«Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»



бет6/13
Дата31.12.2019
өлшемі323,73 Kb.
#53919
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

2. «Қазақ хрестоматиясы» еңбегі. «Қазақ хрестоматиясы» орыс хрестоматияларының үлгісімен жасалды. 1876 жылдың 3 желтоқсанында Н.И.Ильминскийге жазған хатында былай дейді: «Бірінші кітабымды Паульсон кітабының құрастырылу тәртібімен жазып шыққалы отырмын. Әрине, мұны қазақ балаларына лайықтап жазамын»(210). Ы.Алтынсарин сол кездегі қазақ жазбасында тұрақталып қалыптасқан араб жазуын емес, орыс алфавитін пайдаланды. Ыбырай қазақ әліппесін ұлттық ерекшеліктерге сәйкес құрып қалыптастыруды арман етті. Кирилица нұсқасына қазақи дыбыстардың әріптерін белгілп қосуды ойлады. Сөйтіп, 1879 жылы алғашқы «Қазақ хрестоматиясын» шығарды. Өйткені араб әліппесі қазақтың ұлттық фонемасына сәйкестендірілмеді. Оның фонетикалық жағынан күрмеу бола бастағанын Ы.Алтынсарин бала оқыту кезінде байыптады. Бұл жайды А.Байтұрсынов та кейін кеңінен зерттеп, төте оқу әліппесін түзген болатын.

«Қазақ хрестоматиясы» төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім «Ұсақ әңгіме–ертегілер(балалар турасында)», екінші бөлім «Үлкен кісілер турасындағы әңгімелер», үшінші бөлім «Әр түрлі өлең-жырлар», төртінші бөлім «Мақалдар» деп аталады.

Хрестоматияға енгізген шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтың тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрлерінен хабардар ету принципін көздеді. Екіншіден, оқушылардың бойына адамгершілік қасиеттерді дарытуды көздеді. Үшіншіден, бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық әңгімелерді беруге тырысты. Ол өз шығармаларында халықтық тілдің негізгі сөздік қорын шебер пайдалана білді. Әдеби тіл принциптерін қатаң сақтады. Оқушылардың ұғымына жеңіл етіп қарапайым тілмен жазды.

Ағартушының Н.И.Ильминскийге, В.В.Катаринскийге жазған хаттарынан Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясын» екі кітап етіп шығаруды жобалағанын байқаймыз. 1876 жылы 3 желтоқсанда Н.И.Ильминскийге жазған хатында былай дейді: «Бірінші кітабымды Паульсон кітабының құрастырылу тәртібімен жазып шыққалы отырмын. [...] Екінші кітабымды мен балаларға қызғылықты етіп, табиғат құбылыстары, табиғат күштері туралы, тарихи және географиялық-ғылыми әңгімелер келтірмекпін»[1;210]. 1880 жылдың 4 сәуірінде В.В.Катаринскийге жазған хатында былай дейді: «Декабрь айындағы қиын сапардан кейін аяғымның сырқырап ауыра беруінің салдарынан қыстың денін сырқаттанумен өткіздім, сол мезгіл-мезгіл ауырған сырқатымның ара-арасында хрестоматияның екінші бөлімін құрастыра бастадым. Мұны бір-екі жылда аяқтайтын болармын. Хрестоматияның бұл бөлімінде мен мүмкін болғанынша толық түрде жаратылыс тарихы туралы, география, тарих туралы, аздап химиядан, физикадан, техникалық өндірістен түсінік бергім келеді. Қазақ халқының қазіргі жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті ойдағыдай орындап шығуыма құдай тек өмір мен күш беретін болсын, - мұны жақсылап қолдана білсек, бұл қазақ даласына көп өзгеріс енгізеді»[1;229].

Хрестоматияның құрастырылу үстінде екендігін 1883 жылғы хатында тағы хабарлайды. Әрі оқулықтың араб әрпімен терілуіне байланысты ойынан хабар береді. «Хрестоматияның екінші бөлімін жазып жатырмын, жаратылыс тарихы бөлімін аяқтадым, енді географиялық суреттеме бөліміне кірісіп отырмын. Бірақ, тағы да бұл хрестоматияны араб әрпімен бастыру керек-ау деген ойдамын. Өткен жолы алфавит мәселесі жөнінде, попечительге көрсетсе керек болар деген оймен, Сізге ресми түрде хат жазған едім. Осы жөнінде өз пікіріңізді хабарласаңыз жақсы болар еді» деп жазады[1;256] 1883 жылдың 4 ақпанында В.В.Катаринскийге. Демек, 1879-1884 жылдар ішінде Ы.Алтынсарин хрестоматияның екінші кітабын құрастыру үстінде болған. Ыбырайдың шәкірті Ғ.Балғынбаевтың естелігі бойынша, хрестоматияның баспаға дайын екінші бөлімін Алтынсариннен кейін инспектор болған А.В.Васильев өз қолымен қайта көшірген. Ғ.Балғынбаев «... тарату мақсатын көздеп мен арқылы беріп жіберді» дейді де[2;369] қайда, кімге беріп жібергендігі турасында да және қолжазбаның одан кейінгі тағдыры жайында да ештеңе жазбайды.

1886 жылы 2 сәуірде В.В.Катаринскийге «Мен қазір өте жабырқау, өте көңілсізбін, өйткені, мен көмектеседі, қолдайды деп үміт еткен өкімет орындарының өзі ақырында келіп, мені заңды және тіпті заңсыз жолдармен қудалап отырады» деп жазған[1;281] Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясының» «қазақ даласына көп өзгеріс енгізетін» бөлімін жалғастыру жолындағы еңбегінің еш кеткендігі таңқаларлық жайт емес.



3. Ы.Алтынсарин өлеңдері. Ы.Ыбырайдың әдеби еңбектерінің жинағы - «Қазақ хрестоматиясы» автордың айқын ағартушылық мақсатта жазған әйгілі екі өлеңімен ашылды. Ақын бұл шығармаларын хрестоматияның өз кезіндегі басылуында «Сөз басы» деген атпен кітаптың алғашқы бетінде жариялаған еді. Қазіргі кезде олар «Кел, балалар, оқылық!», «Өнер - білім бар жұрттар» деген атаулармен айтылып, жұртшылық ұғымына әбден сіңісіп кеткен. Ыбырай бұл өлеңдерінде қазақ жастарын білім алуға, мәдениеттің жаңа дәстүрін батыл меңгеруге шақырды.

Өлеңдерінің ұрандық, жаңалыққа шақырушылық қасиеттерінің басым болуы да осыған байланысты. Бұл шығармаларын кітаптың алғашқы беттерінде жариялай отырып, ол оқушының назарын бірден кітаптағы негізгі мәселеге - халық ағарту мәселесіне аударуды көздеді. Сол себепті бұл екі өлеңді кітаптың бүкіл өзекті мәселесі мен мақсатын өз оқушысына бірден танытсын деп «сөз басы» деп берді. Шындығында да, олар «Қазақ хрестоматиясы» сияқты кітап үшін тамаша сөз басы еді, бұл екі шығарма осы күйінде қазақтың ғылым-білім дүниесіне қарай аттаған бірнеше жас ұрпағына абзал қызмет етті.



«Кел, балалар, оқылық». Ыбырай өлеңдерінің ішіндегі ең кең тарағаны да - «Кел, балалар, оқылық!». Бұл – балаларға үгіт ретінде жазылған, оларды оқуға, өнер үйренуге шақырған, өнер-білімнің пайдасын түсіндіретін өлең. Бұл өлең кеңес дәуірінде балаларға арналған оқулықтар мен оқу құралдарының бәрінде де үздіксіз басылып келді және қазіргі кезең оқулықтарында да басылуда. Бұл – аталмыш өлеңнің уақыт талабына жауап бере отырып, әр дәуір ұрпағын тәрбиелеуге үн қосып келе жатқандығының айғағы.«Кел, балалар, оқылық!» өлеңі – түгелдей Ыбырай өмір сүрген дәуірдің рухына, шындығына толы.

Білім-өнерден алыс жатқан қазақ балаларын жинап алып, осы тәріздес үгіттік, ұрандық мәні бар өлең оқу ол дәуір үшін тың жаңалық еді. Бала ұғымына жанды әсер ету үшін ақын оқу-білімнің өлмейтіні мен «мал-дәулеттің байлығы бір жұтаса жоқ болатынын» біріне-бірін қарсы қоя отырып түсіндіреді. Сонымен қатар адам еңбегіне мән береді – «сауысқан тамақты шоқумен табады, өнер-білім оқумен табылады» дегенді еске салады. Өлеңнің «Кел, балалар, оқылық!» деп қайталанып отыратын үш тармағы ойды бекітіп, оның үгіттік әсерін арттыра түседі.«Әлпештеген ата- ене қартаятын … қартайғанда жабығып, мал таятын күн болатын», «ата - енең қартайса, сосын қолдан мал тайса, тіреу де, сүйеу де оқу- білім» болатынын ұмытпауға шақырды: Кел, балалар, оқылық, оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық! … деген Ыбырай атамыздың өлең жолдары әр ұрпақтың, бар буынның жадында жатталып қалған жан серігіндей.

