«Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 013 жылғы №3 басылым в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»

Ақынның өрнекті нақыл, қанатты сөздері мен балаларға арнап жазған поэзиясының жанды бір күретамыры халық педагогикасымен өзектестігі. Жазушының нақылдарынан, балаларға арналған шығармаларынан ұлттық педагогиканың ұстындары бой көрсетіп тұрады. М.Әлімбаев жас буынға арнап көркем шығарма жазумен ғана шектелмейді. Ол балалар әдебиетіне толассыз кадр тәрбиелеген «Балдырған» журналын өз қолымен ұйымдастырып, ширек ғасыр шымыр басшылық жасады. «Балдырған» балалар әдебиеті үшін оқушы мен жазушы арасындағы алтын көпір іспетті болғанын айту керек.

Аталмыш журнал арқылы ақын кішкентай оқушыны ғана тірі сөзге тәрбиелеп қойған жоқ, оларға шынайы көркем шығарма сыйлайтын жас таланттар тәрбиешісіне де айнала білді. Жалпы қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғалары Ж.Смақов, Қ.Мырзалиев, Т.Молдағалиев, О.Әубәкіров, Н.Серәлиев, Е.Өтетілеуов, Н.Айтов, Қ.Толыбаев сынды бірқатар қаламгер иелерінің Мұзафар ағамен бірге қызмет істеп, қанаттаса шеберлік шыңдаған таланттар екені мәлім.

Төлеген Айбергенов балаларға арнаған тырнақалды туындысының қалай дүниеге келгендігі жайлы былай сыр шертеді: «... бірде «Балдырған» журналына келді. «– Мұз-аға, балаларға өлең жазып көрмеппін. Балаларға жазу қиынның қиыны секілді» дегені келген бетте. Бір сағаттай балалар поэзиясы жайлы сыр айттым. Бір жұма өткенде балаларға арналған өлең әкеліп тұр. Санамақ. Кілтін таба қойған. «Аққуда бар қос қанат» деп келетін еді». (А.Егеубай. Мұзағаңды танымайтын қазақ жоқ. Ана тілі. №42. Қазанның 23-і. 9-бет.) Сөйтіп, «Балдырған» балалар журналы әдебиеттің Кіші академиясына айналған. Оның негізін қалаған Қазақстанның халық жазушысы – М.Әлімбай. Ақын аға жас талаптың тұсауын кесумен шектелмей, оның шығармашылық жолын ұдайы қадағалап, беталысын бақылап, сын мақала жазып, бағдар сілтеп отыратын жақсы қасиеті бар. Қ.Ыдырысов, М.Жаманбалинов, Қ.Мырзалиев, Ж.Смақов, Ә.Дүйсенбиев, Қ.Баянбаев, Е.Өтетілеуов, Е.Елубаев, С.Оспанов т.б. іні қаламгер жөніндегі мақалалары осындай тәрбиелік мәнге ие.

2. Ә.Дүйсенбиев. Ә.Дүйсенбиев 1931 жылы 25 қазанда Алматы облысы Жамбыл аданының Қарақыстақ ауылында дүниеге келген. Әл-Фараби атындағы Қазақтың мемлекеттік ұлттық университетін 1964 жылы бітірген. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасында 1956-1958 жылдар аралығында редактор болған. 1958-1970 жылдары «Балдырған» журналының жауапты хатшысы болған. 1970-71 жылдары Қазақстан Республикасы Телеизия және радиохабар жөніндегі мемлекеттік комитетінде 1971-79 жылдары «Жалын», «Жазушы» баспаларында аға редактор болып қызмет істеген.

Ә.Дүйсенбиевтің балалар өмірін арқау еткен өлеңдері баспасөзде 50-жылдардан бастап жарияланды. Тұңғыш кітабы «Парадта» 1955 жылы жары көрді. Кейі н балаларды адамгершілікке, гуамнизмге тәрбиелейтн, Отан, ана, қоғам, бейбітшілік, достық, ізгілікті суреттетін «Сыйлық»(1956), «Не деу керек?»(1957), «Бәтеңке, шұжық, балқаймақ»(1959), «Ана жүрегі»(1961), «Гүлзар»(1962), «Ауыл әендері»(1965), «Аққулы айдын»(таңдамалы, 1976), «Жаңбырлы жаз»(1982) т.б. өлеңдері мен поэмалары, «Ақ қозы»(1972, 1987) ертегі-повесі басылды. Шығармалары бірнеше тілдерге аударылды. Көптеген өлеңдеріне ән шығарылды. М.Ю.Лермонтов, А.В.Кольцов, Дж. Родари, Мэрис Керим,Я.Колас, С.Маршак, А.Барто, С.Михало, М.Жәлел, Тоқтағұл т.б. туындыларын аударды.

