыр. Тақымымдағы сойылды қолға алдым, қарауызға қарадым, көзіміз айқасты. Қарауыз қорықпапты, екі көзі қанталап, долданып алыпты. Қарауыз менің кейпімнен не көрді, не түсінді, білмеймін, екпінін басып кейіндей берді. Әне-міне дегенше, қасқырлар қарауызға жетпек болды. "Апыр-ау, мұнысы несі? Бір жері кетті ме, не болды бұл қарауызға?!" Алда дара келе жатқан көкжал қарауызға ауыз салмақ болды. Сол сәт қарауыз түлкінің өзін талай-талай алдаған әдісін қолданды, бұлт етіп оң жаққа қарай ыршып түсті, көкжал ағып өте берді. Қарауыз сытылып шығып, қырындай салып, әрі, Нарқызылға қарай тартты. Бір мойын қасқырлар кері бұрылғанша қарауыз ұзап қалған. Түсіне қойдым, қарауыз мені құтқармақ болған. Аттың басын тартып, қарап тұрмын. Қарауыз не жеткізбей, не қара үзіп кетпей, қасқырларды шұбатып ерткен күйі бел асып кете барды. Көзіме жас келді .Қандай керемет еді бұл қарауыз! Содан күттім-күттім, қарауыз жоқ. Нарқызылдың басына шығып, айқайлап шақырдым, қарауыз жоқ. Қасқырлар да жоқ. Нарқызылдың адырлары түк болмағандай бедірейіп жатыр. Қайтейін, қайттім. Әкем маған, мен әкеме қарадық Қарауызды қатты аяйтынымыз білініп тұр. Бірақ қолдан келер амал жоқ, көнуге тура келеді, ат басын ауылға бұрдық. Сол сәт бурыл ат елең етіп жаңа жездем асып түскен қырға қарады. Мен де қарадым, қыр басында қарауыз тұр. – Жезде, қарауыз! – Қане? – Әне! – О, айналайын құдай, бар екенсің ғой. Мына қарауыз қалай құтылды екен пәлелерден? Шұбатып Соғандыға апарып тастады-ау, білсем. Біраз созылып жүгірген соң бұл қарауыз қасқыр тұрмақ атқан оққа жеткізбейді. – Қасқырлар кеп қалар, мүмкін. – Жоқ келмейді. Олар алыста қалды. – Сөйткен шығар. – Сөйтті. Қарауыз қасқырларды әдейі алысқа алып барды. Шынында, керемет екен бұл қарауыз! Қарауыз біздің өзіне разы сөз айтып жатқанымызды біліп тұр. Жақсы сөз жан семіртеді. Қарауыз да марқайып тұрған шығар, бірақ ол мұнысын сездірмейді, өзінің әр кезгі байсалды қалпынан айныған жоқ. Осындай зат қой ол. Қарауыз біздің үйдің адамдарынан басқа жан атаулыға құйрығын бұлғап көрген емес. Паң, өр күйінде өлді. Ол өз иелерінің бәрін жақсы көретін, ал, маған деген ілтипаты ерекше еді. Өмірі мені сағынумен өтті. Аяғым сынып окымай қалған бір жылдан басқа жылдары мен жазда болмаса, қарауыздан жырақта оқуда жүрдім. Мен ауылға келген сайын қарауыз керемет қуанатын. Сонда да кейбір ит құсап қутыңдап аяққа оралмайтын, құйрығын бұлғаңдатып жағынбайтын, біртүрлі момақан мүлгіп тұрып білдіретін жақсы көретінін. Ит жасымен өлшегенде қарауыз көп жасады, он екі қар басты. "Жақсы ит өлігін көрсетпейді" деген сөз рас екен, қарауыз да сөйтті. Бұл беріректе болды. Теректі — Кербұлақтың түстігінде, Жайсаң жотасының бүйірін сағалап ағатын өзен, сол өзеннің екі қапталын алып жатқан кең өлке. Біздің "Кербұлақ" колхозы қосылған Ленин атындағы колхоздың жері екен бұл. Соңғы кезде біздің үйдің еңбекке жарарлары шаруасына тартылған колхоздың сиырлы ауылы Теректінің Бұқпан деген жеріндегі үлкен қайнардың басында отырған. Жездем мен Шәкен – сиыршы, әпкем мен Кенен – сауыншы. Біздің үйдің үлкендері колхоздың кез-келген жұмысын істеп кете береді. Олар — колхозшылар. Колхозшы — бұл қара жұмысшы. Колхозшы – қолынан колхоздың қара жұмысының бәрі келетін адам. Колхозшы шөп жинаса пішенші, егін орағына қатысса диқан, төрт түлік малдың қайсысын бақса, сонысына қарай қойшы, жылқышы, түйеші, сиыршы болып шыға келеді. Сол жылы Лашын қатты қартайды. Аузының айналасындағы қара жүні, қара құлағы, қара кірпігі — бәр-бәрі ағарып кетті. Адамға жасып, жасқанып қарайды. Қайран, жайнап, жұтынып тұратын қарауыз күйтиіп қалды. Аянышты! – Қарауыз, күшігім-күшігім! Лашын! Қарауызды еркелетпек болып басынан сипадым. Қарауыз мөлиіп тұр. Жасынан әдеті, басынан, мойнынан, арқасынан сипағанды жақсы көреді, ләззат алып, мүлгіп тұрар еді. Қазір де сөйткен болды, бірақ құлықсыз, енжар. Бір күні қарауыз үй маңынан көрінбей қалды. Оған ешкім анау айтқандай назар аударған жоқ, жатқан шығар бір жерде. Кенен түскі астың қалғанын итаяғына құйып: – Лашын, кә-кә! — деп айқайлап шақырып еді, қарауыз бұл ауылда жоқ болып шықты. Біздің үйдің адамдары бір кәдіктің болғанын бірден білді. Содан қарауыз зым-зия жоғалды. Ол өлуге кеткен еді. Қай жерге барып өлді екен, ешкім білмейді. Түс әлетінде біздікіне Атабай төре келді. Төрені төркіні келгендей қауқылдап қуанып қарсы алды біздің үйдің адамдары. Бір себептен солай. Төре Кербұлақтан келіп отыр. Кербұлақ қазір қаңырап бос қалған. Мал жайлауда, ел көшіп кеткен. Тек Қарауылтөбе ауылының ескі жұртында бес-алты үй отыр, соның бірі — Атабайдікі. Дастархан басында жездем мен төре екеуі біраз әңгіменің басын шалды. – Қалеке, қарауыздың қайда барып өлгенін білесізбе? — деді төре бір мезгілде. – Жоқ — деді жездем жұлып алғандай. – Өзі туған жардың астына барып өліпті. – Қой! – Рас. Осы жуырда сол маңнан өтіп бара жатып жардың жанына бара қалмасым бар емес пе. Жар ернеуіне жақындай бере көрдім, қарауыз жар астында, баяғы күшік кезінде бауырын талай төсеген жерінде ұзынынан түсіп өліп жатыр. Қарауыз — иттің сырттаны ғой, туған жеріне жетіп жан тәсілім етіпті. Жездем таңданар деп едім, жоқ өйтпеді, үнсіз отырып қалды. Ертеңіне ертеңгі шайдан соң жездем: – Әлдеш, сен күрең бие мен торы атты ертте, Әміржан, сен қарынға біраз сары май сал, — деді. Әпкем де, мен де "Неге?" — деп сұрамадық. Бәрін ішіміз сезеді, жездем мені ертіп Кербұлаққа қарауыздың өлігін көруге барады. Сөзді ұзартып не қылайын, дәл солай болды. Суыт жүріп отырып Кербұлақтың Барлыбай ауылының жұртына түс әлетінде жеттік. Қаңырап бос қалған ауыл көңіл құлазытады. Біз отырған үй төбесі жоқ қабырғалары қалқиып тұр. Диірменнің орны төмпешік болып жатыр. Бәрі аяулы, бәрі жоқ Тек елесі бар. Өкініш өзек өртейді. Таяй бере көрдік, қарауыз, дәл Атабай төре айтқандай, жарға жабысып өліп жатыр екен. – Апырау, бұл не өліс?! Сұмдық екен бұл қарауыз. Көп жыл досым болып едің сен, Лашыным, басыңа май кұяйын. Жездем қарындағы еріп кеткен сары майды қарауыздың басына лақылдатып құйып жатыр. Мен көз алмай қарап тұрмын. Қарауыз сары майды үнсіз сіміріп жатқан сияқты. Жездем майды құйып та бітті, ол құмға сіңіп те бітті. – Әлдеш, кеттік! — деді жездем. – Жүріңіз. Жездем күрең биеге мініп: "Шу!" — деді. Мен де міндім торы атқа. Торы күрең биенің соңынан ілесіп жүріп берді. Көпбай сайын өрлеп қырға шықтық. Тыныс тарылтқан қапырық Кербұлақтың қалың тасты сайларында қалып, Жайсаң жотасының аңқылдаған самалы кеуде кеңітті. Кішкене жүрген соң жездем: – Ал, балам, бүгінгі көргеніңнен не ұқтың? — деді. – Қайсысын айтасыз? – Қарауыздың өлігін айтамын. – Өзі туған жарды қалай тауып келген бұл Лашын, соған таңқалып келемін. – Ия, бұл — таңқаларлық жай. Тағы басқа не ұқтың? – Қарауыз... – Жоқ сен тұра тұр, өзім айтайын. Қарауыз маған үлкен ой тастап кетіп отыр. Адам тұрмақ итке де туған жері ыстық екен. Туған жер тіріге ғана емес, өліге де керек екен. Ит екеш ит өстіп отырғанда маған не жорық?! "Ер — туған жеріне, ит — тойған жеріне", — дейді атам қазақ. Осы ұғым енді керісінше болып отыр. Сұмдық қой бұл, сұмдық. Адам жер бесікке тал бесікке бөленген жерінен аттануы керек екен. Жан бар жерде қаза бар. Менің көбім кетіп, азым қалды. Қой, көшпесек болмайды екен күнтулардың ортасына. Ит құрлы болмағаным ба немене?! – Жезде, койыңыз, қапа болмаңыз. Сіз бізді жетілдірем деп жүрдіңіз ғой мұнда. – Дұрыс айтасың. Бұл — өзім сендерге талай айтқан сөз. Осы айналайын Кербұлаққа о баста өзім үшін, денсаулығым үшін көшіп келіп едім. Пішпектен ауру мендеп әзер жеткем, Кербұлақтың таза ауасы, мөлдір суы дертіме шипа болды, құлан-таза айығып кеттім. Осында сендерді көрдім, өсіп-өндім. Біз Сөрелі сайдың басындағы биік сөреге шықтық. Төменде Кербұлақ алақандағыдай болып көрініп жатыр. Сонау Шатыртөбеден Далауызға дейінгі әр сай, әр төбе — бәрі ыстық бізге. Біз өрлемеген жыра, өрмелемеген биік жоқ. Атпен де, жаяу да кезген жерлер. Жездем көзі жасаурап отырып Кербұлақтың ой-шұқырын, тау-тасын түгел сүзіп шықты. Мен де сөйттім. – Шіркін, Кербұлақ жер жаннаты ғой. Бұл дүниенің пейішін көрдім мен осында. Кербұлақты енді мен де, сендер де сағынып жүретін боламыз. Хош, Кербұлақ! – Хош! – Әлдеш, сен қоштаспа. Кербұлақ — сенің кіндік қаның тамған жерің. Сен анау төменгі Бөкей ауылындағы қоржын тамды ұмытқан жоқ шығарсың. – Ия, ұмытқаным жоқ. – Сен сол тамның күншығыс жақ басында ел наурыз көже беріп жатқанда туғансың. Кейін, қанша алыс кетсең де, сол тамның орнына барып жүргін, көп нәрсе есіңе түсер. Туған жер адамға несімен ыстық оны сол кезде түсінетін боласың. Сендер — Кербұлақтың балаларысыңдар. – Айтқаныңыз болады, жезде. – Әлбетте, солай болуы тиіс. Әкем мені бұдан әрі сөзге тартқан жоқ. Суыт жүріп отырып, ауылға күн батпай жеттік. Кешкі ас үстінде төрт көзіміз түгел отырғанда жездем бекініп келген ойын айтты. Ешкім қарсы болған жоқ. – Көшетін болсақ мұндай жаз ортасы емес, көктемде көшу керек, — деді Шәкен. – Неге? – Көктемде сол елдің шаруасына кірісіп кетеміз. Қазір жиын-терін бітейін деп қалды, не анда жоқ не мұнда жоқ боламыз. – Мұның жөн екен, ендігі жылы көктемде көшеміз онда. Оған дейін мен барып ағайындармен ақылдасып, үй жағын ойластырып қайтайын. Тоқтам осы болды. – Жар астында жатқан шынымен-ақ Лашын ба екен? Қарауыз расында өзі туған жеріне барып өліп пе? — деді Шәкен мені оңашалап. – Ия, сөйтіпті. Баяғы екеуміз барып алатын жардың астында жатыр жер құшып. – Ғажап! Ол о бастан сондай қасиетті болатын. – Айтпа тегі. Қарауыз керемет екен. Жездем де таңданды. – Әрине. Ойпыро-о-ой, мына Теректіден сонау Кербұлаққа сүлдесін сүйретіп қалай жетті екен?! Оны сонша ентелеткен не күш? – Оның аты — туған жерді сүю. – Ия, қарауыз бұрыннан жершіл болатын. Жердің түбінен қоя берсең тауып келетін Кербұлақты. – Қайран қарауыз! Күшігім менің. Өстіп менің балалығымның желден жүйрік, аса алғыр, апай төс тазысы — талай-талай мерейімді өсіріп, қиялымды сан-саққа жүйткіткен қарауыз өмірбақи есте жүрер аяулы бейнеге айналып еді. Міне, енді ол жөнінде ұзақ хикая жазып отырмын. Қарауыз — менің ешуақыт аузымнан түспес әңгімем. Менің ойыма қарауыз түссе, балалығым елес береді. Қайтіп көре алмас балалық елі, қандай ыстық едің, шіркін! Жас ұлғайған соң аңсайтының көбейіп, асығатының азаяды екен. Адамға өткеннің бәрі қымбат болып көрінеді, бірақ бір де біреуі балалыққа татымайды. Балалық жай қиял емес, ол — көрген-білгендерің, ақтық демің біткенше естен кетпес өткенің. Менің бала кездегі көргендерімнің ішіндегі ең елеулісі — осы Қарауыз. Лашын! Қар бетінде қызыл түлкінің соңында қалқып бара жататын, қайран қарауыз! Балалық деп аталатын тәтті күндерімді желдей ескен екпініңмен бірге ала кетіпсің сен. Қарауыз! Сен ешуақыт естен кетпейсің. Балалығым жөнінде әңгіме айтсам, аузыма алдымен сен түсесің. Менің аяғым сынған жылы қыста көргендерім туралы айтылар әңгіме өте көп. Солардың бір парасы — Мұхтар төре жайлы. Мұхтар төре Әбиірбайдың қорасында бойдақ сиыр бағып отыр. Бір үйде үш жан: Мұхтардың өзі, шешесі — Қатша әжей, әйелі — Ақтамақ жеңгей. Балалары жоқ, Ақтамақ жеңгейдің пұшпағы қанамаған. Үшеуі де ғажап жақсы адамдар. Бала көрсе, мейірімдері төгіліп тұрады. Бала атаулыны сөздерімен, әрекеттерімен жақсы көретіндіктерін білдірмей тұра алмайтын. "Өз балалары жоқ болған соң сөйтеді-ау" — деген бір ой келетін маған. Сол ой ұлғая келе мен оларды аяйтындай болып жүретінді шығардым. Осыншама ақкөңіл, аңқылдаған балажан адамдарды құдай неге қысты екен?! Мұхтар ағай — атбегі, аңшы адам. Денесінде қырымға артық ет жоқ, өң серіппелі сіңір, қайратты, шамдағай, ержүрек. Кербұлақтың құз-қиясында ақжал атымен құйғытқанын көрсеңіз, жағаңызды ұстар едіңіз. Өлем-тірілем дегенді білмей, ақжалды танаулатып, түлкіге ақ тазысы мен көк итімен бірге жететін. "Апыр-ау, бұл не деген жүрек жұтқан адам!" Мен осы ойымды жездеме айттым: – Жезде, Мұхтар ағай қалайша тау-тастан қорықпай шабады? Атты мертіктіремін, өзім жазым боламын дегенді білмейтіні несі? – Мұхтар — батыр адам. Мұхтардың... Оны өзінен сұра. Сұраса да болар еді, бірақ бір түрлі жүрексіне бердім. Қаңтар айының басы. Мұхтар ағай айтады: "Түлкі — қазір бір ішек. Бұл кезде ол тасқа көп тығыла бермей, қар үстінде қалқып қашқанды жақсы көреді. Қаңтарда түлкіге тазының тазысы ғана жетеді. Тазыға жүйрік атпен жәрдемдеспесе болмайды. Мұхтар төре мұны бізге әдейі айтып отыр. Біз карауызды