Ыбырайдың «Кел балалар, оқылық!» өлеңінің айрықша құндылық қасиеттерінің бірі - оның халық дәстүрі, халықтың ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында. Бұл жағдай Ыбырай шығармаларының қазақ еңбекшілерінің түсінігі мен талабына сәйкес келіп, оның халық арасына оңай және тез сіңісуіне мүмкіндік туғызған фактор ретінде көрінеді. «Кел, балалар, оқылық!» өлеңінің екінші бір құндылық жағы - қазақ қоғамының сол дәуірдегі өмір шындығына айқын көрініс бере алатындығы десек, асыра айтқандық болмайды.

Автор өзінің негізгі идеясын оқушыға қазақ тұрмысындағы белгілі жағдайлар арқылы жеткізуді көздейді. Атап айтқанда, ол қазақ даласында кең етек алған мал байлығы мен қазақтар үшін әлі де қолға түспей отырған білім байлығын қатар салыстыра келіп, малдың «жұтқа» ұшырауы сияқты қазақ өміріндегі кесір-кердең апаттарды суреттейді, білімсіз, еңбексіз табылған байлықтың баянсыздығын ұғындырады, мал шаруашылығының дала тұрмысында күн көрудің бірден-бір көзі болып отырғанын қынжыла, ашына бейнелейді.

«Кел, балалар, оқылық!» өлеңі ұлттық шеңберде, қазақ қоғамындағы мәселелердің төңірегінде жазылған, идеялық бағыты мен негізгі тақырыбы жағынан мәдениетті елдердің ағартушыларының осы саладағы еңбектерімен үндес те үзеңгілес шығарма болды. «Өнер-білім бар жұрттар». Ыбырайдың «Өнер - білім бар жұрттар» деген өлеңі «Кел, балалар, оқылық!» өлеңінің жалғасы тәрізді. Екі шығарманың да мазмұны мен идеялық мақсаты жағынан біртұтастығы осы пікірді растай түседі. Ыбырай хрестоматияның өз кезіндегі басылымдарында бұл екі өлеңді сол себепті де бір-бірінен бөлмей жариялаған болатын. Сөйтіп, кітаптың бірінші бетінің өзі Ыбырайдың әдеби және ағартушылық еңбектерінің идеялық жағынан бір-бірімен тығыз байланыста туғанын және айқын халықтық мақсатта дүниеге келгенін білдіреді.

Ақын «Кел, балалар, оқылық!» өлеңінде білімнің артықшылығын қазақ қоғамындағы әр түрлі жағдайлармен салыстыра отырып көрсетсе, «Өнер-білім бар жұрттар» өлеңінде ғылымның жетістіктерін тікелей мадақтайды, мәдениетті елдің озық салтын баяндайды. Шығарманың лирикалық кейіпкері өз замандастарының назарын мәдениетті елдің қолы жеткен табыстарына аударуды көздейді, олардан үйренуге шақырады, халқының мәдени мешеулігіне қынжылады. Автор ғылым мен мәдениеттің негізгі көзі деп, атын атамаса да орыс қоғамын, оның халықтық мәдениетін көрсетеді.«Өнер-білім бар жұрттар» өлеңінде ғылым мен техниканың сол кездегі ең басты жаңалықтары толық баяндалады. Олардың қайсысы да ғасырлар бойы езушілікте болып, жақсы өмірге аңсаумен келе жатқан қазақ халқының көңіліне қонымды жүйеде дәлелденеді, оның жаңалыққа талпынушылығын арттыра түсетін дәрежеде көрінеді.



Ы.Алтынсариннің табиғат лирикасы. Ыбырайдың бірлі-жарым өлеңдері табиғаттың сұлу көріністерін суреттеуге арналған. Мұндай лирикалық өлеңдер қазақ әдебиетінде Ыбырайға дейін жөнді кездеспейтін еді. Оның «Жаз», «Өзен» өлеңдері кезінде қазақ әдебиетіне жаңалық болып қосылды. Адам өмірі табиғат аясынан тыс болмақ емес. Бірақ Ыбырайға дейінгі қазақ ақындары табиғатты өз алдына тақырып жасап, бөлек жырлауды дәстүр етпеген еді. Ыбырай мен Абай қазақ әдебиетінде жыл мезгілдерін өз алдына тақырып етіп жырлаған жаңашыл лирик ақындар болды.

Ыбырай мен Абайдың табиғат көрінісіне айрықша көңіл аударып оны шабытпен жырлауы кездейсоқ емес. Мұнда біраз заңдылық бар сияқты. Ең алдымен, бұл арада Абай мен Ыбырайдың идеялық бағыты жағынан озықтығын, соның нәтижесінде олардың эстетикалық сезімінің тереңдігін айтуымыз қажет, екіншіден, олардың орыс әдебиеті классиктері Пушкин мен Лермонтовтың осы тақырыптағы шығармаларынан үйреніп үлгі алғандықтарын көрсету қажет. Шын мәніндегі пейзаждық лириканы Ыбырай жасады. Ыбырай табиғат лирикасын туғызған кезде оның алдында даяр үлгі – орыс әдебиеті мен батыс поэзиясы бар еді. Ақын оны шебер меңгерді және оған өзіндік талғаммен қарады. Ол табиғатты адам өмірімен байланыстыра жырлаған Байрон, Пушкин, Лермонтов сияқты ақындарды үлгі тұтты. Сөйтіп, ол әрі мәнді, әрі сұлу суретті табиғат лирикасын жасады. Ыбырайдың табиғат туралы өлеңдері бастан-аяқ адам тіршілігіне байланысты. Ақынның бұл өлеңдері реалистік суреттерімен ерекшеленеді.

Ыбырай өлеңдерінің лирикалық кейіпкері оқушыға тым жақын. Ол оқушының жан дүниесінде жайдарылық сезім туғызады, көңілді әсер қалдырады. Ақынның лирикалық кейіпкері табиғат сұлулығын да тани біледі, одан өзіне рухани күш те ала алады. Шын мәніндегі пейзаждық лирика нағыз талантты ақынның қаламынан, жазба әдебиеттің кексе өкілінен ғана туады деп есептесек, «Жаз», «Өзен» өлеңдерін оқи отырып Ыбырайдың осы айтылған талаптарға сай келетін ақын болғанына көзімізді еркін жеткізуге болады. Оның өлеңдерінің әр шумағында табиғаттың белгілі бір көрінісі суреттеледі. Жеке суреттеулердің жанды бейнеге келтірілуі табиғаттың әр құбылысын оқушының көз алдына келтіре алады.

Ыбырайдың «Жаз», «Өзен» өлеңдері халықтың 11 буынды қара өлеңнің ұйқасы негізінде жазылған және сөздік қолданысы, негізгі мәселені суретеуі жағынан да халық өлеңдеріне ұқсас. Ыбырайдың бұл шығармалары осындай өткірлік, көркемдік қасиеттерінің арқасында халық аузында да кеңінен тарап, өздерінің бүкіл ерекшеліктерімен халық талабына толық үндесті. Соның нәтижесінде олар ХІХ ғасырдың аяқ кезінде авторы белгісізденіп, мүлде халықтық шығармалар болып кетті. Бірақ соның өзінде бастапқы түрін толық сақтады. Орыс оқымыстылары И.Лаптев пен Д. Львовичтің қазақ ауыз әдебиетінен жинаған материалдарында осы шығармалар кездеседі. Олардағы текстілердің хрестоматияның 1879 жылы басылуындағы негізгі текстілерден мүлдем айырмашылығы жоқ. Осы бір фактының өзі «Жаз», «Өзен» өлеңдерінің көркемдік қасиеттерін айтпай-ақ танытады. Өйткені нашар шығарманы халық жаттамайды да, таратпайды да, ал таратқан күннің өзінде үлкен өзгеріске ұшыратады, өңдейді, сөйтіп өзіндік шығарма етіп жібереді. Ал «Өзен» мен «Жаз» мұндай халге ұшыраған жоқ. Ыбырайдың «Балқожа бидің баласына жазған хаты», «Бұл кім?» «Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен», «Әділдік көрмегені үшін бір төреге айтылған сөз» , «Әй, достарым!» деген өлеңдері де бар.



