Бағдарламасы «etd 2103- экология және тұрақты даму»
жүктеу/скачать 1,52 Mb.
|
umk ekologiya zhane turakt damub,hb,h
| Дәріс 9 Тақырып: Тұрақтыдамудыңстратегиясы мен принциптері.
Халықаралықэкологиялықынтымақтастық Мақсаты: Студенттергетұрақтыдамудың –локальды, аймақтық, ұлттық, мемлекетаралық, ғаламдықдеңгейлері, тұрақтыдамудыңәрдеңгейінанықтауғамүмкіндікберетінфакторлар. тұрақтыдамудықамтамасызететінхалықаралықұйымдаржайлыбілімдердімеңгерту. Жоспар: 1.Экологиялық мониторинг деңгейлері 2.Экологиялы, әлеуметтік, экономикалықфакторлар 3.Халықаралық экологиялықынтымақтастық Негізгітүсініктер: тұрақты даму деңгейлері, экологиялықынтымақтастық, халықаралықұйымдар, экологиялықмәселелер, экологиялықдағдарыстар. Экологиялық мониторинг 1972 Экологиялық мониторинг деңгейлері –локальды, аймақтық, ұлттық, мемлекетаралық, ғаламдық. Тұрақтыдамудыңәрдеңгейінанықтауғамүмкіндікберетінэкономикалық, экологиялық, әлеуметтікжәнесаясифакторларөмірсүрусапасынарттыруғабағытталғанбіртұтас процесс ретіндеқарастырылады. Экологиялық факторларөркениетдамуыныңшекаралықауқымынанықтайды. Экономикалықфакторларнарықтықжүйеніңқалыптасуынқарастырады. Әлеуметтікфакторларауыл-шаруашылығы, адамқұқығы, демография мәселелерінқарастырады. Елде қалыптасқансаясиахуалтұрақтылықтың, конфессияаралықкелісімнің, демократия мен қоғамдықинституттардыдамытудыңүлгісінкөрсетугемүмкіндікбереді. Тұрақтыдамудықамтамасызететінхалықаралықұйымдар. Айналатабиғиортанықорғауобьектілерініңхалықаралықклассификациясы Әлемдік даму моделініңнәтижесі дәлелдегендей, мемлекеттер, ұлттарэкологиялықпроблемалардышешугеміндеттітүрдеөтежауапкершілікпенкелукеректігі, яғнихалықаралыққарым – қатынастыңбірнешенегізгібағыттарынбөліп көрсетугеболады: Шаруашылыққызметтіжүзегеасырубарысындаадамзатбаласыныңқолытимегенжәнеэкологиялық тепе – теңдіктіұстаптұруғасебебінтигізетінтабиғижүйелердісақтау; Табиғиресурстардыұтымдыпайдалану, оныңішіндетабиғиортаныңассимиляциялықпотенциалынқорғау; Халықаралықэкологиялықжауапкершіліктіңтиімдіжүйелерінжасау (соныңішінде, әскериқимылдаркезіндеқоршағанортаныбүлдіргендегіжауапкершілік). Халықаралықынтымақтастықтыңкелесіформаларынбөліпкөрсетугеболады: Парламентаралықынтымақтастық,мемлекетарасындағыэкологиялықпроблемалардышешудіқамтамасызжасауғабағытталған, бұндазаңдылыққызметінүйлестіреді. Осындаэкологиялықзаңдармодельдерінжасауқарастырылған, бірақұсынысретінде. Жекеленгенмемлекеттердіңатқарушықұрылымдарын, өзарақарым – қатынасынұйымдастыру, БҰҰ қамқорлығыменжүзегеасатынэкологиялықбағдарламаларбағытынреттепотырады. Конвенциялық (арнаулымәсележөніндегіхалықаралықшарт) жекеленгентерриторияларменобьектілердіңнақтыэкологиялықпроблемасыншешугебіркелкітәсілдер. Ғылыми – техникалықынтымақтастықғылымисипаттаөзарамәліметтералмасуғабағытталған. Халықаралықэкологиялықынтымақтастыққызметініңнегізгіпринциптері. 1970 жылдардыңбасында, қоғам мен табиғатарасындажеткілікті экология – экономикалықпроблемаларадамзатқаәлемдікқауіптуғызатын, оныңсалдарынан планета биосферасынаүлкенөзгерістерболатындығыбелгіліболды. Бұлоғанқоршағанортанықорғаусаласындағы БҰҰ бағдарламасында ЮНЕП депаталады. Осы орган тұрақтынегіздежұмысжасапжатыр, оның штаб пәтері Найроби (Кения) орналасқан. Айналақоршағанортанықорғаукөпқырлы, кешенді проблема екенібелгілі, бұғанбайланысты ЮНЕП қызметінеқосымшаоныңкейбіржекеаспектлеріменкелесімамандырылғанұйымдар, БҰҰ басшылығыменжұмысістейді: ЮНЕСКО –ғылым, білім, мәдениетсаласындағы БҰҰ мемлекеттерарасындаынтымақтастық пен бітімгершіліккелісім – шарттарынжүргізугеықпалжасайтынарнайымамандырылғанмекеме. Оныңнегізі 1946 жылықұрылған. Штаб – пәтеріФранцияныңастанасы Париж қаласындаорналасқан. Ол экология саласында “Адам және биосфера” және “Адам және оны қоршаған орта” бағдарламаларыбойыншажұмыстыорындайды, адам мен айнала орта байланысыжәнеоныңәлеуметтік – экономикалықфакторларыныңдамуындазерттеулержүргізеді; ФАО – ауылшаруашылықөнімдерінөңдеужәнеөндірудіжақсартуміндетінатқарады, агросфераға инвестиция тартуға, топыраққұнарлығынарттыру мен жерресурстарынұтымдыпайдалану,қорғау; жаңажәнеөзгеше энергия көздерінөндіруді, игерудіықпалынтигізугекөмектеседі. ФАО негізі 1945 жылықұрылған. Бұлмекеменің штаб – пәтеріИталияныңастанасы Рим қаласындаорналасқан. ВОЗ (Әлемдікдеңсаулықсақтауұйымы) - әлемхалықтарыныңдеңсаулығынқадағалайды, экологиялыққауіпсіздіктісақтаумақсатыжүктелген, оғантұщысуменқамтамасызжасау, тамақжәнеқалдықтардыжоюміндеттеріқамтылған. ВОЗ мекемесі 1946 жылықұрылды.Әртүрліқауіпті ауру түрлерінеқарсыемдеушараларыніздестіреді, халықаралықдеңгейдегісанитарлықережелердіжасайды, сондай – ақемдеудәрілердіңсапалықжағынтексереді. Дамушыелдердегіхалықтардыңдеңсаулығынжақсартуғакөмектеседі. Бақылаусұрақтары: 1.Әлеуметтік-экологиялық кризискесипаттамаберіңіз. 2.Экологиялық жағдайтиптеріқандай? 3.Тұрақты дамудықамтамсызететінқандайхалықаралықбірлестіктердібілесіздер? ДӘРІС №10 Тақырып: Табиғи ресурстар оларды тиімді пайдалану тұрақты дамудың негізгі аспектісі ретінде. Мақсаты: Студенттерге қоршаған ортаның оптимизациясы табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі, Жердің табиғи ресурстарының сипаттамасы: литосфера, гидросфера, атмосфера, табиғат ресурстарының классификациясы туралы білім беру. Жоспар: 1.Табиғат ұғымына анықтама 2.Ресурстардың жіктелуі 3.Табиғи қорларды пайдаланудың жалпы инженерлік шаралары. 4. Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері мен аспектілері 5. Табиғатты қорғаудың теориялық негіздері 6.Қазақстанның қазба байлықтары Негізгі түсініктер: табиғат ресурстары, энергетикалық ресурстар, биологиялық ресурстар, генетикалық ресурстар. 1. Табиғат дегеніміз мезгіл мен кеңістікте шексіз, тұрақты қозғалыста, өзгеруде,дамуда болатын бейорганикалық және органикалық дүние.Бұл адамзат қоғамының өмір сүруіне қажетті әлемдегі бүкіл материалдық-энергетикалық,информациялық және әртүрлі табиғи құблыстардың жиынтығы. Қоғамның материалдық,мәдени,тағы да басқа мұқтаждығын қанағаттандыру үшін қазіргі кезеңде немесе болашақта қолданылатын табиғи ортаның құрауыштары мен табиғи құбылыстары табиғи ресурстар деп аталады.Оларға атмосфералық ауа,су,топырақ,кен байлықтары,күн радиациясы,ауа райы,өсімдіктер мен жануарлар әлемі,жер қабатындағы жылу энергиясы,т.