түлкіге қосып жібереміз де артынан ізбен барамыз. Ал, Мұхтар түлкіге тазымен бірге ұмтылады. Қысында түлкі тегіс жерде жүрмейді, таста болады. Тастан тазы айдап шыққан түлкі өң кедір-бұдыр жерге, қия жарға, үресін жалға салады. Мұндай жерде қу түлкі — тазыны алдауға шебер. Тазыны адастырып, тасқа тастап, немесе өзін көтеретін, тазыны көтермейтін жұқа үресінге омбылатып кетеді. Сондайда адам айқайымен, лаж болса, жүйрік атпен түлкінің бетін қайтарып көмектессе, тазы күш алады. Тазымен түлкі алу — жатқан бір айқас. Осындай бір айқаста Мұхтар аттан жығылды. Ақжал айрықша қарулы, жүйрік ат қой, шіркін, ылди қарай шауып келе жатып сандықтай тастан қарғып өтіпті. Есілдерті түлкіде болып, сақтықты ұмытқан Мұхтар ағай аттан ұшып кетіпті. Біраз жер аунап барып отыра кеткен. Жездем екеуміз ентелей жеткенде үзеңгіге аяғын салып жатыр екен. Сірә, бір-екі рет ұмтылып міне алмаған, тағы сөйтті, үзеңгіге сәл көтеріле берді де оң аяғын қайта жерге қойды. – Төреке, абайлаңыз, бір жеріңіз ауырып қалған-ау! – Сол иығым көтертпейді. Сөзге мен де араластым: – Аға, сіз мүлде қорықпайсыз, жаныңызды аямайсыз-ау деймін. Мұхтар ағай тағы бір ұмтылып, тағы міне алмады атқа. Жездем аттан түсіп, Мұхтар ағайды сүйемелдеп жатып әрең мінгізді ақжалға. – Ештеңе етпейді, сүйек аман, еті кеткен, — деп Мұхтар ағай маған қарады. — Алданыш, қорықпайсыз, дейсің ә. Қалекең қорқады. Ол кісі сендер үшін қорқады. Қалекең бірдеңеге ұшыраса, сендер жетім қаласыңдар. Мен кім үшін қорқамын? Менің жаным кімге керек? Бала жоқ.. Жүрегім дір етіп, өкпем аузыма тығылды. Тұла бойым ұйып бара жатты. Осы сәт жанымызға тазылар жалаңдап жетіп келді. Ақ тазының аузының айналысы — қан, түлкіні жайратқан. Тазылар түлкі алғандарын сездіріп, бізге маңғаздана қарайды. Түлкі қалған жаққа бізді бастап жүрмек болады. Оған ешкімде құлық қалмаған. Үшеуміз үн-түнсіз ауылды бетке алдық. Әжінің қорасының жоғарғы жағындағы жолмен мойнақты асып Мұхтар Әбиірбайға, біз өзенді бойлап ауылға тартамыз енді. Жол айрығына жеткенше ешкім ләм-мим деп үн шығарған жоқ, өзді-өз ойымызбен келеміз. "Айналайын ақ құдай, бар болсаң, Мұхтар ағайға бір бала бере көр! Апамның: "Құдай жақсыны бір нәрседен қысады",— дейтіні осы екен ғой. Айналайын ақ құдай, бар болсаң, Мұхтар ағайды қыса көрме. Қатша әжей мен Ақтамақ жеңгей қандай жақсы адамдар! Айналайын ақ құдай, бар болсаң, жақсы адамдарды жарылқай көр! Бұлар өмірден перзент көрмей өтуге лайықты адамдар емес. Айналайын ақ құдай, мына үш мүскінді есірке, көз жастарын көл қылма!". Жол айрығына келдік. – Мұха, қалай, аяғыңның ауырғаны қояйын деді ме? – Шүкір, Қалеке, сіз жаңағы сөзімді қалай түсінді екен деп ыңғайсызданып келемін. – Төреке... – Қалеке, балаңның жоқтығы жан қиналғанда білінеді екен. Жас ұлғайған сайын ол қайғыға айнала ма деймін. – Қайдағы жас ұлғайған, қырықтан енді астың емес пе? – Ия. Мені қойшы, Ақтамақты айтсаңызшы, сол жақындап қалды ғой қырыққа. Әйел қырықтан кейін бала көтермейді. – Көтереді. Әй, Мұхтар, жай қолыңды, бата берейін. Құдай саған қошқардай ұл береді! Мұхтар елпеңдеп екі қолын жайды. – Айналайын ағатай, айтқаның келсін! Ақсары бас айттым, а, құдай! Айналайын ақ құдай, сүйген құлың Мұхтарға бір ұл бер! Жақсы адамды жабырқатып жасытпа, жаратқан ием! – Әумин! – Әумин! – Әумин! Мұхтардың еңсесі көтеріліп, қанаттанып бара жатты. Былай шыға бере жездем: – Құдайым жақсы адамды жақсылықтан құр қалдырмаса керек. Біздің батамызды қабыл қыла көр, алла! — деп бетін сипады. – Бата берген сіз ғой, неге "Біздің бата" — дейсіз? – Батаға қол жайған адамның бәрі ортақ. Мұхтарға сенің де тілегің осы шығар? – Осы! – Мұның дұрыс. Басқаға жақсылық ойлаған адам жаман болмайды. Күн суытып барады. Әкем: "Ертеңгі суыққа ұрынсаң, ұрын, кешкі суыққа қалма" — дейтін. Сол рас, ал, кеттік, — деп қарагерді тебінді. Мен де бурыл аттың тізгінін босаттым. Арада екі күн өткенде кешкілік біздің үйге Мұхтар ағай келді. Мұхтар ағай қыстап отырған Әбиірбайдың қорасы мен біздің үйдің арасы — талай жер. Қораның аяқ жағындағы қалың қамыс сыңсып тұрған сай түн тұрмақ күндіз жүруге қауіпті. Қалың қамысты жарып өтетін жол түнде түнек шығар тегі. Мұхтар ағай ақжалға ер салмай, жайдақ мініп келіпті. Иттерін ертпей, тастап кеткен. Белгілі, олар — Қатша әжей мен Ақтамақ жеңгейге абай. Мен аяғым сынып шоқиып отырып қалғанда дойбы ойнайтынды шығарғанмын. Әрі-беріден соң әжептеуір ойнайтын болғанмын. Үлкендер әңгімелесіп отырғанда біз Шәкен екеуміз дойбы ойнамақ болдық. – Қайсың жақсы ойнайсың, кел, ойнайық — деп Мұхтар ағай бізге бұрылды. – Алданыш жақсы ойнайды. – Өзім де солай ойлап едім. Қане, тік, Алданыш. Дойбы тақтасын жазып тастарын тіктім. – Ақпен мен ойнайын ба, жоқ сен ойнайсың ба? – Сіз ойнайсыз. Жол — үлкендікі. – Мұның жөн. Ендеше "Ойыншы болсаң, ортадан жүр" – деген, ал жүрдім ортасынан ойып тұрып. – Мен оң иықтан жүрейін. Ойынды осылайша қызу бастап, үнсіз ойлануға кірістік. Үш-төрт жүрістен соң тас беріп-тас алу басталды. Сәті түсіп, Мұхтар ағайды ұтып кеттім. – Мен қарайып қалыппын. Қой, жөндеп ойнамаса, болмас. Мұхтар ағай алғашқыдай емес, әр тасын ойланып жүрді. Шынымен ойыншы екен, ұтты. Тағы да төрт рет ойнадық. Жалпы есеп 3:3 болып тең түстік. – Қалеке, мына Алданыш адам болады екен. Дойбыдан маған адам шақ келмеуші еді, Алданыш жаман састырды. Ұтатын түрі бар, әуелім, — деді Мұхтар ағай ойын біткен соң. Жездем үндеген жоқ әрине, іштей қуанып отыр. Содан Мұхтар төре қыстай оқтын-оқтын келіп, менімен дойбы ойнап кетіп жүрді. Қыс аяғы болып, көктем келіп қалған. Тірлік көбейіп, Мұхтар ағай келгенді қойған. Ертеңгі шайға отыра бергенбіз, Мұхтар ағай кіріп келе жатты. Дәл бір біздің үйдің біреуі алыс жолдан келгендей дәудірлесіп қалдық. Мұхтар ағай төрге шығып отырар-отырмастан: – Қалеке, білем, сіз осал адам емессіз, әулиесіз, батаңыз қабыл болды, — деді жүзі алабұртып. – Ия! – Ақтамақ — екіқабат! – Айналайын ақ құдай, бар екенсің ғой! Бұл сөзді айтқан жездем. – Түу, жақсы болған екен! Бұл — апам. – Бәсе, Ақтамақ — бала туатын кең-мол әйел. Бұл — әпкем. Біз, балалар жағы, жымың-жымың етіп қуанып отырмыз. "Айналайын ақ құдай, бар екенсің ғой! Менің ақ тілегім қабыл болыпты. Жаратқан ием жар бола көр Мұхтар ағайға. Бәрімізді жарылқа!" Ақ тілеуім осылайша ақтарылды. Құдайдың құлағына жете гөр! Жақсы сөз жерде жатқан ба, Ақтамақ жеңгейдің аяғы ауырлағаны тау еліне тез тарады. – Әуелі құдайдан, содан соң Қалқабайдан жәрдем болды. Қалқабай — құдайдың сүйген құлы. Бата беріп еді, қабыл болды, — депті Мұхтар ағай өзі сияқты баласы жоқ туысқаны Ысқаққа. Бір балаға зар болып жүрген Ысқақ төре дереу біздің үйге қарай тартыпты. Ысқақ төре — Далауызда қорықшы. Оң аяғының басын, яғни жіліншігінің қылтасынан әрі қарайғы жағын соғысқа беріп келген, ақсақ Аяғының басы — протез. Таяқ ұстамайды, протезін сықырлатып ақсаңдап жүреді. Өмірі ат үстінде өтіп келе жатқан адам. Көкпаршы. Көкпарды осы протезді аяғының тақымына басады. Ысқақ пен Мұхтар — ағайынды адамдар, екеуінің әкелері бірге туған. Ысқақ төреде де бала жоқ жақын бір інісінің қызын асырап алған, әйелі Шолиман екеуі соны өбектеп отыр. Шай ішіліп болып, дастархан жиналған соң біздің үйдің адамдары далаға шығып кетіп, жездем, Ысқақ төре және мен орнымызда отырып қалдық. – Қалеке, сізде бір әңгімем бар еді, — деп Ысқақ төре маған қарады. Мұнысы — әңгімесіне мені куә қылғысы келмегені. Жездем түсіне қойды: – Сен, Алданышқа қарама, айта бер. Баланың үлкендердің әңгімесін естігені жақсы, — деді. – Онда айтайын, Қалеке. Мен сізден бала сұрап келдім, батаңызды беріңіз! – Құдай сақтай гөр! Бұл не сөз? – Сіз Мұхтарға бата берген екенсіз, Ақтамақ жүкті болыпты. – Өй, қой! Мұхтарға берсе, құдай берді. –Дұрыс қой, бәрі бір құдайдан. Қалеке, сіз тегін адам емессіз, батаңызды беріңіз. Сіз батаңызды берсеңіз, құдай перзентті қылады мені де. – Айтқаның келсін! Не істесем екен ә? Ысқақ шынымды айтсам, саған қазір бата беруге болмайды. – Неге? – Құдай сүйер ісің жоқ сенің. – Қойыңыз. Абайлап сөйлеңіз. Мен — Абылай ханның тұқымымын. Маған тіл тигізгеніңіз — Абылай ханға тіл тигізгеніңіз, аруақ атады. – Аруағыңнан айналайын Абылай хан сендей тұқымына разы болса, аруағы ата қойсын. Мен бірдеңе білсем, Абылай атаң саған өкпелі. – Қалқабай, сен мына сөзіңе жауап бересің. Төреге бүйтіп тіл тигізуге қақың жоқ. Не күнәм бар, айтшы. – Міне, көрдің бе, шын сөзге шытынап шыға келдің, шамшылсың. Сен бүйткенше құдайға құлшылық ет. Қазір сенің әр қадамың — күнә. Көктем шықты болды, қағынасың. Содан ала жаздай Кербұлаққа көшіп келген көрші колхоздардың малшыларына бүйідей тиесің. Жер қорығансып бәрін қан қақсатасың. Сен — Далауыздың қорықшысысың, бұл жақта нең бар? Қармағыма бірдеңе ілінер ме екен деп жүрсің ғой. Жоқ Ысқақ төре, мен батамды ақ адал адамға беремін. – Қалеке, айтыңызшы, айналайын, мен сонда не істеуім керек. Бір перзент үшін мен құл болуға бармын. – Ештеңе істеудің де, құл болудың да қажеті жоқ. Құдайдан қорық! – Қорқамын. Қорқып жүрмін. Тұяқсыз қаламын ба деп қорқамын. Әкемнің оты өше ме деп қорқамын. – Құдайдан қорықсаң, оныңды құдай да, адам да көреді. Бір мен емес, бүкіл ел береді батасын. Батаменен ер көгереді. Көгересің. – Айтқаныңыз келсін, Қалеке! Бәрін қойдым, ешкімнің ала жібін аттамаспын енді. Осыдан перзентті болсам, көк тазының бір күшігін беремін сізге. – Әне, сен осыған үйренгенсің, дүние дегенің бәрі сатылады деп ойлайсың. Жоқ ақ бата сатылмайды. – Қойдым-қойдым, Қалеке! – Қойсаң, бір құдайдан жәрдем болсын! – Айналайын құдай, өзің оңда! Ысқақ төре ақсақтығын ұмытып елпілдеп басып есікке беттеп барады. – Төреке, жолың болсын! Құлқың өзгеріпті, құры қалмассың! – Аузыңа май, ағатай! Төренің есікті жабуға шамасы келмеді, асығып барады. Жездем екеуміз далаға шықтық. Төре торы атының басын ауылына бұрыпты. Жездем екі қолын жайды. – Ия, алла, пендеңе жақсылық жасай көр! Жездем екеуміз батаны байытып, алақанымызбен бетімізді сыйпадық. Дүниеде адамға жақсылық тілеуден асқан не бар екен! Осы ой мені көпке дейін тербеді. Құданың құдіреті! Әкемнің аузы уәлі болды. Осы әңгімеден бір жыл өткенде Ысқақтың әйелі Шолиман ұл туды. Бұл кезде Мұхтар ағайдың ұлы Қуат аяғын арпыл-тарпыл басып жүрген. Менің әкем әулиелік жасаған адам емес, мына екі жағдайда да, Мұхтар төре айтқандай, батасы қабыл болды. Жездем үйге жүзі алабұртып кірді. Мұны мен ғана емес, апам да байқапты. – Қалқабай, не болды, өңің сынық қой,— деді. – Диірмен құлайтын болды. Жаңа көрдім иесі — ақбас диірменді тастап кетті. – Қалайша? Жылан інінен шығатын уақыт болғаны ма? – Таңданарлық әңгіме болды. Жаңа диірменнің тұсынан өтіп бара жатсам, есігінің көзінде ақбас жатыр екен. Мені көре салып, оқтаудай болып қадалып ысылдап біраз тұрды. Содан соң диірменге қарап лоқсыды ма, өксіді ме, мойнын құлқылдатты келіп. Аузынан зар-запыран атты, сірә. Ізінше сарт етіп ұзынынан түсті. Бір сәт сол бойы қозғалмай жатты да Қарабетке қарай ақырын жылжып кете барды. Диірмен енді көп тұрмайды, құлайды. Қайран диірмен! Жездем күрсінді. Бәріміздің қабағымызға кірбің ұялады. Неше жыл асыраушымыз болған ескі диірмен бәрімізге қымбат еді. Қанша өміріміз өтті оның төңірегінде, қызығын да, шыжығын да көрдік. Бізді ашықтырмай, тарықтырмай өмірдің бір өріне шығарып тастады ғой осы диірмен. Костя атай екі диірменді бірдей жүргізе алмады. Екеуінің арасы — талай жер. Төменгі диірмен жөндемділеу болды-ау деймін, соның қасындағы бос тұрған үйге көшіп кеткен. Мұнда шолақ құйрық торысымен ертеңді-кеш келіп-кетіп тұратын. Оған ескі диірмен көнбеді. Ақыры келгенді қойған. Диірмен қаңқайып тұрған. Жездемнің айтқаны келді, ертеңгілік қарасам, диірмен құлап қалыпты. Жүгіріп келсем, диірменнің морыған қара кірпіші, шіріген қара қамысы үйінді болып жатыр. Су жоқ науа, арбиған пәрек жетімсіреп қаңқайып тұр. Біздің үйдің бір де біреуі үйіндінің маңайына жолаған жоқ. – "Бүлінгеннен бүлдіргі алма" — деген, аулақ жүріңдер, – деп тиып тастаған жездем. Костя атай бірнеше күн арбасымен келіп, диірменнің жарарын алып кетті. Әттең, ескі диірмен. Кербұлақтың берекесі еді, тып-типыл болды. Жан-жақтағы малшылар үн тартқызуға келіп, қауқылдасып ұшырасып, дәудірлесіп әңгіме-дүкен құрар еді. Аспан мен жердің арасындағының бәрі айтылатын, жым-жырт болды. – Ақбас Қарабеттің дәу қара тасын мекендепті. Ол енді ашулы, қара тасқа жоламаңдар, барсаңдар, абайлаңдар, –деді жездем. Біз қара тас