Негізгі әдебиеттер

1. Ш. Ахметов. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі, А., 1965.

2.Ыбырай Алтынсарин тағылымы. А. Жазушы. 1991.

3.Әнуар Дербісәлин. Ыбырай Алтынсарин өмірі мен қызметі туралы.

А. 1965.

4. Әсет Ламашев. Ыбырай Алтынсарин. А. Ана тілі. 1991.

5.Ә.Сыдықов. Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен

ағартушылық қызметі. А.Мектеп. 1969.



Қосымша әдебиеттер

1. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ әдебиетінің тарихы. А.Санат. 1994.

2. Ы.Алтынсарин. Қазақ хрестоматиясы. А. Білім. 2003.

3. Ы.Алтынсарин. Таза бұлақ. А., 1988.

4. Ы.Алтынсарин. Өнер-білім бар жұрттар, А., 1991.

5. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. А., 2001.

6. С. Қирабаев. Шындық және шығарма. А., 1981.

7. Х.Сүйіншәлиев . ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. А., 1986.



8-ДӘРІС

Ы.Алтынсарин – қазақ балалар әдебиетінің атасы

1. Ыбырай әңгімелері

2. Ы.Алтынсариннің «Мұсылманшылық тұтқасы» еңбегі.

1.Ыбырай әңгімелері. Ыбырайдың жемісті еңбек етіп, едәуір жақсы шығармалар қалдырған саласының бірі - проза жанры болды. ХІХ ғасырдың 70-80 жылдары аралығында қазақ даласының рухани және әлеуметтік-экономикалық өмірінде зор өзгерістер орын алған еді. Қоғамда болып жатқан өзгерістер әдебиет саласына да өз әсерін тигізді. Ы.Алтынсаринді сол тұстағы шығармалардың формасы мен мазмұны қанағаттандырмады. Ол жаңа шығармашылық әдіспен жазылған көркем шығармаларды әкелуге тырысты. Нәтижесінде, Ы.Алтынсарин қазақ балалар әдебиетіне шағын әңгіме формасын енгізді. Хрестоматияға Ыбырай, біріншіден, қазақ халқының Қара батыр, Байұлы, Жиренше шешен, Тазша бала туралы ертегі, аңыз-әңгімелерін енгізсе, екіншіден, өзінің «Бай баласы мен жарлы баласы», «Қыпшақ Сейітқұл», «Киіз үй мен ағаш үй» т.б. ғибратқа, өсиетке құрылған әңгімелерін, үшіншіден, И.И.Паульсоннан, Л.Толстойдан, К.Ушинскийден т.б. аударған әңгімелерін енгізді.

Жазушы хрестоматиясына енгізген үлгілерді мейлі халық ауыз әдебиетінен алсын, мейлі басқа ел әдебиетінен алсын, оны ол өзіне ғана тән ой толғауларымен қайта баяндап, кейбір шығармаларға өзіндік идея, өзгеше мән беріп, қайта өңдеген еді. Кейбір ұзақ әңгімелерді қысқартып қолданған, сондай-ақ кейбір әңгімелердің ұзын-ырғасын түгел сақтамай, оның түйінді мәселесін ғана жинақтап қысқартып баяндаған. Кейде бір әңгіменің сюжетін пайдалана отырып, оны өзінше құрған. Тіпті қазақ халқының ертегі-аңыздарын да Ыбырай ой елегінен өткізіп, өңдеп ұсынады. Ыбырай әңгімелерінде өмір құбылысы, адам әрекеті ешқашан шындықтан алшақтамайды. Оқиға өмір шындығына сай алынады да, реалистік әдіспен суреттеледі.

Ыбырай әңгімелері тек мазмұн жағынан ғана құнды емес, тіл, стиль жағынан да ерекше маңызды. Ол өз шығармаларында халықтық тілдің негізгі сөздік қорын шебер пайдалана білді. Әдеби тіл принциптерін қатаң сақтады. Оқушылардың ұғымына жеңіл, әсерлі, қарапайым тілмен жазды. Ш.Ахметов Ыбырай әңгімелерінің төрт түрлі ерекшелігін атайды. «Ы.Алтынсарин шығармаларының көбі балаларға арналғандықтан алдымен оның тілі жеңіл болуын қарастырды. Қарапайым, халықтық тілмен жазды. Осы кездерде, одан бұрын да қазақ әдебиетіне араласып, шұбарлай бастаған араб, парсы, татар, шағатай тілдері Ы.Алтынсарин шығармаларына енген емес. Діни сөздер мүлде кездеспейді. Қазақ әдеби тілінің біртұтастығы мен тазалығы үшін күрескен. Мұның аса құнды жақтары осы еді. Баланың ұғымына қиын тиетін бірде бір түсініксіз ауыр сөздер жоқ. Екіншіден, сөйлем орамдары мейлінше қысқа, көбіне жай сөйлемдер болып отырады. Үшіншіден, жазылған әңгімелерінің көлемі шағын. Төртіншіден, оқиға желісі шұбалаңсыз, баланы жалықтырматын әрі қысқа, әрі жеңіл, әрі қызықты болып келеді. Нысанаға тиетін ойларды дәл айтады, боссөзділік, артық суреттемелер жоқ» - дейді Ш.Ахметов.(4:99).

Жалпы алғанда, Ыбырайдың қазақ ауыз әдебиетінен жинаған және кезінде жариялаған материалдарын төрт түрлі жанрға бөліп қарауға болады: аңыз-әңгімелер(«Лұқпан хакім», «Таза бұлақ», «Жомарт», «Өтіріктің залалы», «Ізбасты би», «Жиренше шешен» т.б.), ертегілер(«Қара батыр», «Тазша бала», «Алтын айдар» т.б.), эпостық шығармалар(«Қобыланды» және басқа жырлардан үзінділер) және мақалдар мен мәтелдер.Осыларға қоса, Ыбырайдың хрестоматиясынан сол кездегі қазақ әншілері мен жыршылары шығарған кейбір өлең, айтыстарды кездестіруге болады. Ыбырайдың ауыз әдебиетінен пайдаланған шығармалары, негізінен, халық аузындағы варианттарын сақтаған.

Хрестоматияда жарияланған халық аңызының бірі – «Жомарт» әңгімесі. Ол ел аузында көп тараған «Атымтай Жомарт» деген аңыздың негізінде шыққан. Бұл аңыздың да әр түрлі варианттарының бар екені мәлім, бірақ сол алуан саладағы вариантардың ішінен Ыбырай ең бір халықтық түрін таңдап ала білген. Мұны Жомарттың адамгершілік қасиеттері мен әрекеттерінен көруге болады. Жомарт - халықтың ауыр тұрмысқа қынжылуына байланысты туған, оның болашаққа арманын бейнелейтін образ. Ол әуелде кедей бола тұрып, кейін өзінің еңбегі арқылы байыған адам болып көрінеді. Бұл - әрине, халықтың қиялы, тілегі. Бірақ соның өзінде халық Жомартты бай етіп көрсеткенмен, Шығайбай сияқты көрсетпейді, керісінше, оның әрбір іс-әрекетіне сүйсініп отырады. Жомарт өзінің еңбек етуін бұрынғы күнімді ұмытпауыма және қатарымдағы шаруаларды естен шығармауыма жәрдемін тигізеді деп біледі.

«Лұқпан хакім» әңгімесінен еңбекші бұқараның Лұқпанды өз адамы деп танып, оған сүйіспеншілікпен, үмітпен қарағанын көру қиын емес. Соның нәтижесінде Лұқпан да өзін халықтан бөлмейді, оның мүддесі үшін күресуге талаптанады. Ыбырай жариялаған «Таза бұлақ» деген әңгіменің сюжеттік, тілдік ерекшелігіне, идеялық мазмұнына қарағанда, оның халық аузынан алынған шығарма екендігіне шүбәлануға болмаййды. Халық арасында көп тараған аңыздың бірі - «Жиренше шешен». Ыбырай Жиреншенің ханды қаңбақ пен қаз арқылы масқаралайтын, Қарашашпен қосылатын, Қарашаштың тапқырлығын суреттейтін мәтіндерді жариялады. Бұл аңыздан халық өкілі Жиреншенің бейнесін толық көруге болады. Ол ханның топастығын дәлелдейді, өзін өлімнен құтқарады. Өзінің шыққан ортасы сияқты Жиренше де кедей, бірақ өз лашығын «айхай, менің өз үйім, кең сарайым – боз үйім» деп санап, өмір қиыншылығына жасымай, халыққа тән данышпандық, тапқырлық қасиеттерді танытады. Жиреншенің қауіпті жағдайдан оңай құтыла беруі де, осы жолда Қарашаш сияқты ақылды жарының болуы да - халықтың арманынан туған жайлар.