б. жатады. Табиғ ресурстар әртүрлі жолмен жіктеледі: қол жетерлікке (іске асатын немесе нақтылы және потенциалды),пайда болуына (табиғи,антропогендік), химиялық табиғатына (органикалық,миниралдық),көздері мен орналасуы (жер,су,кен,өсімдіктер,орман),қолдану міндетіне (өнеркәсіптік, ғылми, эстетикалық,рекреациалық),пайдалану өрісіне (энергетикалық,шикізат,тамақ) байланысты.Ресурстар сонымен қатар бастапқы (тікелей табиғаттан алынатын) және қосымша материалдық (әртүрлі өндіріс салаларының утилдеуге жататын қосалқы өнімдері) болып та бөлінеді. Таусылуына байланысты табиғи ресурстар сарқылатын және сарқылмайтын болып екіге бөлінеді. 2. Ресурстардың жіктелуі. Табиғат ресурстарын бірнеше белгілері бойынша жіктейді. Олар атмосфералық,су,өсімдіктер,жануарлар,топырақ,қазба байлықтар,энергетикалық және т.б. болып бөлінеді.Ең жиі жиі қолданылатын жіктелу ресурстардың сарқылу жылдамдығы немесе қалпына келуіне байланысты. Ресурстардың сарқылуы бойынша жіктелуінің маңызы – ол адамды қолданылуы анағұрлым приоритетті ресурстарды пайдалануға бағыттайды.Оларға ең алдымен сарқылмайтын ресурстар жатады. Сарқылатын ресурстар қалпына келетін және қалпына келмейтін болып бөлінеді. Қалпына келмейтіндерге планетаның қойнауындағы пайдалы қазбалар – металл (қара,түсті,асыл және сирек кездесетін, радиоктивті металдар) рудалары,бейметалды қосылыстар(өнеркәсіптің металлургиялық, химиялық және басқа салаларына арналған шикізаттар)жер асты сулары, құрылыс материалдары (мрамор,құм,гранит және т.б.), энергиясақтағыш көздері (мұнай, газ, көмір, жанғыш-сланец, жертезек) жатады Сарқылатын және қалпына келетін жағынан қарайтын болсақ,жер және орман ресурстарына ерекше тоқталуға болады.Топырақ – барлық материалдық игілік негізі,әр адамның жақсы тұрмыс халі осы байлық көзінің жағдайына байланысты. Топырақтың негізгі қасиеті оның құнарлығы,яғни өсімдіктер өнімі осы қабілетіне байланысты келеді. Топырақтың түзілуі өте күрделі және ұзақ үздіксіз жүретін процестердің бірі. Салыстырмалы түрде қалпына келетін ресурсқа табиғи ресурстардың маңызды түрлерінің бірі орман ресурстарын да,әсіресе ағашты жатқызуға болады. Сарқылмайтын ресурстарға негізінде біздің планетаға қатысты сыртқы процестер мен құбылыстарды жатқызуға болады. Ең алдымен бұған космостық ресурстар,соның ішінде күн сәулеленуінің энергиясы және одан туындайтындар – жылжымалы ауаның энергиясы,су толқыны,ай мен күннің тарту күшіне байланысты теңіз суының толысуы мен қайтуының энергиясы,космостық шаң, климаттық ресурстар – атмосфералық ауа,жауын- шашын,жел,сонымен қатар жер қойнауындағы жылу. Сарқылмайтын ресурстардың жердегі қоры пайдаланған сайын азаймайды,ал табиғи ортадан алынған сайын қоры сарқылатын,табиғи процестердің нәтижесінде орны толмайтын ресурстар сарқылатындарға жатады. Ресурстардың ішінен судың орны ерекше. Су ластану нәтижесінде уақытша (сапалық жағынан) сарқылады,бірақ сандық сандық жағына сарқылмайтын ресурс. Жердегі судың қорының мөлшері өзгермейді, ал оның жеке сфералар (мұхит,құрлық атмосфера) немесе түрлері (сұйық,қатты,бу тәрізді) арасында таралуы әртүрлі. 3 Табиғи қорларды пайдаланудың жалпы инженерлік шаралары. Жалпы инженерлік шараларға төмендегілер жатады: 1.Қоршаған ортаны жүйелі түрде пайдалану және сақтау. Қоршаған ортаға зиян келтірмеу үшін, оларды жан-жақты талдап, жүйелі түрде іске асыру қажет. Жан-жақтыталдау-математика, информатика, кибернетика және т. б. ғылымсалаларыарқылыжүзегеасады. 2.Биосфераны оптимизациялау. 3.Табиғатты пайдаланудыоптимизациялау. Өнеркәсіпсалалары мен шаруашылыққашикізатөнімдерінжоспарлытүрде, белгілімақсатүшінмемлекеттікдәрежедешешужолдары. 4.Шикізат өндіруқарқынынаналынатынөнімқарқыныныңөсуі. 5.Жаратылыс дүниелері мен техника үндестігі. Табиғат-техникалықжүйелернемесегеотехникалықжүйелерқұруы. 6.Өндірісті шоғырландыру. 7.Өндірісті экологиялыққауіпсіздендіру-қалдықсызэкологиялықтехнологиялардыпайдаланужатады. 4. Қоршағанортаныбағалаудыңэкономикалықкөрсеткіштері. Қоршағанортаныңтабиғиқалпынсақтау, өнеркәсіпорындарышығаратынқоқысқалдықтардықайтаөңдеу, зиянкесзаттардызалалсыздандырубәрі де, белгілібірдәрежедеқаржыбөлуді, еңбеккүшінжұмсаудықажететеді. Қаржыландыру 2 бағыттажүреді: 1.Қоршаған ортағазияндызаттар мен қалдыққоқыстардыазайтуғабөлінетінқаржы. 2.Зиянды заттардызалалсыздандыруғажәнеолардыжоюғажұмсалатынқаржы. Табиғаттықорғаудыңкелесіаспектілерінбөлугеболады: Экономикалықаспектісі – адамдарэкономикасындағытабиғиресурстардыңүлкен роль атқаратындығыменанықталады. Сауықтыру-гигиеналықаспектісі – іріиндустриалдыауданаймақтарындағытабиғаттықжеделөзгеруі, судың, ауаныңжәнетопырақтыңөнеркәсіптікқалдықтарменжәнешығарылымдарменластануы, жершарыныңкейбіраудандарындаядерлікжәнесутектікқарулардыңсынақтарынәтижесіндеадамденсаулығына, тіптіхалықтыңбіршамабөлігініңтұқымқуалаушылығынақауіптөнеді. Тәрбиелікаспектісі – табиғатқадегенсүйіспеншілік, оғанұқыптықатынасдағдылары, тірітіршілікиелерінеқамқорлық, патриотизм, мінез-құлықтыңжағымдыжақтарынқалыптастырады. Эстетикалықаспектісі – адамныңэстетикалыққажеттілігінқанағаттандыраалатынтабиғикешендердікүтужәнесақтау. Ғылыми-танымдықаспектісі – Табиғаттыңдамуынтаныпбілуүшін, болашақта оны бөлшектітүрдезерттеуүшінорганизмдердіңбарлықтүрлерін, табиғатқатәнучаскелердіжәнеоныңжекетуындыларынсақтау. 5. ТабиғаттықорғаудыңтеориялықнегіздеріТабиғаттықорғаудыңметодологиялықнегізіретіндетабиғат пен қоғамдағызаттар мен құбылыстардыңжалпыөзарабайланыстылығы мен өзаратәуелділігітуралыматериалистік диалектика заңықызметатқарады. Осы заңғасәйкестабиғаттағыешбірқұбылыскөптегенбасқазаттар мен құбылыстардыңәсерінсізжүзегеаспайды. Әрбірқұбылыснемесезаттабиғаттағыбүтінніңбірбөлігі. Ертезаманнанәртүрліғылымдарсаласындатабиғаттағыөзарабайланыстарболатындығы туралымәліметтержинақталған, бірақолтуралыкеңжәнетереңжалпылау тек табиғатжәнеқоғамтуралыдиалектикалық-материализм дамығандағанапайдаболды. Табиғат пен қоғамныңөзараәсерлерініңнәтижелерікөпжағдайдатабиғаттаболатынөзарабайланыстарғатәуелді. Олардыесепкеалуқоғамныңтабиғатқажәнетабиғаттыңқоғамғаәсеретупроцессінбасқаруүшінқажет. Табиғат пен қоғамдағызаттар мен құбылыстардыңөзарабайланыстарыныңсапалықжәнесандықерекшеліктерінен табиғатқорғаужұмыстарының, оныңпринциптері мен әдістерініңсипатытәуелді. 