жаққа қарай аяқ баспайтын болдық. Кербұлаққа көктем ерте келеді. Көктем тұрмақ қыста да қар жатпайтын күнгей беттер күннің көзі жылт етті болды, еріп жүріп береді. Түске дейін мүйіз, түстен кейін киіз дейтін кездің өзінде-ақ жер қап-қара болып кетеді. Көктем лебі жеткен соң тұра ма, көк дүр етіп көтеріледі. Күнгей көктеп тұрғанда теріскейде, терең сайларда қар жатады. Күнгей мен жотада мал аяғы ұзарады, көк қуалайды. Жылқы енді кешке қарай қоғамдағаныңмен, таң атқанша бытырап, жан-жаққа шашырап кетеді. Сондықтан да жылқыны көп жинай бермей, сол өрістен түгелдеп қайтамыз. Кезінде аты шыққан жүйрік болған бөрте ат жанында бір құнан, бір тай бар Шатыртөбе жақта жүретін. Шатыртөбеден әрі қарай біраз жүрсең, көрші Қордай ауданының жері басталады. Жерді адам ғой шекаралап иемденіп жүрген. Мал картаның сызығына, қағылған қадаға қарамайды, оған құдайдың жерінің бәрі бір, бұйырған шөпті жұлып жеп жүре береді. Бөрте ат та сөйтіпті, көк қуалап Қордай ауданының жеріне өтіп кетіпті. Көрген адам айтыпты, бөрте атты жанындағы құнан және таймен бірге "Соғанды" колхозының қорықшысы айдап әкетіпті. Жездем "Соғандыға" іздеп барса, бөрте атты бригадир колхоз орталығына мініп кетіпті. Бөтеннің малын аямайтын жаман әдет бар ғой, мынау — сол. Әйтпесе, бригадир мінерге көлік таппай, жаяу жүрген адам емес шығар. Құнан мен тай сарайда нәр сызбай тұрып, қаншырдай қатып қалыпты. Жездем құнан мен тайды айдап келді. Бөрте атты келіп алып кететін күнді қамбаның қарауылына айтып кетіпті. Көк қуып бытырап кеткен жылқыны түгелдеп, жинап болғанымызша сәске түс болған. Бөрте аттан басқа жылқы түгел. – Әлдеш, бөрте атты сен барып алып қайтсаң қайтеді? Бұл сөзі, әлбетте, жездемнің таңдауды менің өзіме салғаны емес, жұмсағаны. – Мақұл, барайын. – Онда осы жотамен тарт та отыр. Қырғыздар Аңырақайға мал айдайтын үлкен жолға жеткен соң, соған түсіп оңға қарай біраз жүрсең, сол жағыңда "Соғандының" қамбасы көрініп тұрады, бөрте атты соның қарауылынан аласың. Ал, жолың болсын! – Шүу! Жайсаң жотасын өрлеп келемін. Жайсаң жотасы — бұл бір алып жонарқа. Шудың кемерінен өрге қарайғы дала Бала Жайсаң, Теректі өзенінің тұсындағы үстірт Орта Жайсаң, мына белбелесті алып дала Жайсаң аталады. Мұны кейінгі кезде орыс ағайындардың ауанымен "Дальний Жайсаң" дейтін болған. Аудан орталығында сорайып тұрып, мойнын созып Жайсаңды алыссынап осылай атаған ғой ұлы халық өкілдері. Әйтпесе, бұл жер жершарының ешқандай нүктесіне алыс-жақыны есепке алынып емес, географиялық қасиетіне сай Жайсаң аталған. Қазақ — жер-суға ат қоюға шебер. Мына Жайсаңның жері жайсаң-ақ. Мұны Жайсаң жотасы деп те атайды. Шынында, алып жота бел-белес, ұзын-ұзын сай болып тарамданып жатады. Сол сайлардың бәрінің табанында мөлдіреп су ағады, жыра-жыра толған қайнар. Бір сөзбен айтқанда, Жайсаң — жасыл жайлау. Бірақ соңғы жылдары Жайсаңды Шу, Қордай аудандарының шаруашылықтары егін салып, аңызға айналдырып жіберген, малдың еншісіне түрен түспейтін тастақты, ойлы-қырлы жерлер қалған. Алып жота — Жайсаң асқар Алатаудың сілемі — Қордай тауларына барып тіреледі. Мен сол Қордай жақты бетке алып, Бурыл атты желе аяңдатып келемін. Сәске түс. Ойымда ештеңе жоқ, уақытты бір мөлшерлеп қояйыншы, деп күнге қарадым. Күн жоқ, бетін үлкен қара бұлт басыпты. Бұлт ішінде аппақ мұздай сәл иілген бөрене іспетті бірдеңе тұр. Бұл не, айдаһар емес пе? Зәрем ұшып кетті, әлгіден көз алмай тесіліп, ат тізгінінен айырылып қалыппын. Сол сәт алып бөрененің төменгі ұшы созыла бастады. О-о, оқ жылан екен ғой. Оқ жылан адамды тесіп өтеді. Астапыралла-астапыралла! Екі көзім — оқжыланда, "Астапыралланы" айта беріппін. Алып бөрене солтүстікке қарай созылып, басы бұлт шетіне жетіп, кері қарай бұрылды. Содан бұлттың оңтүстік шетіне жетіп, кері қарай жылжыды. Енді бас жағы бұлттың солтүстік шетіне сүңгіп кіре берді. Сөйтіп біртін-біртін қысқарып, бұлтқа шым батып, ғайып болды. Сол-сол-ақ екен қара бұлт бір шөкім ақшарбы бұлтқа айналып, Шатыртөбеге қарай жылжып бара жатты. Қара бұлттың орнында күн көз шағылыстырып жайнап тұрды. Апырау, бұл не сұмдық? Шеті-шегі жоқ ойға батып келемін. Қанша ойлан-ойланба, анық-қанығына жете алмайтын бір кереметке кезігіппін мен. "Соғандының" қамбасына келсем, бригадир кеткен жағынан әлі келмепті. Отағасы үйінде жоқ екен. Мектеп жасына жетпеген екі қыз, бір ұлы етегіне оралған әдемі жеңгей: – Қап, әуре болатын болдың-ау, қайным, — деп жік-жапар болды. — Отыр, шай іш, уәдесінде тұрса, бригадир бүгін келеді. Бригадир дастархан жиналмай-ақ келіп қалды. Арақ ішкен, мас. Мені көрді де: – Мынау қайдан шыққан бала? Сұлушаш, Сұлушаш, пәлесің сен, — деп қамшысымен етігінің қонышын сарт дегізіп бір салды. – Бөрте атқа келген бала. – Сола-ай, ма? Сұлушаш, сен өзің айт бұған, балаға беретін ат жоқ. Әкесі келсін, поллитр әкелсін. Әй, бала, әкеңе айт, сөйтсін. Өйтпейді екен, бөрте атты әктілеп, оприходит етіп жіберемін. Мен не дерімді білмей, титығып отырмын. – Ей, жүгермек, дабай, шәгө марш! Бригадирдің оң қолы әдемі жеңгейдің иығына қарай созылды. – Слушай, Сұлушаш, қыздай болып кетіпсің сен өзің. – Қойыңыз! – Қоятын не бар? Ха-ха... Қоятын кез қалған. – Ағай, ұяттағы! – Какой ұят! Ұялатының мына бала ма? Бала, жөнел! Мен есікті көздедім. – Ағай, енді кішкене шыдасаңызшы. – Какой шыдаған? Үш күн шыдағаным аз ба? Далаға атқып шықтым. Мама ағашта бурыл мен бөрте ат байлаулы тұр. Көп ойланып жатпай, бөрте аттың ер-тоқымын, жүгенін сыпырып алып, босатып қоя бердім, бурылға міне салып қамшы бастым. Бөрте ат ауылдың қайда екенін біледі екен, алдыма түсіп алып безіп берді. Маған да керегі осы — демде ұзап кету. Үйдегілерге жолда көргенімді айтып келдім. – Мұны енді ешкімге айтпа, — деді апам үрейлі үнмен. – Неге? – Құдайдың сүйген құлына көрсеткен киелі нәрсесі ол, айтуға болмайды. Көп ұзамай белгілі болды, "киелі нәрсені" Кербұлақтағы малшылардың талайы көріпті, не екенін, бірақ ешкім ажырата алмапты. Сол "киелі нәрсе" сол жұмбақ күйінде қалып қойды. Қыстай Кербұлақты еркін шарлаған күш көліктер көктемде серейген-серейген құр ат болған, көкке аунаған соң асыр салып ойнақтайтынды шығарды. Бір күні қасында екі адам бар бригадир Мұзафар келді де аттарды санап алып, алдарына салып Шуға айдады да кетті. Енді олар жаппай алдымен соқаға, содан соң арбаға, шөп машинасына, тырмаға жегіледі. Жездеме қорыққа мін деп қарагер атты тастап кеткен. Содан бір апта өткенде төменгі мұрыннан құрық сүйреткен екі салт атты шыға келді. Біз ойнап жүрген балалар, елеңдеп қарай қалдық. Бірі мосқал, екіншісі — жас жігіт екен. Жасы бізге жымыңдай қарап: – Әй, балалар, Қалқабай қарияның үйі қайсы? — деді. – Анау ортадағы. – Іштеріңде ол кісінің баласы бар ма? – Бар, мына бақыр бас. – Бақыр бас, әкең қайда? Вова тағы тақылдады: – Қалқабай мұның әкесі емес, жездесі. – Мейлі, әкесі ме, жездесі ме, бізге бәрі бір, ауылда болса, болғаны. – Ауылда жоқ – Қайда? – Шатыртөбеге кеткен. – Онда не бар? – Жездем — қорықшы. – Мейлі. Жездең енді қорықшы емес, жылқышы болады. – Қалайша? – Асықпасаң, көресің. Солай болды. Екі жылқышы сол күні-ақ мұрынның арғы жағындағы сазға тастап кеткен жылқыны жездеме санап өткізді. Үлкенді-кішілі ұзын саны алпыс төрт екен. Осы қыста біздің колхозға қосылған "Көктөбе" колхозының жылқысы — бұл. Биыл Теріскейде қыс қатты болып қырылған жылқыдан қалғаны көрінеді. Бір сөзінде жас жылқышы бұларды "қотыр жылқы" деп қалды. Кербұлақтың мөлдір суын ішіп, шүйгін шөбін жеген соң мұның бәрі жазылып, жұнттай болып семіріп кетеді, –деп көңіл тоғайтты Сағал қария. Жездемде үн жоқ. Сезем, ''қотыр жылқы" деген сөзден сескенеді. Сағал қария тағы бастырмалатып жатыр: – Қалеке, үнжырғаң түсіп кетті ғой. "Ат — арыса, тулақ" — деген. Бұл жылқы сөйтіп келіп тиіп отыр сенің қолыңа, әйтпесе, қайда. Қотыр түгі жоқ, жұттан шыққан мал қайбір оңсын, арып-ашқан, үсті-басын жара басқандары да бар. Сен босқа өкінбе. Бұл — "Көктөбенің" атақты күрең айғыры мен зауыт қара айғырынан тараған жылқы. "Көктөбенің" өрен жүйрік күрең биесі мен торы биесі де бар мұның ішінде. Соларды бір мезгіл мініп-түссең, көңілің өседі. Бұл жылқыны баққаныңа әлі-ақ қуанатын боласың. Жездем үнсіз мырс етіп күлді. Қайтеді енді, елсіз тауда басқа жұмыс жоқ. Бізді жұмыссыз қайтіп асырамақ? Қотыр тұрмақ қышаңқы жылқы болса да бағады әкеміз біз үшін. Шынында да, жылқының ішінде не бір атақты жануарлар бар екен, бірақ бәрі жүдеу, қотыры да бар. Талайды шулатқан жүйрік күрең айғыр шор аяқ болыпты, күрең бие қартайған, тәуірі торы бие екен. Мен күрең биеге, анығырақ айтсам, оның күрең тайына өлердей қызықтым. Тұрқы есік пен төрдей келіскен күрең бие өмірінде бір-ақ рет құлындапты, онысы — өзінен айнымаған күрең тай. Жылқыны күндіз бағу маған жүктелді. Жездем күндіз ұйықтап, түнде жылқы ішінде болады. Кербұлақта қасқыр қалың, иесіз малды аямайды. Күрең тай менің көз құртыма айналды. "Шіркін-ай, менікі болар ма еді?" — деген арман көкейімнен кетпейтін болды. Осы ойымды жездеме айттым: – Жезде, күрең тай менікі болсыншы! Жездем іле жауап қатты: – Әй, баламысың, деген. Күрең тайдың шешесі күрең бие — бәйгенің алдын бермеген жүйрік. Сағал күрең биені әдейі үйірге қосып, құлынын алып отыр. Оған мына жылқының бәрі бір төбе де, күрең тай — бір төбе. Маған оңашалап айтып, тапсырып кеткен, жазылған соң алып кетеді. – Жазылмағаны жақсы екен ғой онда. – Неге? – Күрең тай көз алдымда жүреді. – Жоқ жазылсын жануар. Ертең екеуміз жылқыны Қызылқайнарға айдаймыз. Мен саған бір ақыл айтайын ба? – Айтыңыз. – Ақылым — ешқашан бөтеннің мүлкіне көз алартпа, қанағатшыл бол. Осы айтқаным өмір бақи есіңде болсын, пәле-жаладан аман жүресің. Күрең тай жөніндегі әңгімеден туындап айтылған осы ақыл санама мықтап ұялап еді, өмір бойы ұстанып келемін. Мамырдың ортасы. Жайсаң жотасы еміп тұр. Қотыр жылқы қоң алған, кейбіреуі болмаса, жазылып кеткен. Сонда да емдеу керек. Жездем екеуміз ертелеп атқа қонып, жылқының бетін Қызылқора жаққа қараттық. Аққайнар басындағы жалғыз қараша үйде әпкем, Здән, Бекежан қалды, апам, Бағдаш, Шәкен, Кенен — өзендегі тамда. Ауылдан әудем жер ұзаған соң жездем: – Ал, Әлдеш, біз енді жылқыны суыт айдаймыз. Қызылқораға бұларды терлетіп апару керек, дәрі сонда денелеріне жақсы сіңеді, — деп қарагерді тебінді де, жылқыны қоғамдап айдауға кірісті. Мен де кер дөненге қамшы бастым. Біз жылқыны қуып отырып, сәске түсте Қызылқораға әкеліп қамадық. Ферма меңгерушісі Мұзафар ағай өңшең жалаңдаған жігіттерді даярлап отыр екен, дереу іске кірісіп кетті. Алдымен асауларға бұғалық салып, құлақтарынан басып тұрып керолин қосқан ыстық сумен жуа бастады. Жылқы есті мал деген рас тегі, не бір шу асау денесіне дәрілі су тигенде қалт тұра қалады. Әуелім кейбіреуі сүйсініп, қышыған жерін тосатындай. – Әлдеш, бар, емделген жылқыны сазға жинап тұр, – деді жездем. Асау саяқтар бітіп, кексе биелер шыққан соң жылқы тынышталып, бастарын отқа қойды. Қора алдына жылқыларды емдеп жатқан жігіттермен бірге жездем де шықты. Бұл — жылқы емделіп бітті деген сөз. Жездем қолын бұлғап шақырды. Жанына жақындадым. – Балам, жүр, Ыстыбайдың үйінен шай ішейік, — деді. Біз Ыстыбай атайдың үйіне кіргенде аспан ашық еді, аузымызға бір-екі кесе шай тиген кезде күн бұзылып, көп ұзамай жаңбыр тамшылары түсе бастады. – Ал, Алданыш, жылқыға тарт, мен тағы екі-үш кесе шай ішпесем, басым ауырып тұр. Бар да жылқының басын Далауызға бұр, — деді жездем. – Жарайды. Біздің үйдің балалары бір де біреуіміз әкеміз жұмсаса, осыдан басқа сөз айтып көрген емеспіз. Ауылдан шыға бере кер дөненнің басын қоя бердім. Тұрқы ұзын, шабысы жайлы жануар көсілді дейсің бір. Жылқы желдетіп жауған жаңбырдан Әулиеқораға қарай ыққан екен, әне-міне дегенше жетіп, алдын орадым. Қайыру беру қайда, ес-түсі шығып кеткен жылқы жаппай шабысқа түскен. Жаңбыр аппақ жал-жал болып құйған кезде құлынтай шыңғырып, биелер оқыранып, шұрқырап жосып, гүлей бір әлем пайда болған. Бұл бетінен қайтармаса, жылқы Әулиеқораның желкесіндегі құзға құлап қырылады. Кер дөненге қамшы бастым. Жылқының алдында күрең айғыр басын кегжитіп алып заулап барады екен, біраз жер жеткізбей жүйткіп, ақыры жанамалатты-ау, құрықпен сол қапталдан салып-салып жібердім. Күрең айғыр жаңбырға қырын салды. Кезінде алдына жылқы салмаған, бүгінде шор аяқ кәрі айғыр кер дөненнен құтыла алмады. Мен кер дөненді күрең айғырдан не оздырмай, не қалдырмай, қапталдап жарысып тарттым да отырдым. Торы