Ыбырайдың «Таза бұлақ» әңгімесі - халық аузынан алынған шығарма. Әңгіменің сюжеті мынадай: үш жолаушы бір бұлақтың басында кездесіп, су ішіп қанғаннан кейін, тастағы : «Ей, жолаушы, болсаң, осы бұлақтай бол!» - деген жазуды оқиды. Жолаушылардың бірі саудагер, екінішісі молда екен. Олар жазуды өздерінің мақсаттарына сай жориды. Үшінші адам көркем келген бір әдемі жігіт екен. Ол жазуды «таза, ақ жүрек адам бол» дегені деп шешеді. Халық кісі еңбегін қанайтын саудагерді де, жалған уағыз тарататын молданы да жек көреді. Сол пікір осы әңгімеде айқын бейнеленген. Бұған қоса, үшінші адамның көркем келген сұлу жігіт болып суреттелуінде де мән бар. Халық оны сүйсіне көрсетіп отыр және оған өзінің ойындағы пікірін айтқызған. Еңбекші бұқараның адамгершілікті, әділдікті сүйгені және оны арман еткені мәлім.

«Ертегілер» еңбегінде «Мақта қыз бен мысық» ертегісін М.Әуезов балаларға арналған ертегілер қатарына жатқызған болатын. Аталған ертегіні Ы.Алтынсарин өз хрестоматиясына енгізеді. Ертегінің жасы кіші бала үшін танымдық та, тәрбиелік те мәні үлкен. Ертегідегі тышқан, тауық, дүкенші, қыздар, ағаш, сиыр, мақта қыз, мысық әрекеттерінің тізбекті болып келуі балалар үшін қызықты. Ыбырай пайдаланған аңыз-әңгімелердің ішінде қазақтың жыл санауына байланысты аңыз да бар. Ол «Жан-жануарлардың дауласқаны» деген тақырыппен берілген. Бұл аңызды пайдалануда Ыбырайға орыс тіліндегі оқулықтар ой салған тәрізді. Ыбырай пайдаланған орыс педагогтерінің оқулығында осы тақырыптас («Спор животных») әңгіме кездеседі. Бірақ олардың сюжеті мүлде басқаша: үй хайуандары өздерінің қожасына еткен еңбектерін айтып таласады.

Ыбырай әңгімелерінде сабырлылық адам баласының аса бір үздік қасиеті ретінде көрсетіледі. «Асыл шөп» әңгімесінде ауыр жүк көтеруден аһлап-уһлеп мазасы кеткен Злихаға Бәтима қыздың «Менің жәшігімнің ішінде ауырды жеңілдететін асыл шөп бар, ол шөптің аты - сабыр» деуі көңілге қонады. «Бақша ағаштары» деген әңгімесінде қисық ағаш сияқты қыңырайып қалмай, түзу өсу үшін, алдымен, ата-ананың, мектептің айтқанына, тәртібіне, тәрбиесіне мойынсұну керектігін ескертеді. Имандылық, инабаттылық тәрізді тақырыптар Ы.Алтынсариннің «Шеше мен бала», «Мейірімді бала», «Полкан деген ит», әңгімелерінде көтеріледі. Ауруы жанын көзіне көрсетіп тұрса да, анасы үшін дыбысын шығармаған бала, құсты аяп, еркіндікке жіберіп, оны сатқалы тұрған балаға күнкөріс үшін ақшасын берген кішкентай қыз, әкесі үшін кесуге өз қолын ұсынған мейірімді қыз – бүгінгі мектеп баласын адамгершілікке үйрететін образдар. Ы.Алтынсарин қазақ халқының әдет-ғұрпын, даналығын, салт-дәстүрлерін, ырым-нанымдарын балаларға арналған әңгімелерінде кеңінен насихаттайды. Ыбырайдың өлең-жырлары мен әңгімелері халық санасына жаңалық болып сіңді. Ол өз шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік өміріндегі қайшылықтарды ашып көрсетті. Қазақ балалар әдебиетінің негізін қалады. Ы.Алтынсарин өзінің шығармалары арқылы қазақ балалар әдебиетін жанр, түр, мазмұн, идея жағынан ілгері бастырып қана қойған жоқ, байытты. Өмір шындығын танытатын көркем прозаның шағын үлгісін жасады. Сөйтіп жаңалықтың жаршысы болды.

«Қазақ хрестоматиясына» енгізілген әңгімелерінің бәрі Ыбырайдың негізгі педагогтық ісімен тығыз байланысты болды. Яғни хрестоматияға енгізген шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтың тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрлерінен хабардар ету принципін көздесе, екіншіден, оқушыларды адалдыққа, қайырымдылыққа, еңбекке, ұқыптылыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу, адамгершілік қасиеттерді олардың бойына дарытуды көздеді. Үшіншіден, жастардың, әсіресе бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық әңгімелерді беруге тырысты. Оның қаламынан бойындағы тамаша талабын танытқан көркем әңгімелер туды. Сөйтіп Ыбырайдың жазушылық қызметінің түпкі қазығы оқу-өнер, білім мәселесімен сабақтас дамыды. Оның жазушылық қиялына қанат бітірген нысанасы қараңғы қазақ халқының көзін ашу, көңілін ояту, оны озық мәдениетті елдердің қатарына қосу болды.

«Бай мен жарлы баласы» деген қысқа әңгіме - Ыбырай творчествасының биік сатысы. Ол ағартушының озық педагогикалық ойларының көрінісі болып саналады. Әңгіме оқушысын еңбек етуге, өмір сырын үйрене, меңгере түсуге шақырады. Өмір, табиғат өздігінен ештеңе бермейді, мәселе оны жеңе, бағындыра білуде деген идеялық қорытынды ұсынады. Әңгіменің осы ерекшелігі Ыбырайдың бүкіл ағартушылық еңбегінің негізгі сырын, әлеуметтік тенденциясын айқын ашып береді. «Бай мен жарлы баласы» әңгімесі, ең алдымен сол дәуірдің өмір көрінісін дұрыс бейнелейді. Әңгімедегі көріністер Асанның адам болып жаратылғаннан бері өмір сүру күйін, яғни, тек ас ішуге ғана дағдыланғанын, сондықтан да тамағы тойса күліп, қарын ашса жылауды ғана біліп, өзге дүниені ойлау дегеннен мүлде мақұрым қалғанын айқындайды. Асанның тағы да бір осалдығы – ол өзі пайдаланып отырған тамақтың да қайдан және қалайша табылатындығын білмейді. Елсіз далада қалғанда ол нендей нәрсенің тамақтыққа жарайтындығын да айыра алмайды, сондықтан оның іздеп те әуре болмайды, тек қайғырып жылаумен болады. Ал Үсен болса Асанға қарама-қарсы бағытта суреттелген. Үсеннің әрбір қимылы мен әрекетіне жазушының өзі де сүйіспеншілік сезіммен қарап отырады. Жасы 12-13 –тің шамасындағы Үсен әлі күрделі бір істер істеп тастамағанмен келешегінің зор екендігін танытады. Мұны оқушы да еркін аңғара алады. Автордың негізгі көрсетпек болып отырған мәселесі де осы. Үсен өз ісіне әр кезде де сеніммен кіріседі, өйткені оның дұрыстығына шүбаланбайды. Ол әрдайым кез келген істі бастауда «әкем айтушы еді» - деп, өз әкесінің айтқандарымен жүзеге асырғандарың басшылыққа ала отырады, осы арқылы жалпы халықтың тәжірибесіне сүйенеді. Оның әкесінің халық өкілі екені мәлім. Жазушы Үсеннің қиындықты жеңіп шығуының бір себебін оның осы халық тәжірибесіне сүйенуінен көрсетеді. Сөйтіп Үсеннің мықтылығының өзі сол халықпен байланысынан келіп шығады. Жазушы осы оқиғалар арқылы халық күші мен тәжірибесінің жеңімпаздық қуатын баса көрсетеді.