6.Қазақстанның қазбабайлықтарыҚазақстанминералдықресурстарғаөте бай. Қазақстандүниежүзінің 186 елініңішінде вольфрам, қорғасынжәнебарийдіңқорыбойыншабіріншіорында, хромит, күмісжәне цинк бойыншаекінші, марганец және молибден- үшінші, мыс-төртінші, уран-бесінші, алтын- алтыншы,теміркені- жетінші, қалайы мен никель-сегізінші, көмір мен табиғи газ –тоғызыншы, мұнайбойынша он үшіншіорында. Қазақстанжеріндехромиттіңәлемдікқорыныңүштенбір, уран мен марганецтіңтөрттенбірбөлігі, теміркенініңоннанбірбөлігіорналасқан. Бақылаусұрақтары: 1.Жер табиғиқорларынасипаттамаберіңіз. 2.Табиғи орта, табиғижағдай, табиғикешендегеніміз не? 3.Жер табиғиқорларыныңжіктелуіқандай? Мысалкелтіріңіз. 4.«Ластаушы зат» анықтамасынтүсіндіріңіз. 5.Ластаушы заттардыңжіктелуіқандай? 6.Ауаның ғаламдық, аймақтық, жергіліктіластануынамысалкелтіріңіз. 7.Қандай қалдықтарбіріншіреттік, қандайзаттарекіншіреттікқалдыққажатқызылады ? Дәріс № 11 Биосфера тұрақсыздығыныңшығыуындағыантропогендікфактордыңәсері. Мақсаты: Студенттергеөркениеттиптеріжәнеоныңдамуыныңсатыларынабайланыстықоршағанортағадифференциалдыантропогендікжүктеме, адамқоғамыныңқалыптасуындағытабиғаттыңролі, табиғат пен қоғамныңөзараәсерлесутарихы.: негізгіэтаптары (биогенді, аграрлы, өндірістік, ақпараттық) жайлыбілім беру. Жоспары: 1.Адам қоғамыныңқалыптасуындағытабиғаттыңролі 2.Табиғат пен қоғамныңөзараәсерлесутарихы 3. Өркениеттиптерінежәнеоныңдамуыныңсатыларынабайланыстықоршағанортағадифференциалдыантропогендікжүктеме Негізгітүсініктер: антропогендіжүктеме, экожүйефлюктуациясы, биогенді, аграрлық, өндірістік, ақпараттықкезең. 1-1—3. Өркениетдамуыныңсатыларынабайланыстықоршағанортағаантропогендіжүктемешамасы да артады. Антропогендіжүктеме –адамдардыңжәнеолардыңшаруашылығыныңтұтастабиғатқанемесеоныңжекеэкологиялыққұрамдасбөліктері мен элементтерінетікелейжәнежанамаәсердәрежесі. Антропогендіжүктемегеэкожүйегекіретінтүрпопуляциясыныңресурстарынпайдалану, мал жаю, рекреациялықәсерету, ластанут.б. жатады. Егерантропогендіжүктемежылдан-жылғаөзгеріпотырса, ондаэкожүйефлюктуациясына, ал экожүйегетұрақтыәсеретсесукцессияғасебепболады. Антропогендіжүктемеэкологиялықнормалаукөмегіменқауіпсіздеңгейгедейінреттеліпотырады. Экологиялықнормалаунормативтерменбекітіледі. Экологиялықнормативтердегеніміз- адамныңөзінқоршағантабиғиортағарұқсатетілгеншектіәсеретуініңғылыминегізделіп, заңнамалықтұрғыдабелгіленгеншамасы. Адам қоғамыныңқалыптасуындағытабиғаттыңроліЖекелегенадамзаттіршілігініңдамуы (онтогенез) «жабулы» күйіндеадамзаттегініңтарихынқайталайды (филогенез). Тұлғаныңадамгершіліктікқалыптасуыпроцесіндетабиғаттың басым күшініңрөліадамдардыңқолжеткізген, тәрбиеленген, дамығанәлеуметтікқасиеттерінебайланыстыөзгеріпотырады. Қоршағанортағаиндустриалдыараласудыңкүшеюінғылыми-техникалықжәнеақпараттықреволюцияменбайланыстыруғаболады. Олтабиғатресурстарыншектентысөндіруденжәнеқоршағанортаныңқоқыстарменжан-жақтыластануынанкөрінеді. Оданадамзатқоғамыүшінболжанбағантерісқұбылыстарғаәкелетінбиосферадағықайтымсызөзгерістердіңқаупітуындайды. «Табиғат-қоғам-адам» жүйесіндегіқарым-қатынастардыңшиеленісуіжылдан-жылғакүшейіп, экологиялықзардаптаржердегітіршіліккеқауіптөндіріпотыр. Адам ментабиғаттың, қоғам мен ортаныңөзараәрекеттестігі, оныңөнеркәсіптіөндірістіңқазіргітаңдағыкөптегенжарамсызтехнологияларменқарқындыөсужағдайындаөмірсүруі, қиындықтыңшама-шегінежетті. Адамзаттіршілігініңөзінеқауіптөнді: табиғатқорларыүзіліссізсарқылысқатүсті, ортаныңластануынанадамөмірінеқауіптөнді. Бүкіләлемдеэкологиялықдағдарыстар мен апаттарұлғаятүсуде. Экологиялықапаттарбиоортадағыжағдайларғаеткенәсеріарқылыдүниежүзініңәрбіраймағындағықұбылыстардыңдамуынаайтарлықтайықпалжасауда. Н.Ф.Реймерсадамныңөмірсүруортасын 4 компоненткебөліпқарастырған. Оныңүшеуіантропогендіфакторлардыңәсеріненбелгілібірдәрежедеөзгергентабиғи орта болыптабылады. Төртіншісі-тек адамзатқоғамынатән -әлеуметтік орта. 1. Табиғиорта-адамныңәсеріненболмашыөзгеріскеұшырағаннемесеөзгерістероныңөздігіненқалпынакелужәнеөз-өзінреттеуқабілетінжоймағанорталар. 2. Квазитабиғи орта (квази-ұқсас) адамныңәсеріненөзгергентабиғи орта. Оғанегістіктанаптары, баулар, жүзімдіктер, саябақтарт.б. жатады. Мұндай орта ұзақуақытбарысындаөзін-өзіұстаптұруғақабілетсіз. 3. Артетабиғи орта (арте -жасанды) адамныңқолыменжасалған орта. Оларғатұрғынжәнеөндірістікғимараттар, өнеркәсіптіккешендер, қалажәнет.б. жатады. Индустриалдықоғамныңхалқыныңкөпбөлігінақосындайжасандынемесетехногендіортадатұрады. Адамныңөзгергенжәнеқолданжасалғанортасыматериалдықортанықұрайды. 4. Әлеуметтік орта –адамдартартылғанқоғамдыққарым-қатынастарментұрақтыбайланыстаболатынолардыңқалыптасуы, тіршілікетуі, дамуыжәнеіс-әрекеттерініңқоғамдықжағдайынқамтитынадамныңқоршағанәлеуметтікәлемі, яғни социум. Қазіргідәуірдіңдағдарыстықұбылыстарынжеңудіңтағыбіршарттары – ғылыми-техникалықпрогрестіэкологияландыру. Осы проблемалардыарнайыәзірлеуменадам, қоғамжәнеқоршаған орта, табиғатарасындағыбайланыстызерделейтін экология жәнеарнайы экология шұғылданады. Бұлғылымдардыэкожүйелер мен биосфера эволюциясықызықтырады. Ғылымныңмақсаты – адамныңэкологиялықмәдениетінқалыптастыру. Қазіргізаманның, экологияландырудың, ғылыми-техникалықпрогрестіізгілендірудіңглобальдыпроблемаларынұғындыратынконцепциялардыңішінде А. Швейцердіңжаңа этика концепциясымаңыздыорыналады. Оныңнегізі - өмірдіоныңкез-келгенқасиетіндеқастерлеупринципі. А. Швейцердіңкөзқарастарынасәйкесмәдениеттің даму критерийіқоғамқолжеткізгенізгілендірудеңгейі, ал дағдарысмәдениеттіңадамгершілік-гуманитарлықмазмұнынжоғалтуыболыптабылады. Ғалымдар К. Циолковскийдің, А. Чижевскийдің, В. Вернадскийдіңкөзқарастарықызықтыболыптабылады, олар ХХ ғасырмәдениетініңбірбелгісі – оныңкосмизмділігін, қазіргізаманадамыныңөзтұрмысыныңкосмизмділігінсезінудісуреттейді. Орысғалымдарыныңбосфералықконцепцияларыкосмостағыбарлықтірізаттар мен өлізаттардыңбайланысынкөрсетеді, басқадүниеөкілдеріменбайланысжасау, Жердеболыпжатқанкосмостықпроцестер мен тарихипроцестіңөзарабайланыспроблемаларынқарастырады. Өркениеттағдырыбайланыстыболатын ХХ ғасырдыңдағдарыспроблемаларылатынның «глобус» - жер шары атауынанглобальдыдегенатауғаиеболды. Оғанмыналаржатады: 1.