бие, күрең бие сияқты жүйріктер алда, қалың жылқы олардан кейін шұбыра шауып келеді. Өстіп аққан күйі Әулиеқораның батыс жағын айналып өте бердік. Енді қауіп жоқ алдыңғы жақ — жайдақ жыралар. Кер дөненнің басын қырын бұрдым. Жылқының алдын өткізіп жіберіп, соңын байқамақ болдым. Жылқы көп шашау шықпай, заулап келеді екен. Жаңбыр саябырсыды. Жылқының екпіні басылып, алдыңғылары шөптің басын шала бастады. Күн кеш тартып келеді. Менің көкейіме үрей үйірілді. Жездем жоқ дәу де болса, адасты. Амал қанша, жылқыны жалғыз өзім айдай беремін. Жылқы жүре жайылып келеді. Кер дөнен елеңдеп тізгін керді. Артыма қарадым. Жездем қарагерді көсілтіп келеді екен, маған жете бере басын тартты. Қарагер қайық қой, шіркін, лып тоқтады. – Алданыш, қалай, амансыңдар ма? – Аманбыз. – Іздеріңнен біліп келемін, Әулиеқораны айналып өтіпсіңдер, дұрыс болған. Күрең айғыр есті жануар ғой, көмектескен шығар. – Сөйтті, жылқының алдына түсіп алып, Әулиеқораны қырындай тартты. Кер дөнен де керемет екен, күрең айғырмен жарыстым да отырдым. – Дұрыс істегенсің. Жылқыны еркіне жіберейік, жайыла шұбайды да отырады бұлар енді. Жездемнің айтқаны келді, жылқы жүре оттап келеді. Күрең айғыр жерден шөп үзіп алған жоқ, жылқының алдында алшаңдап басып тартты да отырды. Қалпынан соңынан ерген жылқыға қамқорлық сезілгендей. Біз Ақкөнекті өрлеп жотаға шыққанда түннің бір уағы болған, Аламанға қарай құлағанда менің ұйқым келе бастады. Түрлі ойлар қамап, еңсем езіліп, төмен тартады. Кірпігіме ұйқы тығылып, қалғып кетіппін. Үйде көрпеге оранып ұйықгап жатырмын, біреу жұлқып оятты. Селк етіп көзімді ашып алдым, ат үстінде тербеліп, басым айналып келеді екенмін, лақ деп құсып жібердім. Кер дөнен менің лоқсуымды әдейі шығарған дауыс деді ме, үрікті ме, білмеймін, ала жөнелді. Ерден ауып түсіп қала жаздап барып оңалып, кер дөненнің басын тарттым. Тағы қалғып кетіппін, жылқы шүр ете қалып, жосып жүріп берді. Кер дөнен ілесе жөнелді. Жездемнің даусы шықты: – Айт! Лашын, айт! Лашын жоқ. Оны абай болады, деп әпкем алып қалған. Мен жылқыға қасқыр тигенін сездім. Жоқ Лашынды айтақтамақ болдым, даусым шықпады. Кер дөнен құстай ұшып, жылқының шетін ала заулап келеді. Қарагерді желдей ескізіп жездем жетті. Біз аттың басын тарттық. – Алданыш, білдің бе, жылқыға қасқыр тиді. Қиынсайға қасқыр күшіктепті деп естім едім, рас екен. Мынау сол. Ашыққан-ау, шамасы. Ішінде адам бар жылқыға киліккен деген не сұмдық! Биыл қасқыр қалың болады екен, — деп жездем қарагердің басын тартып, тоқтатты. – Балам, кел, сен қарагерге мін. Бұл — жуас. Андағы — жас мал, тарпаңдау, үркек. Оны маған бер. – Жезде, тарпаң тұрмақ асау болсын, маған бәрібір. – Мұның дұрыс. Мына қасқыр деген бір пәле болайын деп тұр. Жотаға мал келгенше бұлар бізді айналдырады енді. Қайтсек екен? Жездем кәдімгідей уайым қылды. Мен де ойланып қалдым. Жылқыны ауылға аман айдап келдік. Жездем бекер қауіптенбеген екен, қасқыр келер түні бір тайды жарып кетті. Үй ішіміз түгел үрпиісіп қалдық. – Күзетке үзбей шығу керек екен, — деді жездем. –Сөйтіңдер, өйтпесе, түк қалдырмайды бұл қасқыр мына бетімен, — деді әпкем. Жездем Шәкен екеумізге тіктеп қарады да тоқтамды ойын айтты: – Ал, балаларым, дайындалыңдар, бүгін кешке күзетке шығасыңдар, Әлдеш, сен қазір дереу апаңа қымыз апарып беріп қайт. Жайлаудың бір қызығы — жылқы күзету. Жылқы деген жануар — аяғымен жайылғанды жақсы көретін мал. Еркіне жіберсең, бір түнде жер дүниені шарлайды. Жылқы күзеткен адам оны еркіне жібермей, қалаған жағына қарай қайырып отырады. Ал, біздің әр түнгі іс- қимылымыздың жоспарын кешке қарай әкеміз анықтап береді. Аққайнардың басындағы жазықта жылқы бытырай жайылар, Сөрелі сайдың басына жеткенде жусайды. Сол кезде екеуің қырлау жерге шығып алып, аттарыңның шылбырын құрыққа мықтап байлап, астарыңа басып сәл қисайыңдар. Бір мызғысаңдар, ұйқыларың қанады. Жылқы таңға жуық өреді. Сол кезде ояныңдар да атқа қоныңдар. Жылқының бетін бері бұрып, ауылға қайтыңдар. Түн түріліп, жер жүзі ашылған екен, бұл жотада бір де бір ит-құс, жалпы аң атаулы қалмайды, бәрі басатқа, сай-сайға түсіп кетеді. Ашық жерде оңай алдыратынын біледі олар. Шәкен екеуміз әкеміздің айтқанын айнытпай орындаймыз. Жылқы — дін аман. Жылқышы осындай болады, түнде жортып, күндіз ұйықтайды. Өйткені жылқы түнде жайылып, күндіз үйездеп тұрады. Жылқы содан көлеңке басын ұзартып, күн салқын тартқанда барып қозғалады, сол кезде алдымен іздейтіні су. Жездем мен әпкем науаны суға меймілдетіп толтырып қояды. Кешке дейін ыстық мәңгіртіп қым-қуыт араласып кеткен жылқы суға қанған соң үйір-үйір болып бөлінеді. Үйірін қызғанып ашу шақырған айғырлар шайнасып та қалады. Мұндайда жылқышының айбарлы дауысы, ұзын құрықтың зуылы керек. Осы екеуі тыныштандырады жылқыны. Шәкен екеуіміз түнгі күзеттен келсек, әпкем бір қарын қымыз дайындап қойыпты. Соны алып, қарауызды ертіп, кер дөненмен өзенге қарай тарттым. Өзендегі ауыл мен Аққайнардың арасы жап-жақын. Аққайнардың жоғарғы жағындағы бір қырды ассаң, Көпбай сайының басына ілігесің. Әрі қарай арба жолмен құлдасаң, сай аузы өзенге барып тіреледі. Өзеннің арғы бетінде — біздің үй. Апам Бағдаш екеуі осы үйде қалған. Өзен жағасында сала-сала жүгері, күнбағыс, картошка бар. Апам жаз бойы солардың ішінде жүреді. Мен дүниеде апамдай еңбекқор адамды көрген емеспін. Апам — өзіндік бір агроном, күтіп баптаған бақшасы қара құлпы болып жайнап тұрады. Олардың арамшөбін отайтын да, суаратын да бір өзі және барлық жұмысты дәл уақытында атқарады. Апамды еңбекке сонша ентелететін не екен? Бұл сұрақтың жауабы, меніңше, белгілі, ол — біздің қамымызды жеу. Апам барлық өмірін, күш-жігерін, білім-білігін — бәр-бәрін бір бізге арнаған адам. Мама ағашқа қарауыз менен бұрын жетіп барып, иіскелеп, арқа жүні дүрдиіп ырылдады. – Лашын, не болды? Үйден апам шықты. – Лашын біліп тұр, — деді апам. – Нені? – Әуелі аттан түс, содан соң айтамын. – Нені? Дереу аттан түстім. – Ал, апа, айтыңыз – Айтсам, түнде қасқыр келді. – Қалайша? Ия, сөйтті. Кеше Асқар төре келді. Көксай жақтан қасқырдың інін қазып, күшігін алыпты. Бөлтіріктің біреуін тірі алып бара жатыр екен, ойбай салдым: "Төреке-ау, мұныңыз неңіз? Қасқыр енді салып ұрып осында келіп, ойран салады!" — дедім. Айтқанымдай-ақ түнде қаншық қасқыр жетіп келді. Көзім ілініп бара жатыр екен, бірдеңе елестегендей болды, басымды көтеріп алсам, қасқыр әдеп мама ағаштың маңайын иіскеп жүр екен. "Айт! — дедім, қаншық қасқыр елең қылған жоқ басын төмен салып, Асқардың ізімен жүгіре жөнелді. Көп ұзамай Көлтабандағы сиырлы ауылдан шу шықты. Қасқыр екі бұзауды жарып кетіпті. Ол пәле енді сиырлы ауылға күн көрсетпейді. – Сіздерге ше? – Ол мұнда қайтып келмейді. Қасқыр — кекшіл. Ол өзіне жамандық жасаған адамның ауылын тапты, соларды айналдырады. Шынында, ағамның айтқаны айнымай келді, қаншық қасқыр сиырлы ауылдың мазасын алып бітті. Естіліп жатады, біресе танасын, біресе торпағын жарып кетіп, асқынып барады. Сиырға тие алмайды. Табын сиыр қасқырды бұйым ғұрлы көрмейді. Асқар төре — тазы жүгіртіп, ін қазғаны болмаса, қолына мылтық ұстамаған адам. Рысбек мергенге хабар айтыпты. Рысбек — сұр мергеннің өзі. Бұл кісі, керісінше, ит ертпейді. Қос ауыз он алтыншы мылтығы, ескі дүрбісі бар. Кербұлақтың аңы — Рысбектің малы. Бұл өңірде одан өзге мылтық шошайтқан адам жоқ. Сол Рысбек сиырлы ауылдың адамдарының шарасыздығын біліп, еркінсіп, күндіз де бой көрсетуді шығарған қаншық қасқырды бір-ақ күнде атып алыпты. Адам мен аңның егесі қашан да осы, екі аяқтының пайдасына шешіледі. Кербұлақтың бұл тұсын қан қақсатып жүрген осы болса керек, жұрт тыншып қалды. Бірақ жездем: "Сақтықта — қорлық жоқ", — деп Шәкен екеумізді күзетке шығарғанын қойған жоқ. Мейлі, жылқы аман болсыншы! Керолиннен екенін, жоқ ауру келгенін, кім білсін, жылқы емдеуден қайтқалы бергі он күн ішінде төрт тай делбе болды. Делбе болған жаман екен, жылқы еріндері жыбырлап, басы қалтылдап, денесі дірілдеп барып жығылады. Тайдың алғашқысы жығылғанда "Өлді-ау!" — деп зәрем ұшты. Жездем анау айтқандай абыржыған жоқ, қайта мұны дұрыс санады: – Ештеңе етпейді, жөні — осы. Ем қонған. Денесіндегі құрт өлерде жанталасып жатыр да. Құрт өліп, жыбырлағанын қойды болды, тұрып кетеді. Расында, солай болды. Төрт тай да, одан кейін делбе болғандар да бір-бір жығылып, тұрып кетті. Сөйтіп бұл ауру сап тиылды. Қотыр жылқы жазылды. Күн ысып, жылқы қайнардың суына қанбайтын болды, сөйтіп оларды өзенге, Кербұлақтың суына айдап бару қажеттігі туды. Бұл жұмыс маған тапсырылды. Күн еңкейген кезде үйездеп тұрған жылқыны басатқа қарай айдаймын. Алғашқы күні өзенге дейін жая айдап барғанмын, екінші күні басатқа жетісімен өздері сайға түсіп алып шауып жүріп берді. Енді Есім сайының басына дейін айдап барсам болды, жылқы тұрмақ астымдағы атым да өзенге қарай ентелей ұмтылады. Жылқының арты өзенге жеткенде алды суға қанып шығып жатады. Мен алдыңғы лекті қайырып тұрамын, әйтпесе, суға жаңа бас қойған тай-құнандар, саяқтар асығып қанбай қалады. Өзенді кешіп ішкен кейбір үлкен жылқы алдыңғы аяқ тарымен су тарпып үстіне шашады, кейде жата кетеді. Жылқы судан қорықпайды, тек құлағына су кетпесе болғаны. Суға жатқан жылқы басын кегжитіп көтеріп алады. Көргенім бар, құлағына су кеткен жылқы есеңгіреп қалады екен. Жылқыда бір кенже құлындаған жіңішке сұр бие бар. Сұр құлыны өзінен айнымайды. Сол сұр бие суды алдыңғы аяқтарымен тарпып-тарпып жата кетті. Сұр құлын да шешесіне еліктеп жата кеткен, мойнын созғанына қарамай, су басынан асып кетті. Атып тұруын тұрды, бірақ есеңгіреп қалды. Басын шайқап сілкінді де шешесіне ілесіп кете барды. Осымен біттіге санағанмын, сөйтсем, қызығы алда екен. Суға қанған жылқы көп шашау шықпай оттап, жотаға қарай жылжып отырады. Өзеннің шыбын-шіркейі көп, кешке қарай буып жібереді. Мен жылқыны шұбырындыға салмай, күнде жотаға шығатын сайды ауыстырып отырамын. Бүгін Беріксайға салғанмын. Сай табаны дымқыл, әр жер-әр жерде шоқ-шоқ құрақ бар. Жылқы құраққа кіріп кетіп, басын шалады. Шоқ құрақтан шыққан топ ішінде сұр бие жалғыз кетіп барады. Сұр құлыны қайда? Сұр бие оқыранып құлынын іздеді, жоқ. Бие шоқ құраққа қарай шауып барады. Мен де кірдім құраққа. Сұр құлын тырайып жатыр ашықтау жерде. Мен жақындамақ болып едім, сұр бие құлағын жымырып айбат шекті. Құрық көтердім. Сұр бие тайқып шықты. Аттан түсе салып, сұр құлынның басын көтердім. Сұр бие төніп түсіп, тарпып жібере жаздады. Ендігі бір мезетте сұр бие құлынының қолтық тұсына басын біраз салып тұрды да тастап кете барды. Сұр құлын сұлқ жатыр. Енесі тастап кетті, кәдік болып жүрмесін. Мен сұр құлынды тұрғызбақ болып едәуір әурелендім. Сұр құлын қозы емес, түк шығара алмадым. – Айналайын сұр құлын, тұршы! Сені тастап кетсем, қасқыр жеп қояды. Сен өлсең обал, ал, қасқыр жесе, біз төлейміз. Бір тай төлегеніміз де жетеді. Мен сені тастап кете алмаймын, сұр құлын. Тастап кетсем, үй ішіне не бетімді айтамын? Сен бір пәлеге ұрынсаң, менің де шекем қызбайды. Алдыма салып берген малға ие бола алмаған адам боламын онда. Мен осылайша күбірлеп сұр құлынға төніп отырып байқамаппын, сұр бие тұр жанымда мөлиіп, кілт шегіндім. Сұр бие сол мөлиген қалпы сұр құлынды айналып жүр. Құдды бір біреуіміз ауырғанда: "Құдайым-ау, осы күнімді сақтай көр! Пәле-жалаңды маған бер!" — деп айналатын апам сияқты. Кім білсің, сұр бие де құдайға жалынып- жалбарынған болар, онысы қабыл болған шығар, сұр құлын басын жерден ақырын көтеріп, тапырақтап барып орнынан тұрды. Сұр бие керіп тұра қалды. Сұр құлын енесінің емшегіне жабысты. Сұр бие иіп тұр. Шешесінің сүтімен сұр құлынның бойына қуат кіре бастады. Сұр бие сұр құлынын әбден емізді де басат қайдасың деп желіп жүріп берді. Жотаға шықсам, Теректінің басындағы белден қара бұлт қайнап шығып жатыр екен. Белгілі жай, жаңбыр жауады. Жау жаңбыр, нөсерлет! Жаңбыр қанша жаусын, қорқыныш жоқ. Жылқы ығып ешқайда кетпейді, адырға түседі де сай-сайға кіріп, ықтап тұрады. Тасты яки жарды бір жылқы ықтап тоқтаған екен, одан әрі бірін-бірі паналап тізіліп тұра қалады. Жаңбыр бір құйып өтті де тоқтады. Батыс жақ көкпеңбек болып ашылып келе жатты. Жылқы әжептеуір тоңып бүрсеңдеп қалған екен, құлын-тайлар ширығып жарысып ойнай бастады. Менің екі көзім — күрең тайда. Күрең тай әрлі-берлі жүйткіген топтың алдында құстай ұшып заулайды. Өрен жүйрік болады әлі-ақ бұл жануар. Шіркін-ай, менікі болар ма едің? Қайда-а, күрең тай — колхоздікі. Колхоз малы — ортақ. Күрең тай кімнің тақымына тисе, сонікі. Аттың парқын білмес біреудің тепкісіне түсіп, тулақ болып жүрмесе екен, жануар! Көңілге бір медеу — күрең тай — атақты күрең биенің құлыны. Күрең бие жылқышы Сағалдан басқа ешкім мініп көрмеген, бәйгеге қосылатын бедеу бие екен. Күрең тай күрең биенің қартайғанда барып туған құлыны. Сағал жылқышы анда-санда әдейі келіп көріп кетеді күрең тайды, жазылды болды алып кетпек. Күрең тай — мен көкбайталдан кейін құлай жақсы көрген жылқы. Жездем де қызығады екен сөйтсем, қотыр жылқының жазылғанын айдап кетуге келген Мұзафар ағайға: – Мұзеке, мына балам күрең тайды жақсы көріп қалыпты, жүре берсе, қайтеді, — деді. – Жазылған жылқыны тез әкету керек. Күрең тай жазылыпты. Күрең тайға көз тігуші атқұмар адам көп. Сағал ерекше күтімге аламын деп құлшынып отыр, мұны соған апарып тапсырамын, — деп Мұзафар ағай маңайлатпады. Күрең тай жазылған жылқылармен бірге айдалып кете барды. Көңілім құлазып, жылқы іші қызық болмай қалды. Біздің үйдің шай-қанты түгесіліпті. Шай-қант әкелетін жер — екеу — Шоқпар станциясы және Шатырқұл кеніші. Шай-қантқа баратын адам да екеу — Шәкен және мен. Шоқпар мен Шатырқұлға қайсымыз барамыз, қант пен шайды қанша аламыз, оларды анықтайтын адам да екеу — жездем мен әпкем. Ертеңгілік желі басына биелерді айдап келіп, құлындарды байлаған соң әкпем: – Шай-қант байыды. Қане, қайсың барасың. Шатырқұл жақын, соған барса да болады, — деді әпкем. – Мен барайын Шоқпарға, — деп мен лып ете қалдым. – Бар, — деді жездем. Бітті, мен барамын. Әпкем дереу тапсырма бере бастады. Әпкемнің тапсырмасы — шай, қант. Біздің үйдің дастарханына шай, қанттан басқа қажеттінің бәрін — құрт, ірімшік, сары майды әкпемдердің өздері өндіреді. Жездем де тапсырмасын айтты. – Он пәшке махорка, төрт стакан насыбай әкел. Қарагерге мініп бар. – Неге, кер дөнен ше? – Алыс жолға қарагер жақсы, жүрісі қатты, жер өндіреді, желе жортқандай болсаң да үсті қайық қой жануардың. Жездем дұрыс айтады, қарагер — аяңы тымақты алшысынан кигізетін, қусаң жетіп, қашсаң құтылатын жүйрік, мініске мықты, мойымайтын ат. Қарагерді жіті аяңдатып Шоқпарға түс әлетінде жеттім. Әбдірахман атайдың үйінің қазығына қарагерді енді байлап жатыр едім, Әлібек сап ете қалды. – Қотыр жылқышыға сәлем! Өй, тоқта-тоқта, байлама ол қазыққа қотырынды, былғайды. Бүкіл Шоқпарды бүлдіретін болдың ғой сен енді. – Жаяу Мұса, күндейсің ә атқа мінгенді. – Қотыр атты қайтемін мініп, мен, керек болса, түйе мінемін. Әлібектің әкесі Оңғарбай атам — осы өңірде түйе ұстайтын жалғыз адам. Түйелері болған соң мінбеуші ме еді, Әлібектің екі өркештің ортасында жапырайып отырғанын талай көргенмін. – Әй, қойшы, атқа қолың жетпеген соң, сөйтесің, түйе мінгеніңе мақтанасың. Түйе — мініс мал емес, күш көлік. – Ой данышпаным-ай! Дәрежең қанша болып еді-ей, тоқсан тоғыз екен ғой, біреу қосып қоямыз, жүз. Данышпан жүз дәрежелі, Шоқпарға бір көзбояғыш келіп, екі күн болды, ел қырылып көріп жатыр. Жүр бүгін, сағат бесте балаларға көрсетеді екен, соған барайық. – Құрысын. Мен қазір шай-қант аламын да қайтамын. – Қайдан. Клава магазинші екі күннен бері көзбояушының қасында, магазинді ұмытқан, күніне бір рет ашқан болады. Кеттік, сол жаққа барайық ашса, аласың шай-қантыңды, ашпаса, көзбояушының қызығын көреміз. Шынында, магазин жабық екен. Күттік, ашылмады. Күткендердің қарасы көбейе бастады. "Көзбояушы балаларға өнерін көрсетіп болып, үлкендерге бастаудың алдында біраз уақыт бос болады. Магазин сол кезде ашылады екен" — деген хабар шықты. Көрдің ғой, данышпан. Қайтесің, көзбояушының қызығын көресің. Түнге қаламын деп қорқасың ба, немене? Ештеңе етпейді, қорқатын түк те жоқ. Кербұлақ — өзіміз түнде талай барған жер. Мына шіркін қайтеді-ей, сонда бұл Әлібек менен батыр болғаны-ау! Бұған қалай көнерсің?! – Тапқан екенсің қорқақты! Кербұлақ — шырттай қараңғы түнде екі көзімді тас қылып таңып тастап жіберсе де қорықпай баратын жер. Жүр, көзбояушыңа. – Бәсе, сені қайрап салса, ештеңеден қаймықпайсың, батырсың. – Не, сен сонда мені ақымақ қылып тұрсың ба? – Өй, қой, данышпан еш уақытта да ақымақ болмайды. – Әй, қойшы. Кеттік. – Кеттік. Әртіс, жалғыз көзбояушы емес, көп екен. Сайқымазақ ит, мысық ешкі, мегежін, тағы басқалары өнер көрсетті. Біздің күткеніміз — көзбояушы. Ол ең соңында шығады екен. Үстінде аппақ көйлек, қара костюм, қолында темір шыбық бар көзбояушы шықты-ау ақыры. Жүзі сұсты. Жымиған болады, бірақ зәрлі адам екені білініп тұр. Көзбояушы шыбығын жоғары шошайтып қалт тұра қалды. Екі көзі тесіп барады. Екі қолдарыңның саусақтарын айқастырыңдар! Мен 21-ге дейін санаймын. "Қолдарыңды ажыратыңдар", — деймін. Кім де кімнің саусақтары ажырамай қалса, сахнаға шықсын, — деді. Әлібек те, мен де саусақтарымызды айқастырып алдық. Көзбояушы 21-ге дейін санады, менің саусақтарым жабысқан жоқ. Әлібектікі жабысып қалыпты. Сахнаға Әлібек, бір қыз және бір әйел шықты. Көзбояушы Әлібектің екі қолын ажыратып жіберді де құйрығынан шапалағымен бір салып қоя берді. Жұрт қыран күлкі болды. Әлібек көзбояушыны алдамақ болған екен, онысы болмады. Сахнада бір қыз бен бір әйел тұр пенде болып. Екеуін де таныдым: Әбдірахман атайдың көршісі Иван машинистің қызы Нина мен магазинші Клава. Ендігі бір сәтте көзбояушы Нина мен Клаваға айтқанын істете бастады. Нинаға айтты: – Алыста тұратын туысқаның бар ма? – Бар. Әпкем Москвада тұрады. – Әпкеңді көргің келе ме? – Әлбетте. – Міне, онда мына айнаға қара. Нина қол айнаға қарай берді де шап беріп ұстай алды. – Ой, Лиза! Әпке! Нина әдеп айнаны аймалап жатыр ғажап! Клаваға айтты: – Мен осында тұрамын. Іздеп тапшы. Көзбояушы тұр сахнаның ортасында. Клава соқыр адамша екі қолын алға жайып ары жүрді, бері жүрді, көзбояушыны таба алмады. Керемет! – Клавдия Петровна, сіз енді велосипед айдайсыз. Ал, кетгік. Клава әдеп велосипед тепкен болып тыпырлап жатыр. Клава "велосипедті" тебе-тебе қара суға түсіп терлеп кетті. – Ей, көзбояушы, жетеді. Клаваның жүрегі — ауру. Инфаркт болып қалып жүрмесін! Онда мен сені түрмеге қамаймын! Клаваның күйеуі милиционер Саша ағай осылай деп сахнаға қарай талтаңдап басып бара жатты. Жұрт қыран күлкі болды. Мен қорқып отырмын, Клава ауырып қалса, магазинді ашпайды. Онда мен бүгін қайта алмаймын. Жоқ көзбояушының өнерін де тамашаладық магазин де ашылды, мен қоржынның екі басын шай-қантқа, темекіге толтырып та алдым. Мен қарагерге мініп, "Шүу" — дегенде күн батып, қас қарайып бара жатыр еді. Шоқпардан шыға желе шоқырақтата жөнелдім. Аққайнарға дейінгі жолды көзіме елестетіп шықтым. Қазір өткенде емдеуге жылқы айдаған жолмен Ақкөнек асып, Аламан жайлауын көктеп өтіп Аққайнардың қолтығынан бір-ақ шығамын. Қорқыныш жоқ, жер жазық. Қоржын тоқ көңіл — орнында. Әне-міне дегенше Далауыздың түстік жағындағы Жыланкөз әулиенің мазарының тұсына таяй бердім. Жыланкөз жарықтықтың мазары жөнінде әңгіме көп. Оған жан адам аяқ басып бармайды, бірдеңені бүлдіріп алып, әулиенің назасына ілігерміз деп қорқады. Бұл негізсіз де әңгіме емес. "Тоқтасын осы тұстан өтіп бара жатып, мазарға қарап тұрып кіші дәрет сындырған екен, аузы қисайып қалыпты" — дейтін бір әңгіме бар. Өтірік-шынын кім білген, Тоқтасынның аузы қисық екені рас. Жыланкөз әулие мазары деп неге аталды екен бұл, жылан көп шығар. Қараңғы түнек ішінен қалың жылан қылаң бергендей болды. Қарагердің басын қоя бердім. Жануар құстай ұшты. Шыбын-шіркей сартылдап бетіме соғып жатыр, біреуі көзіме кіріп кетті. Екі көзімді тас қылып жұмып алдым. Ат екпіні қорқыныш атаулыны алыстатып әкетті. Әжептеуір сілтеген соң қарагердің басын тарттым. Екпіні басылып аяңға түскен соң, қарагер солға қарай бұрылғысы келді. Мен көнбей тура тарта бердім. Қарагер қайта-қайта солға қарай қисая тартқанын қоймады. Мұнысы несі? Жан-жағыма жақсылап көз салдым. Айналаның бәрі қара түнек, бағыттан айырылып қалыппын. Қарагердің басын тартып, біраз ойланып тұрдым. "Ат — жершіл, алда-жалда адассаң, басын қоя бер, ауылды айнытпай тауып келеді", – деп жездем талай үйреткен, сөйту керек. Қарагерді еркіне қоя бердім. Қарагер басын солға бұрды да сау желіске салды. Содан желісін не күшейтпей, не бәсеңдетпей тартты да отырды. Мен барша бағдардан айырылып қалған екенмін, еш қимыл-әрекетсіз отыруға тура келді. Қарагер ұзақ желді, ауылға жетер болмады. Содан сілемді қатырып барып бір белге шыққанда алдан от көрінді. Жан-жағыма қараймын, танымайтын жер. Қарагер мама ағашқа келіп басын тірегенде үйден әпкем сөйлеп шықты. – Әлдеш, қайда жүрсің қарағым-ау! – Адасып кеттім. Басын еркіне қоя беріп едім, қарагер мама ағашты тауып келді. – Дұрыс істегенсің. Жылқы — есті мал. Ат адаспайды. Әпкем Шоқпардан неғып кешігіп шыққанымды қазбалап сұраған жоқ. Мен де айтпадым. Айтып қайтейін, мен әкпемнің де, жездемнің де тапсырмасын орындап келдім ғой. Ал, әпкем болса біздің қандай да бір шаруаны болмасын, тиянақты тындырғанымызға жүзі ерекше нұрланып қуанады. Ата-ана баланы жұмсауы, бала тіл алуы тиіс. Бұл — біздің үйдің өмір заңы. Бізге үлкендер ренжірлік тірлік істеу — жат. Үлкендер бізді дігерлеп ұрсып әуреге түскен емес. Біз олардың жаны қиналатын епггеңе істеп көрген емеспіз. Апам — ашуы жоқ адам. Әкеміздің аларып бір қарағаны жетіп жатыр, — жым боламыз. Әпкемнің ренішін білдіргені қызық. – Ерте кетіп кеш келіп, салақтаған Алдекем, — деді бірде мен ойыннан кеш келгенімде. Осыдан соң, ойын қанша қызып жатса да, әпкемнен осы сөзді тағы естіп жүрмейін деп үйге қарай ентелей басатын болдым. Күн батып, қараңғы түсіп бара жатқан, әпкем Шәкенді өзеннен су әкелуге жұмсады. Шәкен қорықты-ау деймін, барғысы келмей қипақтады. Әпкем: – Әлдегімнің баласы құсап тілазар болғаны несі? — деді. Шәкен шелекке жармасты. Мен ойланып қалдым: Әлдегім деген адамның жаман баласы болған екен ғой, біз соған ұқсап жүрмейік. Дастархан басында күле беріп едім, әпкем: – Әлдегімнің баласы құсап ыржақтай бергені несі? – деді. "Апырау, осыншама жаман баласы бар Әлдегім деген кісі кім болды екен?" Әпке, Әлдегім деген кісі кім, бізді соның жаман баласына теңей бересіз, — дедім. Әпкем күлді: –Әлдегім дегенім әлде біреу дегенім ғой. Сендер әлде біреудің емес, әкелеріңнің, біздің баламыз сияқты болыңдар, деген сөз — ол. Түу, неткен керемет! Қашан ұғар екенбіз сөздің астарын?! Әзірге асықпайын, ұғармыз әлі-ақ. Жоқ, ол мүмкін емес. Мен білсем, өзінің ана тілін жүз процент білетін адам жоқ бұл дүниеде. Тіл — халықтың қазынасы. Халық байлығы таусылушы ма еді?! Көл-көсір көп, түпсіз терең дария ғой ол. Біздің үйдің адамдарының бір күнгі айналысар тірлігі ертеңгі шай үстінде талқыланып, ұйғарым жасалынады. Бүгін де төрт көзіміз түгел жиналған соң әдеттегідей жездем: – Ал, балаларым нәрат ашайық, — деп шайын бір ұрттап қойып Шәкен екеумізге қарады. Мен жымың ете қалдым. Неге? Жездем "наряд" деген сөзді "нәрат" дейді. Соған күлкім келді. Наряд — колхоз басқармасы төрағасының күнде таңертең өткізетін жұмыс бөлісу жиналысы. Жездем бастыққа еліктеп отыр. Бұған күлмей, қайтпек керек енді. Шәкен тарпа бас салды: – Әлдеш, тыныш отыр! Жөн-ақ қой, ересектігін, естілігін өстіп білдіріп қою керек те. Мен жым болдым. Айтып отырмын ғой, нарядты бастық өткізеді. Бастық бас салып ұрсуы керек. Мен көрген бастықтың бәрі сол, әдеп адамдарға ұрсады да жатады. Бастықтар ұрыспаса, колхоздың жұмысы тоқтап қалып, мектепте оқу тарап кететін сияқты. Дүниенің тұтқасы – ұрсу дерсің. Әне, жездем Шәкенге тіктеп бір қарап қойды. Бізге әкеміздің бір қарағаны жетіп жатыр, не айтпағын бірден түсінеміз. Шәкен жым болды. Менің үлесіме кешегі Шоқпардан әкелген қант-шайдан апамдарға тиесілісін апарып беру тиді. – Апаңды сағынып қалған шығарсың, бүгін қонып мауқыңды басып, ертең кел, — деді жездем. – Сөйткін, — деді әпкем. – Мақұл! Әпкем тек шай-қант қана емес, қоржынның екі басын басқа да оны-мұныға толтырып жатыр. Оның ішінде, әрине, бір қарын қымыз бар. Қоржын қампайған сайын қуана түсемін. Апамның қашанғы әдеті — мен апарған түймедейді түйедей көреді. Апам бұл жолы да сөйтті: – Асырағаныңнан айналайын! — деп мәз-мейрам болды. Ақ апам менің! Кішкентай қуанғаның не тұрады! Үйден Бағдаш шықты да әй-шай жоқ маған қадала кетті: – Не, сен апама келдің бе? Апам — сенікі емес, менікі. Сендер бізді жұртқа тастап кеткенсіңдер. Мен не айтарымды білмей, тұтығып қалдым: – Б-б... Апам арашаға түсті: – Бағдаш, бұл не сөз? Әлдеш бізге шай-қант әкеліпті. Саған