Ә.Дүйсенбиев - «Не деу керек?», «Елка жыры», «Ақ мамам» т.б. балалар сүйіп оқитын өлеңдердің авторы. Ә.Дүйсенбиевтің «Шірік алма», «Автобуста», «Күшті болсам мен егер», «Не деу керек?», «Жалқау», «Білгіш», «Бәтеңке, Шұжық, Балқаймақ», «Менікі де, сенікі де, оныкі де - біздікі» туындылары да - бүгінгі талапқа толық жауап беретін дүниелер.

Апаң сенің базардан

Алма сатып әкелді.

Ең үлкенін, жақсысын

Саған таңдап әперді.

Не деп барып жеу керек?-

деп басталатын «Не деу керек?» өлеңі бүгін де, ертең де, арғы күні де сәбилерге әдеп әліппесін үйрете береді. Ақын өлеңдері балалар бойында гуманистік сезімді оятуға, оларды ізгі мінезге тәрбиелеуде пайдалы қызмет атқарып келеді.

Ә.Дүйсенбиев өлеңдері жанрлық жағынан бай. Ертегі-поэма, санамақ, тақпақ т.б молынан ұшырасады. Халық поэзиясы көне формасының жаңа мазмұн алып дамуына «Бес саусақ» өлеңін мысалға келтірге болады:

Балаларым, тұрыңдар,

Сөзге мойын бұрыңдар.

Бас бармақ,

Жатып алдың талайдан,

Бұзаларды бақ, айнам.

Кешке үйге келгенде,

Құйып берем ақ айран.

Бірде М.Әлімбаев «Балдырған редакциясында бас редактор ретінде бір мәселені қозғайды. «Бауырсақ қайдан келеді?» деген сауалға қала балабақшасында тәрбиеленіп жүрген бес жасар бала- қазақ сәбиі «ақ бауырсақ алма сияқты ағашта өседі» деп жауап беріпті. «Ауыл тірлігінің қыр-сырына қала балаларын қанықтыру үшін «Балдырған» беттерінде әдеби-көркем туындыларды көптеп жариялау – басты парызымыздың бірі» - деп ескертеді ақын. «Малшылар еңбегі жаынан оқиғалы сурет-кітапшаны қолға алайын»- деп Ә.Дүйсенбиев өзіне міндеттеме артады. Кейін «Бәтіңке, шұжық, балқаймақ» туады.(М.Әлімбаев естелігінен алынып отыр). Ертегі-поэма төмендегіше басталады:

Бәтеңке,

Шұжық,

Дүкенде тұрып ұрысты,-

Ұрыс-ерістің сыры - қайсысымыз халыққа керекпіз? – деген ауалдың төңірегінде өрбиді. Олар төрешілерге жүгінеді. Кк төбет Шұжықты, ала мысық Балқаймақты, тышқан тістңқышуын қандырадыдеп бәтіңкені жақтайды. Дау шығып, атыс үшейе түседі. Ең соңында олар ақ сиырға жүгінеді.

Сиыр сөйлей жөнелді,

Бір төңкеріп көздерін:

- Мына менен, әуелі,

Шыққансыңдар өздерің.

Шытынама, Балқаймақ,

Сені сүттен беріп ем.

Ал, Бәтіңке, айқайлақ,

Жасалғансың теріден.

Сен де, Шұжық, безілдек,

Шығасың ғо етімнен,

Енді өзім, өзім» - деп,

Екіленбе бетіңмен.

Сөйте тұра өзімді,

Мақтамаймын, таспаймын.

Әрқашанда сөзімді

Бақташыдан бастаймын-

деп үшеуін ертіп, бақташы еңбегін көзбен көру үшін фермаға кетеді.

Ертегі-поэмада тәлімдік бірнеше сипат бар. Шығарма, алдымен, өзімшілдікті сынайды. Өз көкірегін қағып, менмендік танытқан Бәтіңке, Шұжық, Балқаймақ әрекеттері осыны маңзейді. Екінші, Көк төбет, Аламысық, Тышқан төреші ретінде алынған. Әркім өз керегіне қарай сыңаржақ бағалаған. Соңғысы, Ақ сиырдың аналық пейілі аңғарылады.

Ә,Дүйсенбиев әр өлеңінде баламен сырласудң қарапайым жолын тауып сөйлейді. Оның өлеңдерінің өміршең болатын себебі де осыдан.

Ә.Дүйсенбиевтің туындыларынан жалаң үгіт, насихат байқалмайды. Ақын өз өлеңдеріне тәрбиелік сипат беріп, айтар ойын астарлап, ишаралап жеткізеді. Мысалға «Шірік алма» өлеңін алайық:

Жеп тұр Әсет алманы,

Інісін еске алмады.

- Маған да аздап бер - дейді,

Әсет оған бермейді.

-Кәкәй, жеуге болмайды,

Айта көрме ондайды.

Шірік алма - деп қоды,

Сөйтті де өзі жеп қойды.

Бұл өлеңде бала характері алдыңғы планға шыққан. Дидактикалық өлеңдерден арылудың бір жолы - өлеңді бала мінезіне құру болатын болса, Ә.Дүйсенбиев - бұл істі оңтайына келтірген ақын.