ҒТП-ның катастрофалықсалдарыменбайланыстыэкологиялықдағдарыстыжеңу (қоршағанортаныңластануы, атмосфераныңозондықабатыныңазаюы, парниктіәсержәнет.б.); 2.Жаппай зақымдауқаруынқолданаотырып, соғыстыболдырмау; 3.Қайыршылықты, ашаршылықты, сауатсыздықтыжеңу, жаңашикізаткөздерін табу, экономиканыңәріқарайдамуынқамтамасызету, ғылыми-техникалықреволюцияныңзияндысалдарынболдырмау Бақылаусұрақтары: 1.Табиғат пен қоғамныңөзараәсерлесутарихыныңнегізгіэтаптарынатоқталыңыздар. 2.Адам қоғамыныңқалыптасуындағытабиғаттыңролінатаңыз. 3.Табиғат пен қоғамныңөзараәсерлесутарихытуралы не білесіздер? 4.Антропогенді жүктемедеген не? Дәріс 12 Тақырып: Қазіргітаңдағығаламдықэкологиялықмәселелер Мақсаты: Студенттердіңклиматтыңөзгеруі, озон қабатыныңжұқаруы, шөлейттену, биологиялықалуантүрліліктіңазаюы, әлемдікмұхиттыңластануы, өндіріс пен ауылшаруашылығыныңинтенсивтілігінебайланыстыэкологиялықфакторлар. Қоршағанортаныңфизикалық, химиялықжәнебиологиялықластануыжәнеэкологиялықгенетикалықсалдарысияқтығаламдықэкологиялықмәселелертуралыбілімдерінкеңейту. Жоспар: 1.Ғаламдық мәселетүсінігі 2.Судың ластануы 3.Атмосфералық ауаныңластануы 4.Жылу эффектісі 5.Озон қабатыныңжұқаруы 6.Қышқылды жауын-шашындар. Негізгітүсініктер:озон, фреон, жахандықжылыну, жылуэффектісі. Ғаламдықпроблемалар - әлемдітұтасқамтитынтабиғи, табиғи-антропогендікнемесе таза антропогендікқұбылыстар. Осы құбылыстардың даму процесіжаһанданудепаталады. ҚазіргітаңдаХалықаралықдеңгейдемынадайғаламдықпроблемалар бар: - ресурстарпроблемасы; - азық-түлікнемесеашаршылықпроблемасы; - энергетикалық проблема; - демографиялық проблема; - климаттыңөзгеруі; - экологиялықпроблемалар; - «үшіншіәлем» елдерініңарттақалуынжою; - қауіптіаурулардыжою; - Әлемдікмұхит пен космостыигеру; - қылмыспенжәнетерроризмменкүрес; - наркобизнеспенкүрес. Ғаламдықпроблемалардыерекшебілімсаласы - глобалистиказерттейді. Ғаламдықэкологиялықпроблемалар - ғаламдық, аймақтықжәнеұлттықдеңгейлердеайқындалғанэкологиялықпроблемаларкешені. Ғаламдықэкологиялықмәселелерқоршағанортаныңәртүрлідәрежедегіластануынанорыналады. Қоршағанортаныңластануыдегенімізоғантәнемесагенттердіңенуінемесе бар заттардыңконцентрациясының (химиялық, физикалық, биологиялық) артуынанқолайсызәсерлердіңтуындауын. Ластандырушызаттарға тек улызатарғанаемес, зияндыемеснемесеағзағақажетзаттыңоптималдыконцентрацияданартықболуы да жатады. Ластанудыжүйенің тепе-теңдегінбұзатынкезкелген агент ретіндебағалауғаболады. Ластануәртүрлібелгілерібойыншажіктеледі. Неғұрлымластаушызаттұрақтыболса,оныңқоршағанортадажиналуэффектіжоғары. СудыңластануыЛастануғасудыңбарлықтүрлері (мұхит, континенттік, жерасты) әртүрлідәрежедеұшыраған. Судың, әсіресе, ауызсудыңсапасыхалықтыңденсаулығынанықтайтынмаңыздыфакторлардыңбіріболыптабылады. Дүниежүзілікденсаулықсақтауұйымыныңмәліметтерібойыншасудыңсапасыныңтөменболуынан шамамен 5 млн. адамсебептіөледі де, әртүрлідәрежедеуланғаннемесеауырғанадамдардың саны 500 миллионнан 1 миллиардқадейінжетеді. Барлықсулардыңқұрамындаерігензаттарболады. Судағыкөпкездесетінэлементтерге кальций, натрий, хлор, калий жатады. Судыңтұздылығы, әдеттеондаерігенхимиялықзаттардыңжалпымөлшеріменнемесеқұрғаққалдықпен (г/л) анықталады. Теңізсуындашамамен 35 г/л тұзболады. Суда органикалықзаттар, соныменқатарпатогендіағзалар да болады. Сулардыңластануы су қоймаларынаәртүрліластаушызаттардыңкеліптүсуінебайланыстыболады. Ластаушызаттарғанегізінентопырақэрозиясыныңөнімдері, минералдықтыңайтқыштар, улыхимикаттаржәнетағыбасқазаттар (азот, фосфор жәнебасқабиогендіэлементтер мен олардыңқосылыстары, органикалықзаттар, пестицидтер, тұрмыстыққалдықтар, мұнайжәнемұнайөнімдері) жатады. АтмосфералықауаныңластануыАтмосфералықауаныңластануытабиғижәнеантропогендікжолдарменжүреді. Табиғиластанукөздері: космостықшаңдарвулкандардыңатқылауы, теңізсуларыныңбулануы, тау жыныстарыныңшайылуы, топырақтыңұшуы, орман, дала өрттері т. б. Антропогендікластанукөздері: өндірістікорындаржәнетранспорттар, ауылшаруашылық, құрылысжәнетұрмысобьектілері. Ауабассейнініңнегізгіластаушыларынакүкіртоксидтері, күкіртсутек, көміртегіоксидтері, азот оксидтеріжәнекүл мен күл-қоқымдарретіндегіқаттыбөлшектержатады. Арал теңізіненатмосферағажылсайынқұм, шақ, тұздар 140 млн тоннанықұрайды. Ауырбөлшектері800-1000км. қоныпқалады, ал майдабөлшектері Белорусия, Литва, басқаелдергетарайды. Қазақстанда 1951ж. бастап ШПК(ПДК) нормативтеріенгізілген, зияндышығарылымдар 500 гежуықхимиялықзат пен 40 қажуықолардыңкомбинацияларыбойынша. «Жылуэффектісі» Атмосфераныңмаңыздыкомпонентініңбірі озон О3 болыптабылады. Оныңтүзілуі мен ыдырауыкүнніңультракүлгінсәулелеріменсіңіруінебайланысты. Озон Жердіңинфрақызылсәулелерінің 20% ұстапқаладыжәнеауаныңжылытуәсерінкүшейтеді. Озон қабаты 122-124км. биіктіктеорналасады «озон экраны» депатайды. Жылугаздарыәсеріненжылубалансыныңөзгерунәтижесіндегіжершарыныңәлемдіктемпературасыныңжоғарлауыныңмүмкіндігі «Жылуэффектісі» депаталады. Американ экологыБ.Небелклиматтыңжылумүмкіндігін, яғни «жылуэффектісін» болашақтағыорасанзор катастрофа ретіндеқарастырады. Негізгі «жылуэффектісін» тудыратынгаздардыңбірінекөміртегіоксидіжатадыжәне «жылуэффектісін» тудыратынгаздардың 50-65% құрайды.Басқа «жылуэффектісін» тудыратынгаздарға метан (20%), азот оксидтері (5%), озон, фреондаржәнебасқа да газдар (10-25%). Оларатмосферадағыбарлықгаздардың 30% құрайды. «Озон тесігі» Атмосферадағы озон проблемасыныңадаміс-әрекетіменбайланыстыекіаспектісі бар: 1. Озонныңжоғарғықабаттағыбұзылуы («озон экраны»). 2. Жергежақынкеңістіктегіконцентрациясыныңкөбеюі. Озон экраныныңшекарасындағы озон (О3) екіатомдықоттегімолекуласыныңультракүлгінсәулелерініңәсеріненыдырап, келесібіроттегімолекуласыменқосылуынәтижесіндетүзіледі. О3 тұрақсызболғандықтанқайтадан О2 түзіліпотырады. Соңғыжылдарыатмосфераныңжоғарғықабаттарындағы озон мөлшері 3%-кеазайған. Егер озон 1% азайса, ондатерінің рак ауруы 5-7% көбейеді. ОзондықеңкөпжойылуыАнтарктидадатіркелген. Бұлжердесоңғы 30 жылда озон қабаты 40-50% жұқарған. Озон концентрациясыныңазаюытіркелгенкеңістікшегін «озон тесігі» депатаймыз. «Озон тесігінің» пайда болу себептері осы күнгедейінанықемес. Бақылаусұрақтары: 1.