мәмпәси бар. Бағдаштың өкпесі бірден басылды: – Мәмпәси! Аға, сен жақсысың. – Ағаң жақсы, әрине. Осыларды беріп жіберген шешең де, әкең де жақсы. Бағдаш әкесі мен шешесін ойлап кетті-ау деймін, томпиып тұрып қалды. Үйге кірдік. Дастархан басында шоқиып Мария отыр. Мария — біздің ауылда өскен ұлты басқа әйел. Соғыс жылдары жер аударылып келген. Мұса деген чешен бала мен Марияны сиыршы Рыскелді асырап алған. Екеуі де бізден әлдеқайда ересек болатын. Мария екі қабат болып қалған. Пәленің Мұсадан болғанын білген Рыскелді қатты ашуланған. – Ойбай-ау, сен екеуің бір үйдің баласы емессіңдер ме, бұның не?! — деп Мұсаға қамшы көтеріпті. Сөйтсе, Мұса қаймығудың орнына, көзін алартып, тісін шықырлатыпты. – Апырай, мынаның сұрқы неткен жаман еді! Бүйтіп бала болғанша бордай тоз! Бар! — деп қолын бір-ақ сермепті Рыскелді. Мұса сол кеткеннен мол кетіп, зым-зия жоғалды. Мария ұл туды. Марияны да, оның Мұсадан айнымайтын ұлын да Рыскелдінің үй-ішінің бәрі өбектеп отырған. Марияның бағы ашылмаған әйел екен, баласы ауырмай-сыздамай өзенге ағып өлді. Мария жалғыз өзі суға шомылуға барып, баласын өзен жағасына отырғызып қойыпты. Сөйтіп шашын сабындап жуып болып, көзін ашып қараса, бала өзенге түсіп кетіп, суға бір батып, бір шығып ағып бара жатыр екен. Шешесі өзен жағалай жүгіріп қуып жеткенше бала тұншығып өліп қалыпты. Баласын көмгендегі Марияның шыңғырғаны-ай! Жан адам шыдап тұра алмаған. Мария баласының топырағы кеппей жатып ұшты-күйді жоғалған. Содан көріп отырғаным — осы. Мұнысы несі екен, Мария маған тесіле қарады. Көзі неткен өткір еді, өңменімнен өтіп барады. – Алданыш, сен мені ұмытып қалған жоқсың ба? – Жоқ – Сен жақтырмайсың ғой өзі. – Неге? – Сендер жақтырыңдар — жақтырмаңдар маған бәрі бір. Мен баламның моласын бір көрейін деп келдім. Мен бақытсыз әйелмін. – Мәрия, сен оны неменеге айтып отырсың Алданышқа? Қой, әрі! – Айша апа, сіз ренжімеңіз. Мені үлкендер түсінбейді, "жынды" дейді, ал балалар түсінеді, аяйды. Апам бәрімізге төсекті көген басына салды. Мен Марияның өзін "жынды" деген сөзінен секем алып қалыппын, сергек ұйықтадым. Көзім ілініп кеткен екен, апамның қарлыққан дауысы шықты. – Мария, неғып ұйықтамай жүрсің. – Айша апа, осы, мен түнімен ұйықтамаймын. – Неге? – Көзім ілініп кетсе болды, балам түсіме кіреді. – Оны ұмытатын уақыт болған жоқ емес пе? – Болған жоқ. Айтыңызшы, ана өлген баласын ұмыта ала ма? –Жоқ Ұмыта алмайды. Анаға баласының қазасы — зіл қаратас қасірет, жазылмайтын дерт. Әлдижан өлгелі қанша жыл өтті, қайғым артпаса, кеміген жоқ. Дұрыс айтасыз. Мен де сол. Кейде алаңдап жынды болып қаламын. – Мария, сенің басың — жас, өмірің — алда. Байға тисең, бала тапсаң, кайғың тарқар аз да болса. Сөйтпейсің бе? – Айша апа, менің өмірім өтіп кетті. Мен өмірінде бір-ақ рет сүйетін адаммын. Мен енді ешкімді де сүйе де, ешқандай бала да туа алмаймын. – Кім білген, бәрі бір құдайдың қолында. – Ой, Айша апа, сіз құдайға сенесіз, мен сенбеймін. – Қой! – Рас! Құдай адамдарды алалайды. Құдай-барлардың жағы, біз сияқтыларды көзіне де ілмейді. Құрысын ондай құдай! – Әй, Мәрия, тоқтат сөзді! Құдайға тіл тигізбе! Әйтпесе... – Айша апа, қойдым — қойдым. – Ия, қояйық балаларды оятармыз. – Дұрыс айтасыз, балалар ұйықтасын. Айша апа, айтыңызшы, қазақ неге қыздың баласын ұлдың баласынан кем көреді? – Оны кім айтып жүр? – Ешкім айтқан жоқ бірақ білініп тұрады. Мысалы, мына сіз Алданышты өлген балаңыз Әлдижаннан жақсы көресіз бе? – Мәрия, сен өйтіп қай-қайдағыны сұрама. Әлдижанның жөні — бір басқа, Әлдештің жөні — бір басқа, Әлдижан қайғым, Әлдеш — қуанышым. Әлдижанды құдай алдынан жарылқасын. Айналайын құдайым Алданышты аман қылсын! Кішкентай күнім менің әлі-ақ әдемі жігіт болады. Мен байдан да, баладан да көрмеген қызығымды Әлдештен көремін. Әлдеш әйел алады, мен келін жұмсаймын, кішкентайларын бағамын. Әлдеш Ыдырыс атасы мен Әлдижан ағасының отын өшірмейді. Мені басым жерге жеткенше асырайды. – Мен сізге соны тілеймін. Арманыңызға жетіңіз, Айша апа! – Айтқаның келсін, Мәрия, қой енді ұйықтайық. – Ұйықтайық. Мен ертең ертемен жол жүремін. – Қайда барасың? – Алысқа барамын. – Мәрия, сен ешқайда бармай-ақ осында қалсаңшы. – Жоқ, мен еш жерде тұрақтай алмаймын. Мұсаны іздеймін. – Ол таптырмас енді. – Таптырады. Біз әлі ол екеуіміз қосылып, бақытты өмір сүреміз. – Арманыңа жет, айналайын! – Айша апа, сіз қандай жақсы адамсыз. Рас айтасыз, Мұса табылады. Мен оны қайтсем де табамын. – Тап! – Сөйтемін. Апам мен Мария тыншыды. Мен ұйықтай алмай, көзім бақырайып жатырмын. Апам мен Марияның әңгімесі көкейімнен кетер емес. Айналайын ақ апам менің! Сіз қайғыңызды еш уақыт ұмыта алмайды екенсіз. Апа, бәрі өзіңіз ойлағандай болады. Мен ер жетем, жігіт боламын. Үйленемін. Сізді астыңызға алты қабат көрпе төсеп отырғызып қойып асыраймын. Апа, ауыл совет біздің үйді бір түтін деп тіркейді. "Ыдырысов Алданыштың үйі" атанамыз. Сонда тарқар ма екен қайғың?! Әй қайдам-ау! Апатайым-ау, сіз Әлдижан ағамды еш уақыт ұмыта алмайды екенсіз. Ағатайым-ау, неге өлдің екенсің, шешеңді шерменде етіп кеткенің нең?! Жүйке-жүйкем босап, екі көзімнен тарам-тарам жас ақты. Апам қайтіп сезіп қойды екен, алақанымен көз жасымды сүртті. – Сен бәрін біліп жатыр ма едің, қап! – Апа, бәрі дұрыс. – Түсінгеніңнен айналайын сенің! Апам мені құшақтап алды. Мен қатып ұйықтап қалыппын. Оянсам, жалғыз жатыр екенмін. Оң жағымдағы апам мен Бағдаштың да, сол жағымдағы Марияның да орындары бос, бәрі тұрып кетіпті. Көгендегі қой-ешкі ағытылып жіберіліпті. Тез-тез киіне бастадым. Үйден апам мен Бағдаш шықты. – Апа, Мария қайда? – Кетіп қалды. Мұсасын іздеп кетті. "Қой, табылмайды. Осында қал"- десем, көнетін емес. – Кім біледі, табылар. – Ия, сөйтсін, табылсын. Әй, бірақ... Мейлі, оны кояйық шай ішейік. Жотаға қайт содан соң. – Мақұл. Жылқы ертеңгі суға келген шығар. – Шаруаның оңтайын білгеніңнен айналайын сенің! – Апа, сіздер қорықпайсыздар ма Бағдаш екеулеріңіз ғана қалып? – Қорықпаймыз. Сонда да қарауызды тастап кет, абай болады. – Қарауыз қалар ма екен? – Қалады. Қарауыз бәрін түсінеді, біздің үйдің қайсысына қай кезде керек екенін жақсы біледі. Шынында, қарауыз керемет қой, мен атқа мініп жатқанда ілеспек рай білдірген, апам: – Қарауыз, жат! — деп еді, көген басына барып етбетінен түсіп жата кетті. Мен: – Лашын, қаласың, жат солай, — дедім де, кер дөненнің басын жотаға қарай бұрдым. Қарауыз былқ етпей жата берді. Ауыл алдындағы Бозтөбенің етегіндегі қорым тұсынан өтіп бара жатыр едім, кер дөнен елең ете қалды. Жалт қарасам, қорымның бергі шетіндегі қалың шөп ішінде Мария отыр екен, сөлбірейіп тұрып жатып, маған айқайлады: – Әй, сұмырайлар, балам қайда менің? Оңбағандар баламның моласын малдарыңа таптатып, жермен-жексен қылып жіберіпсіңдер. Шөп шығып кетіпті. Мен құртамын бәріңді. Қазір барып үйлеріңді өртеймін. Мария аузынан ақ ит кіріп, қара ит шығып екі қолын ербеңдетіп біздің үйге қарай кетіп барады. Кер дөненді тебініп қалып, желе-шоқырақтатып келіп, алдын орадым. Мария дәл баласы өлгендегідей шыңғырып жіберді. Сасып қалдым. Марияның көк көздері бозарып кетіпті, шарасынан шығып барады. – Иттің баласы, кет әрі! — деп кер дөненнің басынан бір салды. Кер дөнен кегжең ете қалды. Екі өкпесін қолына алып ұшып апам жетіпті. – Әй, Мария, аулақ жүр баладан! Айтатының болса, маған айт, алатыныңды да сөйт, менен ал. – Маған сендердің ештеңелеріңнің қажеті жоқ. Балам қайда? Баламды тауып беріңдер. – Балаң өлген. Бейкүнә нәресте — пейіште. – Ол — пейіште, мен — тозақта. Бұл әділеттілік емес. Мен де барам пейішке. Өлемін. Өлтіріңдер. Қорқасыңдар ә. Менен бәрі қорқады. Ха-ха... Күлкісі қандай жаман еді. Мария жынданған екен. Қайтпек керек? Оны мұнда тастап кетуге болмайды,апамдардың мазасын алады, жамандық жасауы да мүмкін. Қой, мұны Шоқпарға апарып тастамаса, болмас. – Мария, сенің балаң Шоқпарда. – Рас айтасың. Өзім де солай ойлап едім. – Онда жүр, мін атқа, Шоқпарға апарып тастайын. – Жоқ мінбеймін. Мен аттан қорқамын. Өзім-ақ кете беремін. Марияның айқай-шу шығарғаны қандай жылдам болса, жуасуы да сондай тез болды. Төмен қараған күйі аяғын жайымен басып барып, ауыл аяғындағы мұрынды айналып кетті. Апам екеуміз қарадық та тұрдық. – Әлдеш, неғып тұрмыз, мен кеттім үйге, сен бара бер. – Апа, Мәрия қайта айналып келсе қайтесіз? Мен бүгін бармай-ақ қояйын жотаға. – Келмейді. Келсе, көреміз Бағдаш екеуміз. Бейшараның есі кіресілі-шығасылы екен, "Балаң Шоқпарда" — дегенге сеніп қалды. Шоқпарға жетпей тоқтамайды ол енді. – Сөйтсе екен. Кеттім онда. – Бара ғой. Айналайын сенен. Баласынан да, панасынан да айналдым. Мен ұзай бердім. Апам тұр қарап. "Аман болса екен апам мен Бағдаш!" Жездем екеуміз ұзақ жайылып, Шатыртөбе жаққа шығандап шығып кеткен бір топ жылқының бетін кері бұрып, маңайды шолмақ болып бір биіктеу төбеге шықтық. Қордай тауларынан саулап түскен сары жел аңырап тұр. Желге қырын қарап тұрып аузымды аштым, гуілдеген дыбыс шықты. Гуіл аузымды қаншалықты ашқаныма қарай құбылып, өзіндік бір әуен пайда болды. Мен жездеме байқатпай аузымды қайта-қайта ашып-жауып біраз гуілдеттім. Өстіп өзіммен өзім болып тұрып байқамаппын, төменде созылып жатқан қырғыздар Аңырақайға мал айдайтын үлкен жолдың үстінде тұсымыздан бір құла ат өтіп барады екен. – Жезде, мынау неткен ат? – Бұл — қашқан ат, туған жерін бетке алып барады. – Ұстамаймыз ба? – Жоқ. Мұндай қашқан ат атып алмаса, ұстатпайды. Көрдің бе, қаншырдай қатып жарап алған. Садақтың оғындай екен жануар. Жылқыдан ақылды мал жоқ. Олар жолда қуғын болатынын, талай өткелектен өтетінін біледі. Мұндай тәуекелге өз күшіне сенген жылқы ғана барады. Мынау сондай, жүйрік ат, жеткізбейді. – Сонда да қуып көрейік. – Мә, онда қарагерге сен мін, аямай көсілт. Қарауызды айтақтап қосамыз, ол жетіп алдын орайды. Сол кезде дауыс жететін жерге жақындарсың. "Бас, Лашын!" — десең болды, қарауыз құла атты қайырып жібермейді. Әрі қарай бізде де жан бар ғой, қақпайлап Бекен төренің қой қорасына апарып кіргізіп ұстаймыз. Жездем бұл сөздерді айтып болғанша екеуміз ат ауыстырып міндік те төмен қарай сорғалай жөнелдік. Құла ат құстай ұшты. Қарауыз заулап барады. Біз де атқа қамшы бастық. Керемет бір шабыс басталды. Құла ат, шынында, жүйрік екен, бізді маңайлату қайда, қарауызға зорға жеткізді. Қарауыз алдын екі-үш рет ораған соң мен құла атқа жақындай бастадым. Дауыс жететін жерге де жеттім-ау. "Бас, Лашын!". Қарауыз өмір бойы бұлжытпай орындап келе жатқан бұйрықты естіген бойда құла аттың омырауына жармасты. Құла ат жалт беріп жолдан шығып, төменгі Бекен төренің қой қорасы жаққа қарай тартты. Бізге керегі де осы — құла аттың жолдан шыққаны — бағытынан айырылғаны. Мен енді құла атты түре қумай, оң қапталын алып шауып отырдым. Жездем де жетті. Құла ат Бекен төренің қой қорасына еш қиындық көрсетпей, өзі барып кірді. Жануар текті жылқы екен, демде тыншып тұра қалды, тек қарауызға тіксініп қарап қояды. Жездем кер дөненнен түсіп, оң қолын жалына қарай созып жақындап еді, былқ еткен жоқ. Жездем құла аттың мойнынан ұстап, жалын, содан соң сауырын сипады. – Әлдеш, андағы шылбырды әкел. Мен қарагердің шылбырын шешіп бердім. Жездем құла атты шылбырмен ноқталады. – Мұны не істейміз енді? – Не істейміз, иесі іздеп келіп әкетер. Оған дейін жүреді, жоқ бос жіберуге болмайды. Ең дұрысы — мұны жылқыға мініп алған. Сен мініп жүр. Осыдан үш күн өткенде сәске түс кезінде құла аттың ысы да жетті. Құла ат Қордай ауданындағы Қасық ауылынан қашып шығыпты. Құла аттың иесі момын кісі екен, мұрнын қайта-қайта тарта береді. – Бұл бір пір атқан болды. Былтыр дөненінде Топардағы қайын жұртым беріп еді, өстіп кайта-қайта қаша береді, ығырым шықты. Сіз жылқы бағады екенсіз, осының орнына бір тай берсеңіз де айырбастар едім. Бұл өзі жүйрік жылқының тұқымы — деп мұрнын бір тартып қойды. – Қойыңыз, тай ұят болар. Әлдеш, бар, торы байталды ұстап әкел, — деді жездем. Мен құла атпен жылқыға қарай тұра шаптым. Түс ауа құла аттың иесі торы байталды жетектеп, Көпбай сайының аузына кіріп бара жатты. Жүзіктің көзінен өткендей құла бесті біздің мама ағашта байлаулы тұрып, иесі жаққа бір қарады да басын төмен салды. Біздің үйдің іші құла атқа түгел төніп тұрмыз. – Биені атқа айырбастағаны несі? —деп әпкем жақтырмады. – Бұл — ат емес, тұлпар, — деді жездем. – Оны қайдан білдің? – Түрі айтып тұр емес пе. – "Жаздай тапқан жігіттен жазбай тапқан бие артық", — деген атам