Ыбырай «Бай мен жарлысы баласы» әңгімесінде екі баланың еңбекке екі түрлі қатынасын көрсетсе, «Қыпшақ Сейтқұл» шығармасында творчестволық еңбектің нәтижелерін суреттеді. Сөйтіп жазушы бұл әңгімелерде екі ұрпақ өмірін суреттейді, сол арқылы жалпы халықтың тіршілік ету, өмір тану, табиғатты меңгеру әрекеттерін баяндайды. «Бай мен жарлы баласы», «Қыпшақ Сейтқұл» әңгімелерінің бір-біріне байланысты шығармалар ретінде қаралуы осы себепті. Жазушы бұл шығармада қазақ даласында жаңадан кең орын тебе бастаған жер шаруашылығы мен сауда кәсібінің алғашқы нәтижелерін көрсетеді, олардың прогресшілдік сипатын тәжірибе жүзінде дәлелдейді, қазақ кедейлерінің жаңалыққа ұмтылу және оны қабылдау дәрежесін суреттейді. Осыған байланысты жазушы тұрмыстағы ескі салттардың да ыдырай бастау процесін көрсетеді. Мұның өзі шығармада, ең алдымен, қоғамдық өмірдің шындығы ретінде нанымды оқиғалармен байланысты екендігі аңғарылады.

Қазақ қоғамының 60-70 жылдардағы тарихына көз салсақ, Қазақстанның Россияға біржолата қосылуына байланысты дала өмірінде бірсыпыра феодалдық ескі саясаттардың шайқала түскені мәлім. Ағартушы Ыбырай бұл шығарманың тәрбиелік мәніне де айрықша көңіл бөлді. Ол осы әңгімесі арқылы, ең алдымен, еңбектің, әсіресе, ұйымдасқан еңбектің күшін көрсетпек болды, екіншіден, қалың көпшілікті жер шаруашылығымен айналысуға шақыруды мақсат етті. «Бай мен жарлы баласы», «Қыпшақ Сейтқұл» әңгімелерінен ағартушының еңбек мәселесіне айрықша назар аударғанын көреміз. Шын мәніндегі педагог Ыбырайдың бұл мәселені қалыс қалдыруы да мүмкін емес еді. Өйткені жастарды еңбекке баулу - қай кезде де азаматтық тәрбиенің елеулі шарттарының бірі болды. Қазақ халқы – кәсіпқорлықты дәріптеген халық, аңшылық, егіншілік, ағаш ұстасының өнері мен қолөнер кәсібі – біздің ата мұрамыз. Ыбырай Алтынсарин әңгімелерінде халықтың осы өнерпаздық қасиетін ерекше насихаттаған. Жазушы «Киіз үй мен ағаш үй» әңгімесінде кәсіп мәселесін сөз қылады, отырықшылық тұрмысты уағыздайды. Бір жерді түпкілікті мекен еткен елге киіз үйден гөрі ағаш үй қолайлы болады деген ой айтады. Киіз үйдің мал баққан шаруа үшін қажеттілігі де жазушы назарынан тыс қалмайды. Бұл шығармасында қаламгер отырықшылықтың тиімділігін көрсетуді мақсат еткен. Бұл - осының белгісі.

Оқулыққа енген көпшілік шығармалар, Ыбырайдың өзі атап көрсеткендей, Паульсонның хрестоматиясынан алынды. Олар: «Асыл шөп», «Бақша ағаштар», «Шеше мен бала», «Мейірімді бала», «Дүние қалай етсең табылады», «Әдеп», «Мұжық пен жасауыл», «Сақып» және т.б. Л.Толстойдан аударған әңгімелері: «Силинші деген ханым», «Малды пайдаға жарату», «Мұңсыз адам», «Айуанның естісі көп, бірақ адамдай толық ақылы жоқ», «Жамандыққа жақсылық», «Данышпан қазы», «Үш ұры» т.б. Ушинскийден аударған әңгімелер: «Полкан деген ит», «Түлкі мен ешкі», «Үнді» т.б.

Ыбырай көркем аударманың мүмкіндіктерін ашты. Оның аударма әңгімелері тым жатық, қазақтың төл туындысындай оқылады. Кейбір әңгімелердің ұзын-ырғасын түгел сақтамай, олардағы түйінді мәселелерді ғана жинақтап, қысқартып баяндайды. Мәселен, Л.Толстойдың «Петр І и мужик» әңгімесі екі шағын бөлімнен тұрады. Біріншісінде Петр патша жолдан адасып жүріп, ағаш шауып жатқан мұжыққа тап болады да, біраз әңгімелеседі. Екінші бөлімде мұжық патшаны орманнан алып шығып, жол көрсетеді. Алтынсарин өз әңгімесіне бірінші бөлімдегі оқиғаны ғана өзек етіп алады және тұтастай емес, өз пайымына қарай ыңғайлап алады. Толстой әңгімесіндегі мұжық ақшасын үшке бөледі, бірінші бөлігімен әке-шешесіне қарызын өтейді, екінші бөлігін ұлдарына қарызға береді, үшіншісін қыздарын асырауға жұмсайды. Алтынсарин әңгіме атауын ауыстырып қана қоймай, кейіпкерлерін де өзгертеді. Әңгіме кейіпкері – көп мал тауып, азбен қанағат етіп, аз жұмсап тұратын үйші. «Қарт әке-шешеме берген ақшаларымды өтеп тұрған борышым деп білемін, өзімнен туған балаларға оқу оқытуға, асырауға шығарған малымды өсімге берген мал деп білемін. Балалар адам болып, біз қартайғанда жақсы асыраса, олардың борышымды өтегені емес пе, - деді»(Ы.Алтынсарин. Қазақ хрестоматиясы. А.Білім. 2003. 40-бет). Ыбырай әңгімесінде өлеңдерінен бастау алатын ой(«Баладан қайыр болмаса, баланы неге сұрайды?», «Ата-анаңды өнер білсең асырарсың» деген жолдар бұған дәлел) жалғасын тапқан. Сөйтіп жазушы ұзақ әңгімелерді қысқартып пайдаланған.

Кейде бір әңгіменің сюжетін пайдалана отырып, оны өзінше құрады. Мысалы, Л.Толстойдың «Царь и рубашка» әңгімесін Алтынсарин «Мұңсыз адам» деген атаумен аударған. Аударма әңгімеде өзгешеліктер жоқ емес. Мәселен, Толстой әңгімесінде патшаның өзі дертті болса, Ыбырайда патша ханымы аурулы болады. Ханым сырқатына еш дауа табылмайды. «Патша мұнан соң бақсы-балгерлерді жидырып, жарлық айтты: - Балдарыңызды ашып, осы ханымға не еме болатынын табыңыз, егер таппасаңыз, бәріңізді де асып өлтіремін, - деді»(Ы.Алтынсарин. Қазақ хрестоматиясы. А.Білім. 2003. 47-бет).

«Царь и рубашка» әңгімесінде патша жарлығы қатал талапқа құрылмайды: «Один царь болен и сказал: - Половину царства отдам тому, кто меня вылечит»(Л.Толстой. Царь и рубашка. 79-бет.)

«Бақсы-балгерлер қорқып, сасып тұрғанда, ішінде біреуі айтты: - Мен бұл аурудың емін таптым»(Ы.Алтынсарин. Қазақ хрестоматиясы. А.Білім. 2003. 47-бет).

«Тогда собрались все мудрецы и стали судить как царя вылечить. Никто не знал. Один только мудрец сказал, что царя можно вылечить»(Л.Толстой. Царь и рубашка. 79-бет.)

«Сол сөзбен мұны ханға алып келісті. Бұл балгер ханға айтты: - Дүниеде мұңсыз кісі тауып, соның көйлегімен қақтырсаңыз, бұл ауруға сол ем екен» (Ы.Алтынсарин. Қазақ хрестоматиясы. А.Білім. 2003. 47-бет).

«Он сказал. – Если найти счастливого человека, снять с него рубашку и надеть на царя – царь выздоровеет»(Л.Толстой. Царь и рубашка. 79-бет.)

Л.Толстойдың «Пожарные собаки» әңгімесін Ы.Алтынсарин «Айуанның естісі көп, бірақ адамдай толық ақылы жоқ» деп аударыпты. Аударма әңгіменің тақырыбы мен кіріспесі ғана бөлекше. Кіріспесі төмендегіше басталады: «Ит – адамға шын дос жануар. Дүние жүзінде иттің неше атасының ұлы бар: біреуі қора, біреуі үй күзетеді, біреуі малшы орнына мал бағады, біреуі аң-құс алып береді, біреулері, тіпті, ат орнына жегіліп те жүріледі. Бұлардың бәрін де екінші кітапта уақытымен айтамыз»(54). Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясының» екінші кітабын шығармақ болғаны белгілі. Бұл жерде осы еңбекті айтып отырғаны күдік тудырмайды. Тағы бір сәл өзгешелік соңғы сөйлемде: «Собака побежала в дом и скоро выбежала с чем-то в зубах. Когда народ рассмотрел то, что она несла, то все расхохотались, она несла большую куклу»(169). «Біраздан соң Боб аузында бір тістегені бар, үйден жүгіріп шыға келді. Қараса, әпкелгені бір үлкен қуыршақ екен»(55). Аударма әңгіменің бұлай аяқталуы өзгертілген атауына байланысты алынған сияқты. Сонымен жазушы өзі аударған әңгімелерге өзіндік идея, өзгеше өң береді.