Қазіргі ғаламдықэкологиялықмәселелерқандай? 2.Атмосфера құрамынсипаттаңыз. 3.Озон қабатыныңжұқарусебептеріқандай? 4.Фреондар қандайзиянәкеледі? 5.Қышқылдық жаңбырлартүсусалдарықандай? 6.«Жылу эффектісі» мәнінтүсіндіріңіз. 7.Смогтар типтерінатаңызжәнеолардыңадамденсаулығынаәкелетінзиянынкөрсетіңіз. 8.Қандай заттарканцерогендердепаталады? 9.Ауа ластануыныңалдыналушараларынатаңыз. Дәріс 13 Тақырып:Тұрақтыдамудыңәлеуметтік-экологиялықмәселелері. Мақсаты: Студенттердіадамныңбиоәлеуметтіктіршілікиесіретіндеерекшеліктеріменжәнеадамныңэкологиялықмәселелеріментаныстыру. Әлеуметтікэкологиялықдағдарыстуралыбілім беру. Жоспары: 1.Демография түсінігі. 2.Өткендегі, қазіргіжәнеболашақтағыдемографиялықжағдайлар. 3. Қалаэкологиясы. Негізгітүсініктер: әлеуметтікэкологиялықмәселе, демографиялықжағдай, урбанизация, демографиялықжарылыс, генофонд. Демография халықтыңқұрылымын, құрамын, динамикасы мен көбеюінқоғамдықтарихитұрғыданзерттейтінғылым. Экологиялық демография –демографияныңжаңабағыты, олдемографиялықпроцестердіңадамныңмекенетуортасынабайланысынзерттейтінбағыты. Адамзатсаныныңжылдамартуындемографиялықжарылысдепатайды. Адамзаттарихы мен эволюциясыныңерекшефакторынанбасқахалықсаныныңшектентысартуынэпидемиялар мен аштықтанболатынөлімсаныныңкемуіментүсіндіругеболады. Қазіргікездегідемографиялықжәнеэкологиялықжағдайға тек бай елдерғанаемес, кедейелдер де терісәсеретеді. Өнеркәсібіжоғарыдамығанелдердіңқоршағанортағаәсеріолардыңтабиғаттытікелейбұзуыменемес, техногенділастануғабайланысты. Ал кедейелдердеқоршағанортағаәсерэкожүйелергежасалатыншектентысқысымнәтижесіндетабиғаттытікелейжоюменбайланысты. Бұлормандардыңжойылуыжәнебасқаэкожүйелердіңбұзылуы, ресурстардыңсарқылуыт.б.арқылыкөрінеді. Өткендегі, қазіргіжәнеболашақтағыдемографиялықжағдайлар. Елдегінемесепланетадағы, аймақтағыдемографиялықжағдайлардызерттеуадамэкологиясыныңмаңыздыміндеттерініңбіріболыптабылады. Халық, қалатұрғындарының тез саныныңөсуіэкожүйелергеқосымшаэкологиялықсалмақтүсіреді. Сондықтанадамэкологиясыдемографиялықфакторлар мен урбандалупроцесініңқоршағантабиғи орта жағдайынаәсерінжан-жақтызерттеугеміндетті. Демография дегенімізхалықтуралығылым. Халықсаныныңөзгеруін, оныңтерриториялықауысуы мен құрамын осы өзгерістердіңсебептері мен салдарынолардыңәлеуметтікэкономикалықфакторларменбайланыстарынзерттейді. Демографиялықтарихтағыерекшефеноменгедемографиялықжарылыс (60-80 ж. ж) жатады. Әрбірмемлекетелдіңерекшелігінескереотырып, өзініңдемографиялықсаясатынжүргізіледі. Қ.Р.-ныңдемографиялықсаясаттыұстайотырып, жоғарытуылым мен халықтыңөмірсүруұзақтығынабағытталған. Демографиялықахуалғақоршағанортаныңэкологиялықжағдайыменқатарауырудеңгейі де әсеретеді. ВОЗ-денсаулықұғымынамынандайанықтамаберген- Денсаулықбұл тек аурудыңболмауыемес, олтолықфизикалық, психологиялықжәнеәлеуметтікқолайлылық. Антропогендіфакторларбұрынболмаған, жаңатехногендіаурулардытуғызады. Адамныңіс-әрекетінәтижесіндебиосферағаоғантәнемес 4 млн астамзаттаршығарылған. Олардыңкөпшілігіксенобиотиктер, яғниадам мен басқатіріағзаларүшінбөтензаттар. Табиғи орта физикалық-химиялықтұрғыдан таза болса да, әлеуметтік-экономикалықжағдай ауру мен өлімніңартуынаәкелетінінкөругеболады. Әлеуметтік-экономикалықжағдайдыңнашарлауыадамныңпсихологиялықкүйі мен стрестікқұбылыстарарқылыәсеретеді. Ал химиялықзаттардыңішіндеадамденсаулығыүшінзияндызаттарорганикалықжәнебейорганикалыққосылыстар. Оныңішіндеәсіресегалогендікөмірсулар мен полициклдіароматтықкөмірсуларқауіпті. Галогендікөмірсуларғабірнемесебірнешекөміртегіатомдары бар хлор, бром, иоднемесефторменалмасқанорганикалыққосылыстаржатады. Әсіресехлорлыкөмірсуларқауіпті. Мысалы поливинилхлорид, полихлордыбифенилдер, дихлордифенилдихлорэтан, тетрахлорфенолжәнететрахлорэтилен. Олзаттарбауырдыңқатерліісігінтудырады. ДиоксиндерқазіргікездебелгілікүштіулызаттарФенолмен улану бауырды, бүйректі, қандызақымдайды. Метанол мен метил спиртінің 30-100 мл мөлшеріадамөлімінеәкеледі. Формальдегид химия өндірісініңмаңыздыөнімдерініңбірі. Олаллергиялықреакциялартудырады. Олпластиктің, ағашты-талшықтар, консерванттар, автокөліктердіңгаздары, темекітүтініт.б.болады. Ауырметалдардақауіптілігіжоғары, олақуыздарменжеңілбайланысып, майдаеріп, жинақталады. Оған цинк, марганец, темірт.б. кіреді. Қорғасынмен улану сатуризмауруынтудырады. Оныңнегізгібелгілері тез шаршау, көруқабілетініңтөмендеуі, қаназдық, жүректіңзақымдануыт.б. Кадмий ауырметалдардыңішіндегіеңулы элемент. Ол Ита-итаауруынтудырады. Оныңбелгілерібүйреккежинақталып, жүйкежүйесін, жынысмүшелерінзақымдайды, тынысалужүйесінезиян. Демографиялықахуаладамгенофондыныңәлсіреуіне де тікелейбайланысты. Генофонд дегенімізбірпопуляциғатәнгендердіңжиынтығы. Генофондтыңөзгеруіғаламдық-экологиялықмәселе. Бақылаусұрақтар: 1. Қазіргікездегіәлеуметтік-экологиялықмәселелерқандай? 2. Адамныңтіршілікортасыдегеніміз не? 3. Адамныңтіршілікортасыныңкомпоненттеріқандай? 4.Адам қажеттіліктеріқандай? 5.Халық саныныңөсумәселесінсипаттаңыз. 6. Қандайзаталмасуәлеуметтікдепаталады? ДӘРІС 14 Тақырыбы: Табиғаттықорғаужәнетұрақты даму Мақсаты: Студенттердітабиғаттыпайдалануғылмыментаныстыру, оныңмақсаты мен міндеттерін, экологиялықғылымдаалатынорнынанықтау. Студенттердіерекшеқорғалатынтабиғиаймақтартүрлерментаныстыру. Жоспар: 1.Табиғатты қорғаумәселелері. 2.Ерекше қорғалатынтерриториялар 3. ҚазақстандағыерекшеқорғауғаалынғанжәнеҚызылкітапқаенгенөсімдіктер. Негізгітүсініктер: қорықтар, қорықшалар, биосфералықрезерваттар, ерекшеқорғауғаалынғантериториялар. 1. Табиғаттықорғаумәселелері. Экология ғалымыныңнегізгімақсаты – биосфера тұрақтылығынсақтауүшінсалауаттылығына, білімдәрежесіне қарамастанбарлықадамдардыңэкологиялық деңгейі, соныұғынуы мен білімдәрежесініңжоғарыболуынаықпалету. Экологиялықбілім мен тәрбиеберудіңдүниежүзілік даму кезеңдерінекелсек, еңалдымен БҰҰ деңгейіндеұйымдастырылған (ЮНЕСКО) “Адам мен биосфера ” аттыбағдарламақабылданды. Ондаалғашретхалықаралықдеңгейде биосфера ресурстарыңқорғаужәнетиімдіпайдаланутуралы бағдарламақабылданып, экологиялықсипаталды. 