қазақ бие жақсы ғой, — деп апам әпкемді қостады. – Мейлі, балалар мінсін. Колхоздың аты бүгін бар, ертең жоқ — деп жездем бізге қарады. – Мінеміз, — дедім мен. – Осындай жақсы ат керек бізге, — деді Шәкен. – Мініңдер! — деді әпкем. – Ер қанаты — ат. Адымдарың ұзарсын! — деді апам. – Әумин, — деді жездем. Бәріміз алақанымызбен бетімізді сипадық. Міне, енді мен құла атты жылқыға мініп жүрмін. Құла ат мінген сайын таралып, ширап, сылаң қағады. – Бұл құла жай жылқы емес, қазанат. Қарашы, қандай сұлу. Құйма тұяқ тік бақай, бура;сан, сауыры жаялықтай. Басында қылаудай ет жоқ қамыс құлақ, қой мойын, танауы кең, өмірі өкпесі өшпейтіннің өзі, — деп масаттанды жездем ертеңгілік құланы ерттеп жатып. – Сонда бұл қарагерден де жүйрік пе? – Қарагер — қажымайтын-талмайтын мініс аты. Рас, ол бір жылқыдай-ақ шабады, бірақ мына құла — бәйге аты. – Оны қайдан білдіңіз? – Жақында көресің. – Қалайша! – Шынқожаның қайнарында аудан малшыларының тойы өтетін болыпты. Соған құланы жаратып апарып, бәйгеге қосамыз. – Кім шабады мұнымен? – Сен шабасың. Бүгіннен бастап суытуға кірісеміз. Құла атты баптау ісі дереу басталып кетті. Алғашқы күні қарагер мен құла атты жарыстырып көрдік. Тоспадан өте Шатыртөбеге қарай бастарын қоя беріп едік, қарагер Құтан төренің күмбезіне дейін жеткізбей барған, құла ат шапқан сайын үдейтіннің өзі екен, қуып жетіп, басып оза берді. – Әлдеш, болды, басын тарт! — деді жездем. Құланың еті қызған екен, біраз жер бой бермей, екі қолымды қарыстырып барып зорға тоқтады. – Нағыз алысқа сілтейтіннің өзі екен. Құдай қаласа, той күні маңдайы жарқырап алда келеді, — деп жездем құла аттың жалынан ұстады. — Еті қалың. Жақсылап суыту керек. – Сонда не істейміз? – Ол жағын маған қоя бер. Саған кер дөненді ұстап беремін, соны мін, ал мынаны мен суытуға кірісемін. Солай болды. Мен кер дөненге міндім. Құла ат ерекше күтімге алынды. Түнде от жерге арқандалып, күндіз көлеңке астындағы аттақырға байланады. Екі күннің бірінде жездем үстіне қалың жабу жауып, қан сорпа қылып терлетіп келіп, кермеге байлап таң асырады. Той болатын күн де келіп жетті. Жездем мені әбден бабына келіп жараған құла атқа мінгізіп ертіп алды да Шынқожаның қайнарына қарай тарттық. Құла түк желікпей, төрт аяғын жай, бірақ сергек басып келеді. Екі көзі мөп-мөлдір, жүні жылтырап тұр, сіңірлері серіппелі болаттай тұнық. Тойлы ауылға біз жақындай бергенде ат айдаушы өңшең жал-құйрығы сүзілген бәйге аттарын топтан ұзатып айдап бара жатты. Жездем қаракерден түсті, құла аттың кекілін шошайтып жіппен байлап, тартпасын мықтап тартты да: – Ал, балам, жолың болсын! Құдай, өзің қолдай көр! Әумин! — деп бата берді. — Тездет, ана топқа барып қосыл. Қайтарда тізгінді тарт та отыр. Тізгінге сүйеніп шапқан ат барлықпайды. Анау Қадырдың қамбасының желкесіндегі қырға шыққан соң бері қарай жібер басын, құла жұлдыздай ағады. Жалына жабысып ал, құла ат қара үзіп келеді. – Мақұл. Мен желе шоқырақтатып келіп топқа қосылдым да кете бардым. Бәйге аттарына қосылған соң құла ат керемет сергектеніп алды, ала-ала жөнеледі. Басын тарта-тарта екі қолым қарысты. Ат айдаушы бізді қай жерден қайырады, білмейміз, алыстаған сайын атқа шауып әккі болған балалар алға жүргісі келмей, кейіндеп, ат айдаушы ұрсып зықымызды шығарды. Сөйтіп келе жатқанда балалардың алдына шығып алғанмын, ат айдаушы: "Ал, балалар, жөнеліңдер!" — деп айқай салып, қырын қарап шаба жөнелді. Құла ат айдаушы шапқан жаққа қарай атырыла ұмтылды. Ат айдаушыға қатарласа бердім, иманды болғыр кісі екен, тізгінімнен ұстай алып, құла аттың басын бәйге аттары заулап бара жатқан жаққа бұрып жіберді. – Шуу, жануар! Құла ат аға жөнелді, тізгінді шірене тарттым. Сөйтіп басын еркіне жібермей тежеп, бірқалыпты шабысқа түсірдім. Содан құла ұзыннан-ұзақ шұбатылып бара жатқан аттарды бір-бірлеп артқа тастап сілтеді де отырды. Басы Қадырдың қамбасының желкесіндегі қырға барып тірелетін ұзын сайды қапталдап бара жатқан төрт-бес аттың шабысы ерен, жеткізер емес. Қырға шыққанша бұл аттарға жақындау керек, құланың тізгінін жібермек болып едім, жездемнің айтқаны ойыма түсті. Қой, сап-сап, көңілім, елірме. Мынау оңай шабыс емес, қырға еркімен шықсын, әрі қарай жіберемін басын. Құла атты менің ойымды біліп келе жатыр дерсің, бір қалыпты сілтеді де отырды. Қырға шыққанда алдыңғы үш атқа арқан бойы жақындадым. Қостөбенің басында тұрған жұрт қарауытып көрінді. Құла ат ылди қарай құстай ұшты, үш атты іркес-тіркес артқа тастады. Алда әжептеуір жерде Әмірбектің күрең аты кетіп барады екен. Үстіндегі Әмірбектің үлкен ұлы Бейсен — атқа көп шапқан әккі бала. Күрең — басы озды болды жеткізуді білмейтін жүйрік. Бұл далада ешкімге бәйге беріп көрмеген күрең тұлпар ежелгі әдетімен көсіліп барады. Құланың күреңнен беті қайтып көрмеген емес пе, тайсалмай өршелене сілтеді. Міне, ғажап, құла ат күреңге жететін болды. Әне-міне дегенше құйысқан тістесіп еді, енді демде бастары қатарласты. Мұндай қорлықты күрең де, Бейсен де өмірі көрмеген, екеуі де састы. Құла аттың мойны оза бастады, Бейсен күрең атқа қамшы басты. Бітті, бәйге атының санына қамшы тигені — оның әлсіздігі деген сөз. Күреңнің көзі шарасынан шыға шақырайып, ышқына шапты. Құла түк сезер емес, ағып келеді. Күрең қалуға айналды, екі көзінен жас мөлт-мөлт тамды. Қайтсін-ай, өмірі бәйгенің алдын бермеген күрең бүгін қалады. Жануарды аяп кеттім, менің де екі көзімнен жас парлап қоя берді. Құла ат алға шықты. Мен еңкейіп құла аттың жалына жабысып, тізгіннен қатып ұстаған күйі сөреде шулап тұрғандардың тұсынан ағызып өте шықтым. Қарагер атты танаулатып жездем жетті. – А, құдай! Ия, аруақ! Ақсарбас! Ал, Әлдеш, сен құла атты өстіп желдетіп жүр. Мен бәйгесіне барайын. – Мақұл. Барыңыз. Содан жездем көпке дейін келмей, әбден шыдамым таусылғанда барып көрінді-ау көзіме. Жанында бір милиционер келе жатыр. Жездем көңілсіз, жүдеп қалыпты. – Әлдеш, құла аттан айырылдық! — деді таяй бере. – Неге? – Оны мына мілисә бала біледі. Милиционер жымиды: Мен қайдан білемін, маған бастық бұйырды: "Әкел",–деп, — апарамын, болды. Құла аттың жүгенін, ер-тоқымын сыпырып алдық милиционер жүгенге жармаспақ болып еді, жездем: – Қазақ малын берсе, берген, ноқтасын бермеген, — деп бір-ақ кесті. Милиционер құла аттың мойнына белдігін салып жетектеп алды. Жездем мені мінгестіріп ер-тоқымды өңгеріп, қарагердің басын ауылға қаратты. – Жезде, не болды, айтыңызшы! – Не болсын, Әмірбек дау шығарды. "Құла ат Қалқабайдыкі емес. Бұл — ұрлық ат. Бәйгені Қалқабай емес, иесіне беру керек", — деп шімірікпей айқайға басты. Мен құдайдың шынын айттым, ешкім елер болмады. Қайта мілисаның бастығы: "Атыңыздың дәкіметі бар ма?" — деп өзіме жабысты. "Қазақтың атында дәкімет болушы ма еді. Аттың дәкімөт иесі", — дедім. "Жоқ ондай болмайды. Құла атты біз алып кетеміз, дәкімөтін әкеліп аласыз", —деді де бастық құла атқа жаңағы баланы жұмсады. Бар әңгіме — осы. Осындай да болады екен-ау, айдың-күннің аманында құла аттан айырылдық та қалдық. Екі күннен кейін жездем Қасыққа, құла аттың документіне барғалы жиналып жатқанда Шудан ферма бастығы Мұзафар ағай келді. Мұзафар ағайдың әйелі Бәтен біздің елдің, яғни күнтудың қызы. – Қайын аға, құла ат алдыңғы күні Шуға апара жатқан машинадан қарғып кетіп, пышаққа ілініпті, — деп Мұзафар ағай жездеме аянышты кейіппен қарады. – Мұзафар, Қасыққа жүргелі тұр едім, мұның дұрыс болды. Жалғыз үйлі күнтуға жақсы ат мінгізуші ме едіңдер сендер, деп жездем төтесінен бір-ақ қайырды. – Қайын аға, қойыңыз. Әмірбек тентек болған екен деп, барша сыйқымға өкпелемексіз бе? – Сыйқымға өкпелеп не бопты маған? Еліңнен айналайын, қыздарыңды алдым, өсіп-өндім. Мен сыйқым болайыншы, Әмірбек өстіп шатақ шығарар ма еді, жоқ қайта қуанар еді. Соны айтып тұрмын. – Оныңыз рас енді. – Әне, көрдің бе, шындықтан аса алмайсың. Мұзафар, осыдан көр де тұр Әмірбектің күреңінен мына қарагер де озады, онда қайтер екен ол — пәлеқор, қарагер — ен-таңбасы бар колхоздың аты. – Қайтеді, колхоздың аты озса, ешкім дауласпайды. – Кім білген? Бұл қазақтың ру-руға бөлінгені, аз атаның баласын басынғаны кәммүнізімде де қалмас. – Қойыңыз, Қалеке, түңілмеңіз. Ел болған соң телі-тентексіз болмайды. Әмірбек соның бірі шығар. Одан да қарагерді суытуға кірісіңіз, осы айдың аяғында тағы бір үлкен той болады. – Мақұл, оны да көрейік. – Сөйтіңіз. Үлкендердің әңгімесі осымен бітіп, үйге кіріп кетті. Мен дел-сал күйде орнымда тұрып қалдым. Көз алдыма Әмірбектің екі көзі шақырайып шығып бара жатқан күрең аты келді. Мен құла атпен тұсынан баса-көктеп өтіп барамын. Кенет ағып бара жатқан машинадан құла ат қарғып кетті, қара жердің шаңы — бұрқ етті. Селк ете қалдым. Көз алдымда көлбеңдеген көріністер ғайып болды. Мама ағашта байлаулы тұрған қарагерге тесіліп қарап қалыппын. Көкбайтал мен күрең тайдан, құла аттан көре алмаған қызық сенен бұйырар, жануар. Қарагер, ендігі үмітіміз — сенсің! "Үмітсіз — шайтан", – дейді апам. Апам халықтың сөзін айтады. Қандай, асыл сөз! Үміт! Адам үмітпен өмір сүреді. Мені де көп үмітім алға сүйрейді. Әзірге ертерек мектепке барсам, жақсы оқысам, деймін. Мектепке баратын уақыттың төбесі көріне бастады. Ертеңгі шайда осы жайында әңгіме өрбіді. Сөзді әпкем бастады: – Биыл Здән мен Бағдашты оқуға бермесе болмас. Ел аман, жұрт тынышта сауатсыз қылмақпыз ба екеуін? Қой, өзіміз ішпейік-жемейік, балаларды оқытайық. – Онда мен Шоқпарға барып келейін. Әбдірахманмен сөйлесейін, қоржын тамының бір басын берсін. Соған апамды үш баламен қояйық. – Берер ме екен? – Береді. Бермесе, басқа үй табамын. "О-о, мен өз үйімде жүріп оқитын болдым! Бөтен үйде жүріп, біреудің қазан-ошағына телмірген қандай жаман еді десеңші. Оқудан қарның ашып, көзің қарауытып келгенде бір жапырақ нан үзіп жеуге батылың жетпейтіні неткен қорлық!". Бәрінен де Здән мен Бағдаштың оқуға баратын болғаны қатты қуантты мені. Здәннің он екіге, Бағдаштың тоғызға келгенше мектеп бетін көрмегені бәрімізге батады, әрине. Бірақ амал қанша, мүкіндік жоқ. Үш баланы бірдей кімнің үйіне қойып оқытпақ? Мына ақыл неге бұрын ешкімнің ойына келмеген? Жылда "Здән мен Бағдаш оқуға келесі жылы барады" деумен уақыт өтіп бара жатқан. Жездем Шоқпарға барып қайтты. Әбдірахман атай қоржын тамының бір басын беретін болыпты. Бізді Шоқпарға көшіруге дайындық басталды. Негізінде, біздің отбасы — екі отбасының қосындысы. Апам баласы, келіні және менімен қоржын тамның бір басында, жездем, әпкем, Шәкен, Здән, Бағдаш, Бекежан екінші басында тұрған күн әжептеуір алыстағанымен, апамның тұрмысқа қажетті оны-мұнысының жұрнағы сақталған екен, солар түгелденіп жинастырыла басталды. Азық-түліктің қамы жасалынды. Көшіріп апаратын көлік те ойластырылды. Сөйтіп, әне-міне дегенше, бәрі дайын болды. Аяғым сынғаннан дәл бір жыл өткенде, тамыздың отызы күні колхоздың Шәкен айдайтын арбасына бүкіл үй ішіміз болып шат-шадыман көңілмен қазан-ошақ көрпе-жастықты, азық-ауқатты тиеп жаттық. Біздің көшті көруге Құтым апай мен Базаркүл келді. Құтым апай ыңқылдап ауырып тұрып ақырын сөйледі: – Айша, көш құтты болсын! Қалқабай, Алданышты бөлек шығарып жатыр екенсіңдер ғой. Әміржан, бұларың дұрыс, Алданыш жігіт болды, Әлдижан ағасының түтінін түтетсін енді. Құтым апайдың қапелімде айтылған мына сөзі бәрімізді толқытты. – Айтқаныңыз келсін! — деді апам. – Алданыш — бүгіннен бастап бір үйдің иесі, — деді жездем. – Айналайын құдай, сәтін сала көр! — деді әпкем. Мен не дерімді білмей, Базаркүлге қарадым. Базаркүл қып-қызыл болып кетті. – Апа, Базаркүл оқуға бармай ма? — деп әңгімені басқа жаққа бұрдым. Құтым апай іле жауап қатты. – Қайдан, әкесі жоқ жетім қызға осы оқығаны да жетеді. Шоқпардың оқуы бітті, Шуға апаруға жағдай жоқ Базаркүл оқуды қояды. Базаркүл мұңайып тұр. Дәл былтырғы менің кейпімді киген. Дүниеде қатарыңнан қалған жаман! Қайтейін, Базаркүл, саған іштей жаным ашығаннан басқа менің қолымнан не келеді? Шіркін-ай, балалардың оқуына ешнәрсе бөгет болмаса, әйтпесе, мынау не, мектебі бар ауылдың баласы оқып, біз сияқтылар шеттеп қаламыз. Қаншама жақсы оқитын бала оқуын жалғастыра алмай жүр, өкінішті-ақ! Солардың бірі — Базаркүл. "Базаркүл, мен де сен құсап Шоқпардың оқуын тауысайыншы. Содан соң ендігі жылы екеуміз бірге сегізінші класта оқуға Шуға барамыз. Аудан орталығында интернат бар, сонда оқимыз. Біздің өмір жолымыз әлі қосылады". Менің іштей не айтып тұрғанымды Базаркүл сезді, әрине, маған қимай қарай берді. – Әлдеш, жолың