Алтынсариннің атауын ауыстырмай аударған әңгімелері – «Үш ұры»(Три вора) және «Данышпан қазы»(Праведный судья). «Три вора» әңгімесінде үш ұрыға алданатын адам мұжық болса, аударма әңгімеде – сарт. Саудамен айналысатын қасиеті ескерілгендіктен алынған болу керек. Сартқа құдайды ауызға алғызады. «Сарт. – Ендеше, Құдай үшін, есегімді ұстай тұр деп, есегін ұрыға ұстатып, өзі ағашқа жүгіріп кіргенде, бұл ұры есекті алып жөнеледі»(67). Орысшасында «Мужик побежал догонять козу и попросил вора подержать осла. Второй вор увел осла»(71) деп келеді. Осылардан өзге айырмашылық жоқ. «Данышпан қазы» әңгімесінде «ученыйды» молда деп аударған. Әңгіме соңында қазыға разы болған Бауакас патша «Тілегің болса, тіле» - дейді. «Қазы: - Маған сый керек емес. Патшаның осы мақтағаны да маған жетерлік сый деді, - дейді»(66). Ал түпнұсқасында бұл жоқ. Сонымен, Л.Толстойдан аударған әңгімелерінде біріншіден, түпнұсқаны сақтап, тақырыбын ауыстырмай өзгеріссіз аударады. Кейіпкерлерін қазақ ортасына қарай бейімдейді.(«Үш ұры», «Данышпан қазы»). Екіншіден, тақырыбын ауыстыру арқылы сюжетін қысқартып немесе толықтыру енгізе отырып аударады. Кейіпкерлерін өз мақсатына байланысты өзгертеді.(«Малды пайдаға жарату», «Мұңсыз адам», «Айуанның естісі көп, бірақ адамдай толық ақылы жоқ»).

Ушинскийдің «Играющие собаки» әңгімесін «Полкан деген ит» атаумен аударған. Сюжет пен түйін бір болғанымен қанден мен Полканның әрекеттерін сөз қылатын кейіпкерлер өзге. Түпнұсқа әңгіме сюжеті Володя деген бала мен әкесінің диалогына құрылған. Аударма әңгімеде қанден мен Полканды әңгіме объектісіне айналдыратын шәкірт бала мен ұстазы. Бұдан Ыбырайдың әңгіме оқиғасын мектеп тірлігіне, оқушы мінез-құлқына жақындату мақсаты айқын көрінеді.

Ушинскийден аударған «Түлкі мен ешкі» әңгімесінің атауы еш өзгеріссіз берілген. Бірақ ықшам аударылған. Ушинскийде түлкінің құдыққа қалай түсіп кеткендігі(қарғаларға қараймын деп), құдықтың іші мен құдыққа үңілген ешкі сипатталады. Алтынсаринде түлкі мен ешкі екі-ақ ауыз сөзбен тіл қатысса, орыс жазушысында құдық жайын ұзақ сөз қылады. Құдыққа секіріп түскен ешкіге түлкі «су шашыраттың» деп кейістік білдіріп те қояды. Орысшасы «чуть было не пропал козел с голоду в колодце; насилу-то его отыскали и за рога вытащили» деп (125) аяқталады. Ал қазақшасы ешкінің құдықта қалуымен аяқталады.

Қазақтың жаңа жазба әдебиетіндегі диалогтың алғашқы үлгілерін Ы.Алтынсарин, сөз жоқ, аударма шығармалардан барып шығарды. Мәселен, «Шеше мен бала» әңгімесінде диалогтық үлгі бар. Драматургия элементі байқалады. Нақтылы сурет жасау, шын құбылысты қаз-қалпында жеткізу шеберлігі де қазақтың жазба көркем әдебиетінде осы аудармалардан бастау алады. Ы.Алтынсарин қазақ әдебиетінде адамның портретін жасау үлгісін қалыптастыруда орыс әдебиетіндегі үлгілерден үйренді. Ыбырай тілінің халыққа ұғынықтылығы, тазалығы, қарапайымдылығы көп айтылады. Қарапайым болғанымен, қарабайыр емес. Сөзге жан кіргізу үрдісі де, біздіңше, Ыбырайда аударма үлгісінен өріс алады(«Сәтемір хан»). Ыбырайдың жазба тілі аударма арқылы да ысылды. Ыбырайдың тілінде орысша оралымдар кездесетіні кездейсоқ емес. «Ол кемпір қастықпен өлтіруге ойлапты»(«Алтын Айдар»), «Менің бір досым әңгіме етеді»(«Надандық»).

Ы.Алтынсарин қазақ балалар әдебиетіне жаңа сападағы мысал жанрын енгізді. Ильминскийге жазған хатында(1876, 3 желтоқсан) былай деді: «Мысалдарды (басни)енгізгім келмейді. Өйткені, қатаң тұрмыста өскен қазақтарға бұдан гөрі мәндірек әңгімелер керек болады. Мысалдарды қазақ балалары оқығысы келмейтінін, оқыса оған күлетінін, ал олардың ата-аналары: балаларымызға сауысқан мен қарға сөйлеседі деген сияқты жоқ нәрсені үйретеді деп, тіпті ренжитінін тәжірибемнен білемін»(210). Дегенмен де, Ы.Алтынсарин И.А.Крыловтың «Қарға мен түлкі» мысалын өлеңмен еркін аударған. И.А.Крыловтағы салған жерден айтылатын мораль бұнда жоқ. Түпнұсқа қарғаның ірімшік тауып алуынан басталса, аударма аш түлкінің тамақ іздеп, жортып келе жатуынан басталады.

2. Ы.Алтынсариннің «Мұсылманшлық тұтқасы» еңбегі. Еңбек 1882 жылы жазылып бітеді. Түпнұсқаны баспаға бастыруға Н.И.Ильминскийге жібереді. «...мұндай оқу құралды, менің басында ойлағанымдай, орыс әрпімен жазу мүлде мүмкін емес; өйткені, мұндай дін кітабы шариғат тұрғыларына толық сай құрастырылғанымен де, сыртқы жағынан қарағанда мұсылманша болмаған соң, қазақ арасында сенімді болмас еді, әр түрлі қолайсыз әңгімелер туғызар еді, сөйтіп іске аспай, мектеп кітапханаларында босқа жатып қалар еді» – деп»[1;245] Ильминскийге 1882 жылдың 12 қыркүйегінде жазады. Кітапты бастыру ісін Ильминскийге тапсырады: «мен енді осы оқу құралын, Орынбор оқу округі попечителінің де айтуы бойынша, аса қайырымды Николай Иванович, Сізге жіберіп, мұны бастыру ісіне өзіңіздің араласуыңызды сұрайын деп отырмын; өйткені, мұндай татар кітаптарының басылу жолын мен білмеймін(цензор Готвальд деген біреу болса керек) және осындай кітаптың бір-екі мың данасын бастырып алуға қанша ақша керек болатынын да білмеймін: бұл ақшаны мен өз жанымнан төлемекпін. Менің ағайындарым осымен бірге Алдияров пен Қарабаев деген студент туысқандарымның бұл кітапқа корректор болуларын сұраймын»[1;246]. Бірақ кітаптың жарыққа шығуы кешеуілдей береді.

Студент туысқаны Қарабаевтан кітапты шығару қиыншылықтары турасында хат алғаннан соң 1883 жылы Ильминскийге былай деп жазады: «..мен сізді ешқандай қиыншылық жағдайға түсіремін деп ойлаған да жоқ едім. Оның үстіне, округтің попечителі де сізбен ақылдас деп кеңес беріп еді. Мен жеке адамдардың бастырып шығарып жүрген жалпы татар кітапшаларының бәрі сияқты(айта кетелік, бұлардың ішінде цензураның мүлдем жібермеуге тиісті кітапшалары да аз емес) менің кітапшам да, жергілікті цензура қарап шыққаннан кейін баспаханада басылып шыға береді ғой деп ойлап едім. Бірақ, менің ісім бұлай болып шықпай отыр»[1;251]. «Мұылманшылық тұтқасы» еңбегі 1884 жылы Қазан қаласында басылып шығады. Ы.Алтынсарин діннің тәрбиелік мәнін жоғары бағалады. Дін иелері түсініп жаттап, оның тәрбиелік мәнін тыңдаушыларға аша білу парыз деп түсіндірді. «Түсінбей жаттау – күнә» деп діни уағыздарды құр босқа жаттап алып молда болу ел мәдениетіне, тәрбие ісіне жат екенін ашына жазды. Ол діни оқулықтардың мазмұнын жете түсінбеген дүмше молдалар дін-шариғат қағидаларын өздерінше бұрмалап теріс түсініктер беретінін қаттты сынады.