1971 жылыШвейцариядаЕвропалық конференция шақырылып, ондаайналақоршағантабиғи орта, табиғатқорғаумәселелерікөтерілді. Экология ғылымыныңқазіргізаманғықұрылымыөтекүрделі. Олтүралыпікірталастаркөп. Экология ғылымыныңқазіргіқұрылымдарынбізбелгіліэкологтар Ю. Одум, Н. П. Наумов, Г. А. Ноиков, Н. Ф. Реймерс, В. А. Радкевичтіңжіктеуінегізіндебереміз. 2. ЕрекшеқорғауғаалынғантериторияларХалықсаныныңөсуінебайланыстыбарлықнегізгітабиғибірлестіктердіңбөліктерінбастапқытүріндесақтапқалудыңмаңызыартыпотыр.Текадамқолыменөзгертілмегенбірлестіктерболғандағанаадамныңжасағанөзгерістерініңнәтижелерітуралықорытындыжасап,олардыболдырмауғамүмкіндіктуады. Табиғаттықорғаудыңмаңыздыформаларыныңбірі – ерекшеқорғауғаалынғантерриториялар. Осындайтерриториялардыңтүрлерікөп: қорықтар, қорғалымдар, табиғатескерткіштері, ұлттықжәнетабиғатсаябақтары, ботаникалықбақтар, биосфералықрезерваттар. Қорықтар – табиғаттықорғаудыңбіртүрі. ҚазіргікездеқорықтықтерриторияларЖершарыныңшамамен 1,6-20%-ынқұрайды.ДүниежүзінднгіеңіріұлттықсаябақГренландияда.Оныңауданышамамен 7 млн. га; БотсванадағыОрталық Калахари резерваты: 5,3 млн. га;Вуд-Буффало(Канада) – 4,5 млн. га; ҮлкенГобийқорығы (Моғолстан) – шамамен 4 млн. га. Қазақстандаекіұлттықбаққұрылған: БаянауылжәнеАлтынемел. Қорықтар – толыққорғаудыңжетілдірілгентүрі, себебі, оғантабиғи комплекс кіреді де, табиғатресурстарыншаруашылықтапайдалануғарұқсатберілмейді. Белгілібіршаруашылықжұмыстарынжүргізеотырып, табиғаттыңерекшеобъектілерінқорғауғаалынғанжүйеніұйымдастырутүрі – қорғалымдарболыптабылады. Қазақстанқорықтары. ҚазірҚазақстантерриториясындатөмендегіқорықтаржұмысістейді. Ақсу-Жабағылы. 1926 жылықұрылған, ертеденкележатқанқорық. Талас Алатауыныңсолтүстік-батысбөлігіналыпжатыр (оңтүстікҚазақстаноблысы). Ауданы 73 мың га. Территория құрамындатұрғынжерлержоқ. Физико-географиялықерекшеліктерінебайланыстыекібөліккебөлінеді. Бес өсімдікбелдеулерінебірмыңнанастамөсімдіктер, құстардың – 130-дан астамтүрлері, сүтқоректілерденарқарлар, маралдар, суырларжәнет.б. кіреді. Барса-келмес. Арал теңізініңсолтүстікбөлігінде Барса-келмесаралындаорналасқан. 1939 жылықұрылған. Аралдыңауданы 198 шаршы км. Аралдың хлорасына 130-дан астамөсімдіктердіңтүрлерікіреді. Жануарлартүрлерікөпемес. Сүтқоректілердіңалтытүрі, амфибиялардыңекітүріжәнеқұстардың 110 түрітіршілікетеді. Олардыңбарлығы 1927 жылысырттанәкелінгенсайғақтар, қарақұйрықтар, құландар, құмсарышұнағынанбасқаларыаборигендітүрлерболыптабылады. Наурызым. 1931 жылықұрылған. ҚостанайоблысыныңЖетісуауданындаорналасқан. Ауданы 100 мың га. Қорықта 151 құстардың, 25 сүтқоректілердің, рептилиялардың 5 түрі, амфибиялардың 8 түрікездеседі. Алматы. 1934 жылықұрылған. Алматы облысыныңШелекауданындаорналасқан. ІлеАлатауының тау жотасыныңтопырақжабыныальпілікөсімдіктержабыны бар таулы-шалғындықтопырағынажатады. Өсімдіктердің 1300 түріненастамыкездеседі. Жануарларәлемінеқұстардың 200 түрі, сүтқоректілердің 62, амфибиялардың 3 түрі, рептилиялардың 16 жәнебалықтардың 8 түрікіреді. Қорғалжын. 1958 жылықұрылған. Ауданы 237 мың га. АқмолаоблысыныңҚорғалжынауданындаорналасқан. ҚорықҚорғалжынмемлекеттікқорықтықаңшылықшаруашылығыменбайланысты. Қорықтағылыми – зерттеужұмыстарыжүргізіледі. ӘсемҚорғалжынкөлдерініңтізбегіқызғылт фламинго популяцияларыныңұясалуыныңеңсолтүстікорныболыптабылады. Су құстарыныңтабиғи резерваты ретіндемаңызызор. Марқакөл. 1976 жылықұрылған. 71мың га территорияыалыпжатыр, оның 44 мың га-ынМарқакөлкөліалыпжатыр. ҚорықтерриториясынаАзутаужотасыныңсолтүстікбеткейлеріжәнеКүршім тау жотасыныңоңтүстігікіреді. Марқакөлойпатыныңөсімдіктержабыныөте бай жәнеалуантүрлі. Оныңқұрамынажоғарысатыдағыөсімдіктердіңбірмыңнанастамтүрлерікіреді. Жануарлардүниесі де бай, құстардың 232 түрімекендейді, олардың 125 түріұясалады. Бетпақ-дала. Сарысу өзені мен Балқашкөлініңарасындатерриториядаорналасқан. ОлҚазақстанныңтөртоңтүстікоблыстарыныңтерриториясынакіреді. Қаратау (Қызылқұм) қорығы. ОңтүстікҚазақстаноблысыныңАрысжәнеШардарааудандарыныңтерриториясындаорналасқанкөлемі 150,6 мың га 1990 жылы Шымкент облыстықАтқаруКомитетініңшешіміменқұрылған. ҚаратауқорығыҚаратау тау жоталарыныңөте бай табиғатынқорғауғаарналған. Мұндаөсімдіктердіңшамамен 1,5 мыңтүрлерікездеседі. Өсімдіктердің эндемик түрлерінің саны бойыншаҚаратау тау жоталарыреспубликадабіріншіорындатұр. Биосфералыққорықтар. Соңғыжылдарықорғауғаалынғантерриториялардыңбірформасыболыптабылатынбиосфералыққорықтаркөптепқұрылабастады. БиосфералыққорықЖердіңәртүрліаймақтарыныңтабиғикомплекстерінің (биогеоценоздарының) эталоны болыптабылады.. Биорезерваттардыңжаңаформаларыжасалды «Кластерлік» жәнетрансшекаралық қорықтар. Биорезерваттардыңдамуысаласындакеңіненинтеграциялаужұмыстарыұсынылды. Әрбірбиосфералыққорықүшэлементтентұруықажет. 1.Қорықтық белдеу. Биологиялықалуантүрліліктісақтаумақсатындаұзақуақыттыққорғауғаалынған территория. Ондаең аз бұзылуғаұшырағанэкожүйелердібақылау, ғылыми-зерттеулер, зиянкелтірмейтінқызмет, мысалыбілім беру саласындажүргізіледі. 2.Буферлі белдеу. Әдетте, қорықтықбелдеудіңайналасында, шектесіпжатады. Олэкологиялыққауіпсізқызметжүргізуге, соныңішіндеэкологиялықбілім беру, демалу, экотуризм, қолданбалыжәнефундаменталдызерттеулержүргізуүшінқолданылады. 3.Өтпелі белдеу. Мұндаауылшаруашылықжұмыстарыныңкейбіртүрлері, тұрғынжерлер, осы территорияныңресурстарынттұрақтыигеру мен тиімдіпайдаланумақсатындағыәртүрлікәсіпорындардыңөзарабірлескенжұмысыжүргізілуімүмкін. Мемлекеттіктабиғатескерткіштері. Мемлекеттіктабиғатескерткіштерінеайрықшанемесебелгілібіржергетән, ғылыми, мәдени-танымдықжәнеденсаулықсақтаутұрғысынанбағалытабиғатобъектілерікіреді. Оларға: ормандар, көлдер, жазықтар мен жағалаулардыңбөліктері, тау, сарқырамалар, сирекгеологиялықжыныстар, үңгірлер, әсемжартастаржәнет.б. жатады. Табиғатескерткіштеріне, соныменқатар, жасандышығу тегі бар табиғатобъектілері - ертеденкележатқаналлеялар мен саябақтардыжәнет.б. жатқызуғаболады. Тірітабиғатескерткіштерінежекеленгенұзақөмірсүріпкележатқанағаштар да жатады. Бұлағаштардыңжылдықсақиналарынзерттейотырып, климатологтарбірнешеғасырларбарысындағыауарайыныңөзгерулерін, астрофизиктер - жаңажұлдыздардыңпайда болу уақытын, физиктер - жердің магнит өрісініңөзгерістерінанықтайды. Мемлекеттікқорғалымдар. Мемлекеттікқорғалымдартабиғаттыңжекелегеннемесебірнешекомпоненттерінсақтау, қалпынакелтіру, көбейтужәнежалпыэкологиялықбаланстыұстаптұрумақсатындақұрылады. Қорғалымдарландшафттық, биологиялық, гидрологиялық, геологиялық, палеонтологиялықболуы мүмкін. 