«Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 013 жылғы №3 басылым в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»

«Әр жылдар ойлары» кітабында жастар мен жасөспірімдердің оқитын кітаптары тобына жататын шығармаларға да назар аударады. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері бойынша қайырымдылық пен мейірімділік ана сүтімен жұғысып, әрбір тұлғаның ұлттық белгісін көрсететінін дәлелдеп, халқының келешегін ойлап, тебіренген жазушы: «Ал қазақ мешел болып қалам демесең, тағылымыңды, бесігіңді түзе! Оны түзеймін десең, әйелдің халін түзе», - дейді.

М.Әуезов балалар әдебиетінің ғылыми тұрғыда зерттелуіне көңіл бөлумен қатар, өзі де балаларға арнап бірнеше шығарма(«Қорғансыздың күні», «Жетім», «Көксерек» әңгімелері, «Қараш-қараш оқиғасы» повесі) жазды. Тұңғыш әңгімесін 24 жасында жариялады. «Қорғансыздың күні» баяндалу әдісі жөнінен европалық әдебиет үлгісінде жазылған. Әңгіменің оқиға желісі жас қыз Ғазизаның тағдырына құрылған. «Жетім» әңгімесіндегі басты кейіпкер – жас бала Қасым. Шығармада он жастағы жас баланың қиын тағдыры, аянышты халі берілген. Бұл шығармасында қаламгер бала ұғымын, сезімін беруде өзінше ізденіс танытқан.

М.Әуезовтің балалар әдебиетінен негізгі орын алатын әңгімесі - «Көксерек». М.Әуезовтың 1928 жылы жазылған осы әңгімесі автор талантының айқын айғағы. Көп ізденістердің жемісі. Оны әлем әдебиетіндегі үздік классикалық шығармалармен салыстыруға болады. Әңгіме сюжеті Канада жазушысы Сетон-Томсеннің «Виннипег қасқырына» ұқсас. Есімі әлемге әйгілі жазушы Джек Лондонның «Қасқыр» шығармасы М.Әуезовтің аударуымен 1936 жылы жеке кітапша болып шыққандығын да айта кетуіміз керек. Әуезовтің «Көксерегі»- тұтас философиялық шығарма. Автор әңгімесін әр түрлі жабайы аңдардың мекен еткен жерлерін суреттеуден бастайды. Бұл тәсіл жыртқыш аңдар өмірі мен олардың күн көрісін айқындауға тірек болған. Әңгіменің композициясы мен сюжеті оқиғадан оқиға тудырып отырады. Жыртқыш аңдардың қомағайлығы жанды суреттер арқылы беріледі. Әңгімеде жыртқыш аңлар тірлігі мен қазақ жерінің сұлу табиғаты, ен байлығы сөз болады. Жазушы жаратылыстың көркем көріністерін әсерлі суреттейді. Қаламгер мақсаты – сол сұлулықты балаларға сезіндіру ғана емес, оны құрметтеу, байлығын қадірлеу жағына үйрету. Жазушы қасқыр күшігінің өсу, жетілу жайын суреттей келіп, соған байланысты оның мінез өзгешеліктерінің қалыптасу, өзгеру жолдарын да аңғартып отырады. Осы арқылы жыртқыш аңдарда болатын психологиялық өзгешеліктерді танытады. Көксеректің қолға үйренбеуі жас оқушыны ойға қалдырады. Оның асырауға көнбеу себебінің неге байланысты екені балалар үшін жұмбақ. Осының себебін білу – балалар үшін өмір танытарлық сабақ. Көксеректің қолға үйренбеу себебі оның жаратылысына байланысты екені бірте-бірте айқындала бастайды. Құрмаштың трагедиялық өлімі жас баланың көңілінде жақсылықтан басқаны ойламаған аяулы адал жанның бейнесін қалдырады. Әңгіме соңында кемпірдің қасқырды басқа тебуі – жай тебу емес. Бұл – шығарманың ширыққан, шешім тапқан тұсы.

М.Әуезовтің 20-30 жылдардағы ізденістері «Қараш-қараш оқиғасында» тиянақталған. Бұл повестің де балалар әдебиетінде орны бар. Алғашқы прозалық шығармалары – «Қорғансыздың күніндегі» Ғазизаның, «Жетімдегі» Қасымның құнын қуған ешкім жоқ. Бәрінде де зорлықшыл бар, күрескер жоқ. «Қараш-қараш оқиғасы» повесінде күрескер бар. Повеске Т.Рысқұловтың әкесінің басынан өткен оқиға арқау болған. М.Әуезов Ташкент қаласындағы Орта Азия университетінің дайындық курсында оқи жүре «Шолпан» журналында қызмет атқарады. Осы жылдары Т.Рысқұлов та Түркістан Республикасы Халық Комиссарлары Советінің Председателі қызметін атқара бастаған еді.М.Әуезов Рысқұлдың басынан кешкен оқиғаны Тұрардың өз аузынан талай рет құмарта тыңдаған. Ленинград университетінде оқыған студенттік жылдаында жазған «Қараш-Қараш оқиғасы» алғаш 1927 жылы «Жаңа мектеп» журналының(қазіргі «Қазақстан мектебі») бес нөмірінде басылады. 1969 жылы «Қырғызфильм» киностудиясы повестің негізінде режиссер Болат Шәмшиевтің қоюымен «Асуда атылған оқ» көркем фильмін жасап шығарды. Москвада өткен ҮІ халықаралық кинофестивальда(1969) бірінші орынға ие болды. Қалихан Ысқақов пен Әкім Таразм осы «Қараш-Қараш оқиғасы» негізінде «Таң қараңғысы» деген екі бөлімді драмалық пьеса жазды. Повестегі Бақтығұл - өмірдегі Рысқұл Жылқыайдарұлы. Бұл кісі қазіргі «Красная Звезда» колхозының Жданов атындағы бөлімшесінде(Шымкент уезінің Майлыкет болысы) туып-өскен. Жамбыл облысы, Талас ауданында нағашылары жақта 1907 жылдары ауырып дүниеден қайтады. Тектіғұл – Молдабек Жылқыайдарұлы, Жарасбай – Саймасай Үшкеміров, Сейіт – Т.Рысқұлов, Бәтима – Түйметай Рысқұлова, Қатша – Ізбәйшә Қорғанбайқызы, орыс досы - - Жиряков Николай, Апанас – Александр Бронников, Сары руы – Сәлік руы, Шалқар болысы – Талғар болысы, Қараш асуы – Қараш асуы, Талғар өзені – Талғар өзені. «Қорғансыздың күні», «Жетім», «Көксерек» әңгімелері, «Қараш-қараш оқиғасы» повесі алдымен үлкендерге арналып жазылғанын естен шығармау керек. Әйтсе де бұл шығармалардағы жазушының бала психологиясын беру шеберлігі – балалар өмірін игерудегі алғашқы баспалдақ екені даусыз.