Ыбырай шариғат сүрелерін ана тілінде түсіндірді. Оларды өмір тіршілігімен, адам тәрбиесімен тығыз байланыстыра талдады. Діни терминдердің мән-мағынасын ашуға зер салды. Кітап төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде иман туралы айтылады(иман дегеннің не екені, құдайдың бірлігі, Мұхамбет оның елшісі екендігін қалай тану керек екендігі көрсетіледі). Екінші бөлімде құдайға құлшылық ету, намаз оқу, ораза ұстау, кедейлерге садақа беру(зекет) беру және жалпы қайырымдылық істер істеу, қажыға бару көрсетілді, оқылатын аяттар қосылды. Үшінші бөлімде адамгершілік жайы көрсетілді. Төртінші бөлімде арабша аяттар қазақ тіліне аударылып берілді. Ағартушы ғалым адамның не нәрсеге болса да берік сенімі жүректен терең орын алмаса, ол әсерлік, тәрбиелік нәтиже бермейді деген тұжырым жасайды.

Негізгі әдебиеттер


  1. Ш. Ахметов. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі, А., 1965.

  2. Ыбырай Алтынсарин тағылымы. А. Жазушы. 1991.

  3. Әнуар Дербісәлин. Ыбырай Алтынсарин өмірі мен қызметі туралы. А. 1965.

  4. Әсет Ламашев. Ыбырай Алтынсарин. А. Ана тілі. 1991.

  5. Ә.Сыдықов. Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі. А.Мектеп. 1969.

Қосымша әдебиеттер:

  1. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ әдебиетінің тарихы. А.Санат. 1994.

  2. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. А., 2001.

  3. С. Қирабаев. Шындық және шығарма. А., 1981.

  4. Х.Сүйіншәлиев. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. А., 1986.

  5. Ы.Алтынсарин. Қазақ хрестоматиясы. А. Білім. 2003.

  6. Ы.Алтынсарин. Таза бұлақ. А., 1988.

  7. Ы.Алтынсарин. Өнер-білім бар жұрттар, А., 1991.

3 Модуль. ХХ ғасыр басындағы қазақ балалар әдебиеті.

9-ДӘРІС

Қазақ балалар әдебиетіндегі Абай шығармаларының рөлі(тәрбиелік мәні)



  1. Абай өмірі мен шығармашылығы

  2. Абай өлеңдері

  3. Поэмалары мен аудармалары

  4. Абай ғақлиялары.

1.Абай өмірі мен шығармашылығы. Қазақ балалар әдебиетінде ұлы ақын Абайдың да көрнекті орны бар. Балаларға арнайы еңбек жазып, өзі педагогтік іспен шұғылданбаса да, Абай бала тәрбиесіне, оның келешек қоғам үшін пайдалы адам болып шығуына үлкен зер салған. Ұлы ақын 1845 жылы Бұрынғы Семей(қазіргі Шығыс Қазақстан) облысындағы Шыңғыс тауларында туған. Өзінің туған даласының ақындары мен әншілерінің толып жатқан бай шығармаларының бәрін – түрлі хикая-әңгімелерді, ертектерді, батырлар жырларын, тарихи өлеңдерді ауылында жүргенінде талай рет зейін сала тыңдап, жаттайды.

Ауылдағы молдадан хат танытқаннан кейін Құнанбай сегіз жасар Абайды Семей қаласына жіберіп, Ахмет-Риза имамның медресесінен оқытады. Осы медреседе оқыған үш жылдың ішінде дарынды, зирек бала көп нәрселерді үйренеді. Араб-иран және түрік ақындарының шығармаларын құмартып оқи бастайды. Абай жастайынан-ақ сөз тапқыш, өткір сөзді шешен деген атаққа ие болды. Абайдың ерте кезде жазған өлеңдері біздің заманымызға толығымен жеткен жоқ.

Өмірінің 35 жасында Абай қайтадан өлең жазуға кіріседі. Бірақ бұл кездегі өлеңдерін де ол әлі де болса өзінің жақын жас досы Көкпай Жанатаевтың атынан шығарады. Он-жиырма жылдың ішінде ой-өрісі кеңіп, мәдениеті өсе бастаған Абай халық әдебиетіні, шығыс ақындарының ең жақсы мұраларын, әсіресе, орыстың классикалық әдебиетін оқып үйренеді. Тек 1886 жылы, жасы қырыққа жеткенде ғана ол «Жаз» деген өте көркем өлеңін жазып, осыдан кейін тұңғыш рет өзінің шығармаларына өз атын ашық қоя бастады. Міне, осы уақыттан бастап, оның қалған өмірінің жиырма жылы терең мағыналы ақындық творчествосының қанатты кең жайып, еркін гүлдене бастаған кезеңіне айналды.

Абай өзінің есейген шағында жазған шығармаларында халықтың сана-сезімін оятуға тырысады, өзінің турашыл, мысқылшыл өткір тілді өлеңдерінде ел ішіндегі әділетсіздікті әшкерелейді, патша өкіметі әкімдерінің қылықтарын сөгеді, халықты өнер-білімге шақырады, тек өнер-білім, ағарту ісі арқылы ғана ауыр азаптан, әділетсіз тұрмыстан құтылуға болады деп көрсетеді. Өздігінен оқып, білімін толықтыру ісімен де терең шұғылданады, орыс классиктерінің шығармалары оның ең жақын серігіне айналып, қолынан түспейтін болады. 70-80 жылдары Ресейден жер ауып келген орыс революционерлерімен танысады. 1886 жылдың жазынан бастап Крыловтың, Пушкиннің, Лермонтовтың шығармаларын аударуға кіріседі. Абай композитор да болды. Қазақтың халық әндері мен күйлерін жақсы біліп, аса жоғары бағалаған.

Абайдың төңірегіне оның хат танитын шәкірттері Көкпай, Мұқа, Ақылбай, Кәкітай, Шәкәрім, Мағауия сияқты жас ақындар топталады. Абайдың өзі шығарған өлеңдерін ғана емес, оның шәкірттері шығарған өлеңдерді бүкіл жұртшылық аузынан тастамай айтып жүреді. 1897 жылы қара ниетті адамдар болыс-билердің, ру басы старшындардың атынан Абайды жамандап, қаладағы губернаторға, уез бастықтарына арыз жаудырады. Семей полициясының адамдары тінту жүргізеді. Патша өкіметінің жергілікті әкімдері Абайға қандай шара қолданса да, Абай аты бұрынғысынша шарықтап, ел аузында аңыз болды. Ұлы ақын алпыс жасында өзінің туып-өскен жерінде бұл дүниеден мәңгілікке сапар шекті.

2. Абай өлеңдері. Абайдың «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Ғылым таппай мақтанба», «Әсемпаз болма әрнеге», «Интернатта оқып жүр» т.б. өлеңдері қазақ балаларына арналған туындыларының бірі болып табылады. Ұлы аќын Абай «Жасымда ѓылым бар деп ескермедім» деген өлеңі оқу-білім, өнер тақырыбына жазылған өлеңдері ішіндегі ең алғашы.

«Ғылым таппай мақтанба»(1886). Көлемі 77 жол. Ақын жастар алдына міндет-талаптар қояды. Ең ардақты мақсатың – ғылымды меңгеру дейді. Бес нәрседен аулақ болып, бес асыл қасиетті бойға дарытпасаң ғылымнан опа жоқ дегенді айтады. Ақын ғалым болу мен адам болу мәселесін бір-бірінен бөлмейді. Ғалым болудың тағы бір шарты – ақыл сенген нәрсеге ғана сену. Жастарды артық сенгіштіктен сақтандырады. Кісіні ақылына, ойына қарай бағала деген пікір айтады. Ақылды, парасатты адамның идеал бейнесін ұсынады. Надан, керітартпа адамның жағымсыз бейнесін қарсы қояды. Өлең 6-8 буынды аралас ұйқас үлгісінде жазылған.