3.ҚазақстандағыерекшеқорғауғаалынғанжәнеҚызылкітапқаенгенөсімдіктер. Қызылкітап- сиреккездесетінтүрлердіңсаныныңқазіргіжай- күйінкөрсететінқұжат. 1978 жылыКСРО-ныңҚызылкітабыбасылыпшықты, ондаөсімдіктердің 450-гежуықтүріенгізілді, соның 5600-денастамтүріҚазақстандаөседі, оның 760-танастамтүріреспубликамыздыңжеріндеғанаболатын, басқажердекездеспейтінэндемикалықөсімдіктер, бұлардың 1500 түріпайдалыөсімдіктерқатарынажатады. ҚазақстанныңҚызылкітабы — Қазақстандажойылуқаупібаржәнесиреккездесетінөсімдіктер, жануарларжәнесаңырауқұлақтартүрлерініңтізімікіргенқұжат. ЖануарлардыңҚызылкітаптағыкатегорияларыкелесі: I категория – жойылуқаупі бар немесежойылуымүмкін; II категория – апаттықысқарған; III категория – сирек аз кездесетін; IV категория – анықталмаған (жеткіліксіззерттелген); V категория – қалпынакелген, үздіксізбақылаудықажетететінтүрлер. Бақылаусұрақтары: 1.Табиғатты қорғаудыңнегізгіаспектілеріқандай? 2.Табиғатты пайдаланудегеніміз не? 3.Табиғатты тиімдіпайдаланудегенімзқандай? 4.Табиғатты тиімдіпайдаланудыңмотивтеріқандай? 5.Табиғатты қорғаудыңәлеуметтік-саясиаспектілеріқандаймәселерменайналысады? 6.Адамның биосферағаәсеріқандай? 7.Ерекше қорғалатынтабиғиаймақтаржіктелуінкөрсетіңіз. 8.ҚР қорықтарынсипаттаңыз. 9.ҚР ұлттықсаябақтарынатаңыз. 10.ҚР Қызылкітабынаенгізілгентүрлердіатаңыз. Дәріс №15 Тақырып: Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға қатысты өзекті экологиялық мәселелері. Мақсаты: Студенттерге ҚР табиғи ортасының дестабилизация процесі, себептері мен салдары, Аралдың әлеуметтік экологиялық проблемалары, қоршаған ортаның жағдайын бағалау әдістері мен критериилері, экологиялық мониторинг, оның ұйымдасу принциптері. туралы білім беру. Жоспар. 1.Қазақстан су қорларының экологиялық мәселелері 2.Каспий аймағының экологиялық жағдайы. 3.Арал теңізінің экологиялық мәселелері. 4.Балқаш көлінің экологиялық мәселелері. 5.Кіші өзендерді қорғау мәселесі. 6.Экологиялық мониторинг Негізгітүсініктер: мониторинг, сараптама, ШРК. 1.Қазақстан су қорларыныңэкологиялықмәселелеріҚазақстанРеспубликасыныңтұщы су қорларыорасанкөп, алайдаоныңаумағыбойыншасудыңорналасудеңгейібіркелкіемес. Өзендер – республиканыңнегізгі су көздері. Іріөзендернегізіненсолтүстік-шығыста – Ертісөзені, батыста – Орал өзені, оңтүстікте – Сырдарияөзеніағады. Қазақстанныңкөптегенөзендері, әсіресеолардыңсалаларысуыныңаздығынанжазғыуақыттакеуіп, жекекөлшіктергеайналадыжәнеқарерігенкездеғанатасиды. Республикадаірікөлдер (Балқаш, Теңіз, Қорғалжын, Құсмұрын, Зайсан, Марқакөл, Алакөл) жәнемыңдағанкішікөлдерорналасқан. Республикадабарлығы 50000 таяукөлдер бар, олардың 32 % тұщысулы, қалғандарыныңсуыжоғарыминерализацияланған. Қазақстанның су артерияларышамамен 85 мыңөзендерденқұралған. Еңірі су көздеріне: Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария, Жайық, Шу, Талас, Асса өзендеріжатады. Соңғыжылдарыбірқатаркөлдержүйесініңкебуібайқалыпотыр. Бұлөзендерағысыныңшектентысреттелуі мен олардыңдеңгейініңтабиғиауытқуларынабайланыстыболыпотыр. ЭкологиялықжағынанеңқолайсызжағдайдаҚазақстанныңбасты су артериясы – Ертісөзеніқалыпотыр. Оныңсуларыжоғарыдәрежедеауырметалдарменластанған. Негізгіластаушызаттар – мыс, шайындысуларменбіргекеліптүседі. Су қоймалары мен бассейннің су ағыстарынатүсетіннегізгіластаушыларғаиондықағыс (28 мыңтоннаданастам 1994 және 1995 ж. шамамен 23 мыңтоннағажуық), азотты, органикалыққосылыстар (1,7 мыңтоннағажуық) фосфор қосылыстары (1994 жылы 1,3 мыңтоннаданастам 1995 жылы 800 тонна), цинк (42,6 және 24,9 тонна 1995ж) жатады. Табиғисулардыластайтыннегізгіхимиялықэлементтердіңбарлығыдерлік су ортасынаөнеркәсіпорындарыныңшайындысуларыменкеліптүседі. 2. Каспий аймағыныңэкологиялықжағдайы. Бұлауданныңэкологиялықжағдайы Каспий теңізініңдеңгейініңкөтерілуінежәнежағалаулықтеңізэкожүйесініңантропогендіәсергеұшырауынабайланыстыболады. Ғалымдардыңболжамдарыбойыншатеңіздеңгейініңкөтерілуіжағалаулықсызықтың 2400-2700 км ұзарып, су астындақалғанжерлергетағы да 1,2-2,2 млн.гақосылуынаәкелуімүмкін. 3. Арал теңізініңэкологиялықмәселелері. 60-жылдардан бастап Арал теңізініңауданыкемибастайды. Суды ауылшаруашылықдақылдарынсуаруүшінқолдану Тянь-Шань тауларыменағыпкелетінтабиғи су ағысын 90%- тенастамқысқартыпжіберді. Теңізауданы 2,6 млн.га-ғакеміп, өзінің 60% көлемінжоғалтты. Судыңдеңгейі 12-ден 2 м-гетүсіпкетті, тұздылығы 2 еседенастамартты. Күнсайын 200 тонна тұз бен құмжелмен 300 км ара қашықтыққатаралады. Шөлдену, топырақтыңтұздануы, өсімдіктер мен жануарлардүниесініңкедейленуі, климаттыңөзгеруіоданәріжалғасуда. Халықтыңденсаулығыкүрттөмендепкетті. Арал теңізінің су балансы бұрынжауын-шашынмен – 5,9 км3, өзенағысымен – 54,8 км3 қамтамасызетіліпотырды. Орташабулану – 60,7 км3. Теңіздеңгейініңмаусымдықауытқуы – 25 см, ал ғасырлық – 3 м-денартпаған. Дүниежүзініңірі тау жүйелерібұлорасанүлкенаумақтыңөзендерініңсулылығынқамтамасызеткен. Аралдың су балансын Орта Азияныңіріөзендері – Амудария мен Сырдарияұстаптұрған. 4. Балқашкөлініңэкологиялықмәселелері. АғынсызБалқашкөліҚарағанды (Жезқазған), Жамбыл, Алматы (Талдықорған) облыстарыменшектесіпжатыр. Көлдіңұзындығы 605 км, енішығысбөлігінде 9-19 км, ал батысында 74 км-гедейінжетеді. ШығысжағындаБалқаш-Алакөлкөлдержүйесімен, батысбөлігіБетпақдалашөлімен, ал оңтүстікжәнеоңтүстік-шығысжағы Шу-ІлежәнеІлеАлатауыменшектесіпжатыр. Балқаштыңсуыныңкөлемі – 112 км3, еңүлкентереңдігі – 26м. КөлдіңбатысбөлігінеІлеөзені, шығысбөлігіне – шағынөзендерҚаратал, Ақсу, Лепсікеліпқұяды. Балқаштағыэкологиялықжағдай тек Балқашкөлінсақтапқалуғанаемес, бүкілБалқаш-Ілеаймағыныңкелешегінойлаудыталапетеді. 5. Кішіөзендердіқорғаумәселесі. Республикамызда 8643 тұрақтыжәнеуақытша су ағыстарыбелгілі. Олардыңжалпыұзындығы 123 мың км. Қазақстанныңөзендерініңерекшелігіолардыңбіртектітаралмауында. Жербетіндегі су қорынаәсіресе, ОрталықжәнеБатысҚазақстанкедей. Республикамыздыңбүкілжазықтерриторияларысирекөзенторыменсипатталады. ОйылжәнеНұрабассейніндеол бар болғаны км2-ге шаққанда 0,13-0,022 км. Шөлейтжәнешөлдіаудандардаөзендержоқдеугеболады. Қалыңөзен торы Тянь-Шань, ЖоңғарАлатауы мен КендіАлтайдыңтаулыжәне тау етегіндегіаудандарындатүзілген. 