болсын! Жақсы оқы! — деді де әрі қарап кетті. Көріп қалдым, көзіне жас үйіріліпті. Қап!.. Арба орнынан қозғалды. Ішім әлейім-жәлейім болды. Базаркүл неге жылады, оқи алмай қалғанына қапаланды ма, жоқ мені қимады ма? Басыма әртүрлі ойлар келді, ұшығына шыға алар емеспін. Арба ауылдан ұзай берді, ақыры ешкімге жәутеңкөз болмай, өз үйімде жүріп оқитын болдым-ау! Здән мен Бағдаш та оқиды. Екеуінің оқымай жүргеніне мен қатты ыңғайсызданатынмын. Кәдімгі бір үлес бөліскенде бір нәрсені әділетсіз артық алып қойғандай болып жүретінмін. Шындығында, солай ғой. Әкемнің бір-ақ баланы оқытуға шамасы келді, ол мен болдым. Міне, енді, етек жеңіміз кеңи бастап еді, үшеумізді оқытатын болды. Арба ырғағымен ойға батқан қандай жақсы еді, шіркін! Барлық ой оқуға келіп тіреледі. Сынған аяғым сәл-пәл қисықтау, әнтек қысқалау. Аңдап қараған адамға болмаса, байқалмайды. Бірақ балалардан ештеңені жасырып болмайсың, "Ақсақ" — деп кемсітер ме екен, қайтер екен? Әбдірахман атай қандай кітап дайындап отыр екен? Оршыбек ағай қалай қарсы алар екен? Мен мектепке осындай ойлармен келдім. Бөтен балалар менің аяғымның ақауын аңғармаған сияқты. Әбдірахман атай: – Алданыш, келдің бе, құда қаласа, кешке "Абайды" оқимыз, — деп қарсы алды. – Былтыр оқып едік қой. – "Абайды" жылда, ай сайын, күнде оқу керек. Қазақ баласына мектепте көп оқудың қажеті жоқ Абайдың өзін, Әуезовтің осы кітабын оқыса, жетіп жатыр. Абайды білген бала өмірден таяқ жемейтін болады. Бала оңы мен солын ажыратамын, жақсы мен жаманды білемін десе Абайды оқысын. Оршыбек ағай мені көрген сәтте қуанып қалды. – Жарайсың, Ыдырысов! Мен сен енді оқымай қалатын шығарсың деп қорқып едім. Оқығаның дұрыс. Сен — болашағың бар баласың. Аяғың жазылысымен неге келмедің? — деді ағай. – Келдім, ағай, қысқы каникулдан соң. Директор: "Үлгере алмайсың, күзде кел" — деп қайтарып жіберді. – Қап, маған келмедің бе? Сен үлгермек түгілі "беске" бітіретін едің жетіншіні. Төбем көкке бір елі жетпей алабұртып тұрмын. Бір жыл оқымай қалғаныма өкініш те жоқ емес, әрине. Ағай менің бұл күйімді сезе қойды. – Ештеңе етпейді, асықпа, өмірің — алда, оқып үлгересің, әлі-ақ жоғары оқу орнын да бітіресің сен, —деп қанаттандырды ағай мені. Мен оқуды көңілді бастадым. Әсіресе, Здән мен Бағдаштың мектеп есігін ашқанына жүрегім жарыларман болып жүрмін. Кеудемді өлең кернеді. Қолыма қағаз, қалам алып жаза бастадым. Балаға оқу керек, Тауыққа шоқу керек, Құлынға шабу керек, Күшікке қабу керек. Бұл не, өлең бе, жоқ әшейін бірдеңе ме? Айналайын Абай ата, қолдай көр! Өстіп кеудемді кернеген жайларды өлеңге айналдырып жүрейін, рұқсат ет. Қарашы, "Балаға оқу керек" деген сөзді тауып жаздым-ау деймін. Мен оқуды сағынып зорға жетіп отырмын. Ал, Здән мен Бағдашқа оқудың зары әбден өткен. Балаға оқу керек, бұл — ақиқат. Бала оқығанда да өте жақсы оқуы керек. Мен бұл ойымды қарындастарыма айттым. – Жақсы оқимыз, — деді Здән. – Аға, сіз сияқты оқу озаты боламыз, —деді Бағдаш. – Сөйтіңдер, өң "беске" оқиық — дедім мен. Біз осыған бекіндік. Ендігісін уақыт көрсетеді. Алда өмір көп. Эпилог Бұл кітап — менің алыста калған аяулы шағым —балалығымның жаңғырығы. О баста жазғанымдай, бүл кітап — өмірдің өзі. Әлбетте, менің көргендерім мен көңілге түйгендерім өте көп. Мен солардың ең елеулілерін ғана қағазға түсірдім. Мен біттім. Кім не түсінеді, не түйсінеді, еркі, өзі білсін. Осымен тоқтаса да болар еді, бірақ адамдардың оқыған кітаптарының кейіпкерлерінің кейінгі тағдырын білгісі келетіні бар. Мүмкін, бұл кітапты оқығандар да сөйтер, онда айтайын. Апам мен жездемнен, яғни әкемнен басқамыздың бәріміз аман-есен, біреуден ілгері, біреуден кейін дегендей өмір сүріп жатырмыз. Біздің тілеуімізді тілеп әпкем, яғни шешем отыр. Апамның аяғым сынғанда, қатты ауырып қалғанымда құдайға жалынып-жалбарынып мені айналып, өз басын өлімге тіккенін ілгеріде жаздым ғой, бір жақсысы — мен де, апам да аман қалып жүрдік. Беріде, менің балам Бауыржан емшектегі кезінде суық тиіп ауырып мұрттай ұшты. Баланың ыстығы шамадан тыс көтеріліп, өмір мен өлім белдесті дейтін сәт туды. Кешқұрым бала дем ала алмай, кірпігі әрең қимылдап қалды. Бәріміздің үрейіміз ұшып кеткен, кейбіреулер көз жасына ерік бере бастаған. – Баланың бесігін ортаға қойыңдар! Сөйтіңдер де бөлмені босатыңдар! Есі шығып отырған ел кім не айтса, соған мақұл. Апамның айтқанын істедік. Біз шықпай жатып-ақ апам күбірлеп бесікті айнала бастаған. Апам көпке дейін шықпады.Үнсіздік орнаған. Бала мен апам қалған бөлмеге әпкем кіріп кетіп еді, кемсеңдеп жылап шықты. Менің әйелім Бану шыңғырып жіберді: – Бауыржа-а-ан!.. Әпкемнің даусы сыбырлағандай болып әрең шықты: – Бала қалды... Апасы кетті... Бәріміз демімізді ішке тартып отырып қалдық. Әкпемнің аңыраған даусы шықты: – Ұрпағы үшін шыбын жанын аямаған, анашым-ау! Жаппай жылау басталды. Апамды ақтық сапарға шығарып салдық. Бауыржан жазылып кетті. Бұл қалай, білмеймін. Білетінім — бұл болған әңгіме. Әкем бізді, өз сөзімен айтқанда, үйірімізге қосып кетті. Біздің үй аудан орталығындағы аталастарымыздың арасына жетпісінші жылдың көктемінде көшіп келді. Әкем туысқандарымен аралас-құралас жеті жыл өмір сүріп, осынысын өлшеусіз бақытқа балап барып озды бұл дүниеден. – Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді. Менің сүйегімнен өткен екі сөз бар еді, екеуінен де құтылдым. Бірі — қаңғыған күнту, екіншісі — күшік күйеу, деген сөздер еді. Құрысын. Мені енді ешкім кемсіте алмайды, — деп шексіз қуанған әкем қоныс аударған тұста. Әкемді армансыз адам санағанмын. Сөйтсем... Әкем қайтыс болған кезде мен облыс орталығында қызмет істейтінмін, естісімен құстай ұшып жеттім. Хабар алған кезде де, жолда да жылай алмадым. Қайтіп жылаймын, әкем менің "жездем" ғой. Жездеге де жылай ма екен? Қаралы үйге жақындап келеміз. Бану да, Бекежан да, Күләш келін де көз жастарына ерік берді. – Ата-а! – Атам-ау, атам-ау! "Мен не деп жылайын, әке! "Әке" — десем, елден ұят, "жезде" — деуге бүгін тілім келмейді, әке!" Мен улап-шулап көрісіп жатқандардың ешқайсысына қарамай, түпкі бөлмеге кіріп, бір бұрышқа отыра кетіп, солқылдап жылай бастадым. Сол сол-ақ екен, әкеме деген керемет сөздер кеудеме сыймай, тілімнің ұшына тығылды, бірақ бір де біреуін айта алмадым. Фәни дүниеден бақи дүниеге аттанып бара жатқан мына алып адамның маған әке екенін өзі де, мен де білеміз, ел де біледі. Біраз адам менің не деп жылағанымды көрмек болып ентелеп тұр. Мен естіртіп "әке" дей алмадым, іштей мың мәрте айттым. Айналайын жаратушым-ау, сені "әке" демей, кімді "әке" дейін! Бізді арқа етің арша, борбай етің борша болып жүріп асырап, қатарға қосқан, қасиеттім-ау, сені "әке" демей, кімді "әке" дейін! Ұрмай, ұрыспай, бір қарасыңмен-ақ шексіз-шетсіз тәлім берген, тереңім-ау, сені "әке" демей, кімді "әке" дейін! Өзіңді ұмытып, біздің тілеуімізді тілеп отыратын қамқорым-ау, сені "әке" демей, кімді "әке" дейін! Әлдеш абайласаңшы, — дейтін ақылдым-ау, сені "әке" демей, кімді "әке" дейін! Әкемізді ақтық сапарға шығарып салып келігі, жұрт аяғы саябырсыған кезде күйеу бала — Бағдаштың жолдасы Жақсылық айтты: – Аға, тура атамның айтқаны болды. – Не айтып еді? – Өлердің алдында атам: "Қап, қайран балам қор болатын болды-ау! Мен өлемін, Алданыш келеді. Ел-жұрттан ұялып, "әкем-ау!" — деп жылай алмайды. "Жезде" — деп айтқысы келмейді, солқылдап жылайды" — деді. Дәл солай болды. Әке! Көзіме бір көрінбейсің ғой енді! Көрінсең, ешкімнен ұялмай, қаймықпай, "Әке!" — деп құшағыма алар едім. Оған қайда-ан! Адам өмірге келеді, кетеді. Менің апам да, әкем де сөйтті. Олардың артында біз қалдық. Өсіп-өніп жатырмыз. Шүкір! Базаркүл ше? Бұл әңгіме біз — Здән, Бағдаш, апам және мен Шоқпарға көшіп барып оқыған жылы болды. Бірінші тоқсан аяқталуға таяп, біз Кербұлақ жаққа тағатсыздана көз тігумен жүргенбіз. Әсіресе, мен асығамын. Ауылда қарауыз бар. Мен үйге бара салысымен қарауызды ертіп алып, аң қағамын. Ауылда Базаркүл бар. Мен Базаркүлге арнап төрт өлең жазғанмын. Мен үйге бара салысымен Базаркүлдікіне тартамын. Базаркүлді оңашалап өлеңдерімді оқып беремін. Бір өлеңім былай басталады: Базаркүл, сені сүйемін, Алыссың, соған күйемін. Сағынғанда сені ойлап. Сырқырайды сүйегім. Ойбай-ау, мен мұны қайтіп оқимын?! Мен де, Базаркүл де әлі жаспыз. Әзірге ол ештеңе білмей, мен өлең жазып жүре беруіміз керек. Дәл бірінші тоқсан аяқталған күні Шәкен келді арбамен. Жездем мен әпкем: "Ұлы Октябрь мерекесі күндері аз да болса, аунап-қунап қайтсын, алып кел," — деп жіберіпті. Біз дереу жиналып, арбаға міндік. Шәкен, әлбетте, біздің ауылға асығып отырғанымызды жақсы біледі, аттарды сар желдіріп келеді. Кербұлаққа Далауыздан кірдік. Арба дөңгелегі жұмсақ сазға тиген соң, қаңғырлап-саңғырлағанды қойды. Екі ат желдей есіп желіп, арба жеңіл зулайды. – Шәкен, ауылдың әңгімесін айтпайсың ба, жол қысқарсын, — деді апам. – Не айтам, қазір барғанда көресіздер бәрін. – Қарауыз неғып жүр? – Қарауыз сені сағынып жүр. – Сағынса, ертіп келмедің бе? – Ол — пәле, арбаға ілеспейді. Біздің арбамен аңға шықпайтынымызды біледі. – Қарауыз — сондай, ақылды. – Апа, Базаркүл тұрмысқа шығатын болды. Біреу төбемнен суық су құйып жібергендей, денем дір ете қалды. Апам да шошып кетті: – Қойшы, құрысын! – Рас. Құтым апай Базаркүлді төркіні жағына ұзатқалы жатыр. Апам біраз ойланып отырып барып, Шәкенге қарап сөйледі: – Бір жағынан ол да дұрыс. Базаркүл Алданыштан бір ай бұрын ақпанда туған, он алтыда. Құтым бейшараны енді оқыта алмайды, қолы қысқа. Не оқу жоқ, не жұмыс жоқ, үйде қарап отыру қыз балаға жараспайды, орнын тапқаны жөн. – Солай болатын болды. – Тағы не әңгіме бар? – Колхоз Қарауылтөбеден штаб ашып жатыр. – Ол не пәле? – Пәле емес, штаб. Штабта бастауыш мектеп, клуб, емхана, магазин — бәрі болады, — дейді. Біраз ел көшіп келетін көрінеді. – Оныңды штаб емес, береке десеңші. Кербұлақ — ешқашан иесіз қалмайды. Бұл әуел бастан түгін тартсаң, майы шығатын, құт-береке дарыған жер. Кербұлаққа әлі-ақ оралады көшкен жұрт. – Апа-ау, адамдардың өзіне салса, бүгін-ақ көшіп келуге бар. Оған өкімет жібере ме, бәрін колхоздың қызылшасына салып қойған. – Сол колхозыңның бар малы мен бүкіл ақ егісі осы Кербұлақ өңірінде емес пе. Мал баққан, егін өсірген ел үзілмейді Кербұлақтан. – Рас айтасыз. Кербұлақ — бай өлке. Менің құлағыма мына әңгіменің бірі кірді, бірі кірген жоқ. Әлде аяныш, әлде өкініш еңсемді езіп егілтеді. Үйге кіргенде сүлесоқ күйде едім. Себебін бәрі сезетін сияқты. Біздің келгеніміздің абыр-дабыры басылған соң далаға шығып, тасалау жерде Құтым апайдың үй жағына қарап біраз тұрдым. Есіктерінің алдында Базаркүл жүр тынбай қимылдап. Біздің үй жаққа қарап-қарап қояды. Мені күтеді-ау! Әй-шайға қарамай, Базаркүлдің үйіне қарай тартып отырдым. Базаркүл табаға нан салып көріп отыр екен, мен жақындай бергенімде орнынан үшып тұрды. – О-о, Әлдеш! — деп қуанып қалды. Ізінше менің өрт өшіргендей түрімді көріп, екі бетінің ұшы қып-қызыл болып кетті. – Базаркүл, сен айтшы, мені сағындың ба? – Сағындым. – Қайда-ан! – Неге олай дейсің? – Сағынсаң, неге құда түскізесің? Базаркүл үндей алмай қалды. Басын төмен салды, қос танауы қусырылып барады. – Саған құда түскені шын ба, Базаркүл? – Шын. Сөйтгі. – Неге? – Алданыш, сүт көп, көмір аз. Мына мәтелді Базаркүл нені мегзеп айтып тұр, қапелімде біле алмай дал болдым. Есік сықырлап, ашылуға айналды. Мен аяғымды тез-тез басып үйді айнала бердім. Құтым апайдың қарлығыңқы даусы шықты: – Базаркүл, бұл кім? – Вова ғой. – Ол жынды не іздеп жүр мұнда? – Жынды! Мені іздеп келіпті. – Ол сені қайтеді? Сені енді ешкім іздемей-ақ қойсын. – Апа!.. – Тоқтат сөзді! Сенің теңің бұл ауылдың баласы емес, Қайрат. – Ой, сіз... – Жә-жә, көбейтпе сөзді. – Апа, сүт көп, көмір аз. Апыр-ау, мына Базаркүл нені жұмбақтап айта береді, түсінсем, бұйырмасын. Тоқта-тоқта, өз жайын сүтке, қолынан келерін көмірге балап айтады ол бұл сөзді. Шарасыз күй кешіп тұр, Базаркүл!.. Алқымыма өксік тығылды. Мен үй тасасымен алыстап кете бардым. Шоқпарға келген соң көп ұзамай естідім, Базаркүл шешесінің төркініне — Қордай жаққа ұзатылып кетіпті. Базаркүлмен қайтып кездескен емеспін. Сарғайған қойын дәптерімде Шоқпарда оқып жүргенімде Базаркүлге арнап жазған төрт өлеңім бар. Соларды кейде бір оқып қоямын, балалықтың белгісі ғой, ыстық. Балалық- ау, балалық!.. Кетермісің естен. Соңы жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2