6.Экологиялық мониторинг. Экологиялық мониторинг – табиғикұбылыстардыңжәнеантропогендікіс-әрекеттердіңәсеріненкоршаған орта жагдайыныңөзгеруінбақылау, бағалау, тексеружәнеболжаужүйелері. Мониторинг жүйесінтоптастыруЭкологиялық мониторинг үшсатыдантұрады: жағдайдыбақылау, бағалаужәнеболатынөзгерістердіболжау. Мониторинг жүйесіфакторларға, көздергежәнеәсерауқымынабайланысты да топтастырылады. Әсерфакторларыныңмониторингі - әр-турліхимиялықластағыштардың (ингредиенттік мониторинг), түрлі-түрлітабиғижәнефизикалықфакторларәсерлерінің (электрмагниттісәулелену, күнрадиациясы, шу, діріл) мониторингі. Ластағышкөздердіңмониторингі –нүктелі стационарлыкөздер (зауыттардыцңмұржалары), жылжымалы (көлік), кеңістік (калалар, химиялықзаттектерендірілетінегістікжерлер) көздер. Әсераумағынабайланысты мониторинг кеңістікжәнеуақытшамониторингтергебөлінеді. Мәліметтердіортақтастырусипаттамасына қарай мынадай мониторинг жүйелерінкұрайды: • ғаламдық (биосфералық) - халықаралық ынтымақтастық негізінде Жербиосферасындағы әлемдік құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы назарға устап, экстремалдықолайсызжағдайлардыңболуытуралыуақытылыескертужасапотыру; • базалық (фондық) - жалпыбиосфералық, табиғикұбылыстарды бақылау ; • ұлттық - 6ip мемлекеттіңшегіндеарнайыкұрылғаноргандар арқылыжүргізетін мониторинг; • аймақтық - халық, шаруашылығынкарқындыигерубарысындаipi-ipi аудандардыңкөлемінде кұбылыстар мен процестердізерттеуарқылыбақылау; • жергілікті (локалды) - елді мекендерде, өнеркәсіп орталықтарында, кәсіпорындардакоршағанортаныңсапалықөзгеруінебакылаужүргізу; • импактылық - ерекшеқауіптізоналар мен жердегіаймақтықжәнежергіліктіантропогендікәсерлердіңмониторингі. Мониторинг жүйесіңколданылатынтәсілдерге (физикалық-химиялық және биологиялық көрсеткіштердің мониторингі, аралықмониторингі) сүйенеотырыптоптастыруға да болады. Химиялық мониторинг — атмосфераның, жауын-шашынның, жербeтi мен жерастысуларының, мухит пен теңізсуларының, топырақтың, түптiтұнбалардың, өсімдіктердің, жануарлардыңхимиялықкұрамдарын (табиғижәнеантропогендікжолменпайдаболған) бақылайтынжәнехимиялықластағышзаттардыңтаралуынтексеретінжүйе. Химиялықмониторингтіңнегізгіеңбастыміндетіқоршағанортаныңөтеулызаттектерменнақтылыластануденгейінанықтау. Физикалық мониторинг - қоршағанортағафизикалықпроцестер мен құбылыстардың (су тасқыны, жанартауатылыстары, жердіңсілкінуі, құрғақшылық, топырақэрозиясыжәне т. с.) тигізетінәсерінбақылаужүйесі. Биологиялықмониторинг - биоиндикаторларкөмегіменжүргізілетін мониторинг (яғниортаныңөзгеруін, ағзалардыңкүйі мен жүріс-тұрысынакараппішіп-кеседі). Экобиохимиялық мониторинг - коршағанортаныңекіқұрамбөлігін (химиялықжәнебиологиялық) бақылауға негізделген мониторинг. Дистанциялық (аралык) мониторинг — зерттейтінобъектілердібарлауғажәне тәжірибелікмәліметтерді тіркеп жазып алуға радиометриялықкондырғыларменкамтылғанұшқышаппараттарколданылғанавиациялық, космостық мониторинг. Топтастырупринципінеқарайәр-турлі мониторинг- жуйелері бар. Олардыңішіндетурліқажеткееңжарамдыболыпсаналатынқоршағанортаныңкұрама (комплексті) экологаялықмониторингі. Қоршағанортаныңкұрамаэкологиялықмониторингі - бұлқоршағантабиги орта объектілерініңластанудеңгейінебағаберуге адам мен басқа да тipiағзалардыңденсаулығыназиянтигізетінөтеқиынжағдайдыңтyyытуралыескертугеарналғанбакылаужүйесінұйымдастыру. Олжергілікті (локалды), аймақтыжәнефондық болыпбөлінеді. Жербиосферасындағы әлемдік құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы назарға устап, экстремалдықолайсызжағдайлардыңболуытуралыуақытылыескертужасапотыру; • базалық (фондық)– жалпыбиосфералық, табиғикұбылыстарды бақылау ; • ұлттық - 6ip мемлекеттіңшегіндеарнайыкұрылғаноргандар арқылыжүргізетін мониторинг; • аймақтық - халық, шаруашылығынкарқындыигерубарысындаipi-ipi аудандардыңкөлемінде кұбылыстар мен процестердізерттеуарқылыбақылау; • жергілікті (локалды) - елді мекендерде, өнеркәсіп орталықтарында, кәсіпорындардакоршағанортаныңсапалықөзгеруінебакылаужүргізу; • импактылық - ерекшеқауіптізоналар мен жердегіаймақтықжәнежергіліктіантропогендікәсерлердіңмониторингі. Мониторинг жүйесіңколданылатынтәсілдерге (физикалық-химиялық және биологиялық көрсеткіштердің мониторингі, аралықмониторингі) сүйенеотырыптоптастыруға да болады. Химиялық мониторинг — атмосфераның, жауын-шашынның, жербeтi мен жерастысуларының, мухит пен теңізсуларының, топырақтың, түптiтұнбалардың, өсімдіктердің, жануарлардыңхимиялықкұрамдарын (табиғижәнеантропогендікжолменпайдаболған) бақылайтынжәнехимиялықластағышзаттардыңтаралуынтексеретінжүйе. Химиялықмониторингтіңнегізгіеңбастыміндетіқоршағанортаныңөтеулызаттектерменнақтылыластануденгейінанықтау. Физикалық мониторинг - қоршағанортағафизикалықпроцестер мен құбылыстардың (су тасқыны, жанартауатылыстары, жердіңсілкінуі, құрғақшылық, топырақэрозиясыжәне т. с.) тигізетінәсерінбақылаужүйесі. Биологиялық мониторинг - биоиндикаторларкөмегіменжүргізілетін мониторинг (яғниортаныңөзгеруін, ағзалардыңкүйі мен жүріс-тұрысынакараппішіп-кеседі). Экобиохимиялық мониторинг - коршағанортаныңекіқұрамбөлігін (химиялықжәнебиологиялық) бақылауға негізделген мониторинг. Дистанциялық (аралык) мониторинг — зерттейтінобъектілердібарлауғажәне тәжірибелікмәліметтерді тіркеп жазып алуға радиометриялықкондырғыларменкамтылғанұшқышаппараттарколданылғанавиациялық, космостық мониторинг. Топтастырупринципінеқарайәр-турлі мониторинг- жуйелері бар. Олардыңішіндетурліқажеткееңжарамдыболыпсаналатынқоршағанортаныңкұрама (комплексті) экологаялықмониторингі. Қоршағанортаныңкұрамаэкологиялықмониторингі - бұлқоршағантабиги орта объектілерініңластанудеңгейінебағаберуге адам мен басқа да тipiағзалардыңденсаулығыназиянтигізетінөтеқиынжағдайдыңтyyытуралыескертугеарналғанбакылаужүйесінұйымдастыру. Бақылаусұрақтары: 1.Қазақстан Республикасыныңэкологиялықмәселелерітуралы не білесіздер? 2.Арал маңыныңәлеуметтік-экологиялықмәселесінашыңыз. 3.Семей ядролық полигоны мәселесінтүсіндіріңіз. 4.Каспий теңізініңқандайэкологиялықмәселелері бар? 5.Балқаштың қандайэкологиялықмәселері бар? жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|