«Әсемпаз болма әрнеге»(1894). Әрқайсысы 4 тармақты 6 шумақтан тұрады. Адамгершілік туралы ойларын қайрат, ақыл, әділет, шапқат секілді қасиеттер негізінде ашады. Мағыналық құрылымы жағынан 4 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде адам алдына міндет қойылады. Екіншісінде сол міндетті орындауға қажетті адамгершілік қасиеттер көрсетіледі. Үшінші бөлімде адамның қандай жаман қылықтардан аулақ болуы керектігі көрсетіледі. Төртінші бөлім адамның қандай жақсы қылықтарды әдет етуі қажеттігін танытады. Бұл бөлімдегі ой алдыңғы бөлімдердегі мазмұнның қорытындысы іспеттес. Өлең 7, 8 буынды шалыс ұйқас үлгісінде жазылған.

«Интернатта оқып жүр»(1886). Көлемі – 77 жол. Идеясы – жастарды ғылымға, өнерге, халыққа қызмет етуге шақыру. Ақын шен-шекпенге бола оқитындарды әшкерелейді. Бас пайдасы үшін емес, ар, адамгершілік үшін оқу керек дегенді ескертеді. Жер-жерде орыс-қазақ мектептері ашылды. Олардың жанынан интернаттар құрылды. Ақын оқудың көлеңкелі жақтарын сынайды. Мектеп-интернаттардың түпкі мақсатының тайыздығына өкініш білдіреді. Шәкірттердің рухани қазынадан қағыс қалғанына қынжылады. Өйткені, олар адвокат, не тілмаш болуды ғана аңсайды. Жалған бедел жинауды арман етеді. Кейбір деректерге қарағанда, ақын бұл өлеңді балаларын Семейге оқуға бергеннен кейін жазса керек. Өлең 7 буынды шалыс ұйқас үлгісінде жазылған.

2. Абайдың табиғат лирикасы. М.Әуезов пікірінше: «Абай Ыбырайды жақсы білген. Ыбырай өлеңдері үнемі бірге көшіріліп, жазылып жүруші еді. Абайдың өзінің тапсыруы бойынша солай болса керек. Бұл тегін емес. Екеуінің қазақ ауылындағы көктем жайында жазғандарын оқып отырсаңыз, шынында, бір ақындық мектептің, бір түрлі ақындық дәстүрдің үлгісін көресіз және екеуі де бұрын қазақ жазбаған өлеңді жазған. Кейін аңғарсақ, табиғат суретінің үлкен мастері болған ұлы Пушкин үлгісімен туған өлеңдер екен»,-деп пікір айтқан

«Күз»(1888). Өлең 11 буынды, қара өлең үлгісінде жазылған. Әрқайсысы 4 тармақты 6 шумақтан тұрады. Ауылдың күнделікті өмір тұрмысын нақтылы түрде сипаттайды. Көшпелі ауыл тіршілігі көз алдымызға келеді. Табиғат көрінісінен гөрі елдің өмір-тұрмысы, тіршілік әрекетін бейнелеу басым. Суыққа тоңған бала мен кемпір-шал сиқы күзгі табиғат түріне сәйкес. Ағаш пен қурайды шал-кемпірмен салыстырады.

«Қыс»(1888). Әрқайсысы 4 тармақты 6 шумақтан тұрады. Көлемі 24 жол. Қыс жанды бейнеде суреттеледі. Оны кәрі құдаға теңеу – таза ұлттық тәсіл. Өлеңдегі қазақ өмірінің суреттері қыс бейнесін толықтырады. Ақын сөзін малшыларға арнаумен аяқтайды. Өлең 11 буынды қара өлең үлгісімен жазылған. «Күз», «Қыс» өлеңдерінде тұрмыстың ауыртпалық жағы көбірек айтылады. 1888 жылы жазған «Қыс» өлеңінде Абай жылдың бір мезгілін былай суреттейді: Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды. Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,Басқан жері сықырлап келіп қалды ... … .адам бейнесінде суреттелген қыс кішкентай оқушы көзіне Аяз ата болып елестейді. Қыстың ызғарлы, боранды сұрапылымен қоса, бір жағынан қасқырдың да шабуылы елді алаңдатып қоятын тажал екендігі айтылады. Сұрапыл қыстан малды аман алып шығу қажеттігін малшыларға ескертеді. Қыспен бірге тұмсығын салды қасқыр, Малшыларым, қор қылма итке малды.Соныға малды жайып күзетіңдер,Ұйқы өлтірмес, қайратқыл, бұз қамалды. дейді ақын. Әрине, жаратылыс сұрапылына күресетін адам болған соң, «ұйқы өлтірмес, қайрат қыл, бұз қамалды» деп оған қарсы шығып, жеңіп шығуға үндейді. Адамның сұрапыл күшті жеңетініне ақын еш күмәнденбайды. Өлеңнің құдіреті де осында. Ақы адамға сенім арта сөйлейді. Қыстың пейзаждық көркем сипатымен бірге осындай терең мағына-мазмұны да бар

«Жазғытұрым»(1890). Елдің табиғат аясындағы тіршілігі бейнеленеді. Көлемі 66 жол. Адам өмірі мен табиғат құбылыстарының арасындағы жалғастық бақалады. Ақын табиғат құбылыстарына(жер, аспан, ай, жұлдыз, жел) символдық мағына береді. Күн бейнесі қалыңдық айттырған күйеу тұлғасын елестетеді. Жұлдыз бен айдың күйеу келерде өңдері қашып, берекесі кетеді. Жел той хабаршысы ретінде көрінеді. Соңғы шумақта ақын өмір-болмысты, табиғатты, аспан мен күнді нақтылы, шынайы қалпында бейнелейді. Өлең 6-8 буынды шалыс ұйқаспен жазылған.

3. Поэмалары мен аудармалары. Абай лирикасы көп болса да, сюжетті дастандары аз. “Ескендір”, “Масғұт”, “Әзімнің әңгімесі” поэмалары – көлемді шығарма жазуға ойыса бастаған кезеңін танытатын еңбектер.

“Ескендір” поэмасында А.Македонскийдің озбырлығын, соғысқұмарлығын, дүниеқорлығын әшкерелейді. Дүниенің төрт бұрышын жаулап алса да, оған бәрі аз көрінеді. Ақын Ескендірге Аристотель сияқты ойшыл бейнені қарсы қояды. Сөйтіп осы бейнелер арқылы патша өкіметінің отаршылдық, ел талаушы саясатын сынға алады.

“Масғұт” – философиялық поэма.Оның негізгі тақырыбы жай ғана махаббат емес, әлеуметтік өмірдің қайшылығы. Поэманың идеясында әйелді қоғамның ерлерге тең мүшесі деп тану, оның әлеуметтік өмірдегі орнын бағалау жағына көбірек көңіл бөлінеді.

“Әзімнің әңгімесі” – “Мың бір түн” ертегісінен алынған бір уақиғаның өлеңмен жазылған түрі. Абай өз дәуірінің капиталистік жолмен баю психологиясынан туған жалған мінезін топшылайды. Ол қалайда бай болуға құмартып, оның оңай жолын қарастырып, өзінің үйреншікті кәсібін тастап, барға місе тұтпаған жастың тағдырын танытады. Сондай-ақ ақшақұмар жылпостардың адам өмірімен еш санаспаспай қыршын жасты алдап, өлімге айдап, оның сүйегін аттап, алтын табудан тартынбайтынын әшкерелейді. Поэма аяқталмаған. Бұл үш поэманың реалистік ерекшелігі қазақ даласының болмысын дәл суреттеуінде емес, көлденең образ арқылы сынауында.

Аудармалары. Пушкин шығармаларын аударумен Абайдың көбірек шұғылданғаны – 1889 жыл. Бұл жылы “Евгений Онегиннен” үзінділер күйінде сегіз өлең аударады. Олардың көбі – Онегин мен Татьяна арасындағы хаттар. Олардың хаттарын аудару арқылы Абай қазақ жағдайындағы соған ұқсас тағдырлар мұңын жоқтады. Татьяна сөзі қазақ даласына ән болып тарады. 90-жылдардың басынан бастап Абай өмірінде көңіл құлазытар бірқатар келеңсіз оқиғалар болады. Ақынға қарсы айбат көрсетушілер тобы өсе түседі. 1891 жылы інісі Оспан, 1895 жылы сүйікті ұлы Әбдірахман қайтыс болады.Осылардың бәрі ақынды өмірден түңілдіріп, жалғыздық азабына салады. Осындай тұстарда ол Лермонтовпен көбірек сырласады. Абай Лермонтовтан жалпы саны 27 шығарма аударған.

90-жылдардың аяқ кезінде Абай Крылов мысалдарын көбірек аударумен шұғылданған. “Емен мен шілік”, “Қазаға ұшырығанқара шекпен”, “Жарлы бай”, “Есек пен бұлбұл”, “Бүркіт пен қарға”, “Шегіртке мен құмырсқа”, “Әншілер”, “Ала қойлар”, “Түлкі мен қарға”, “Есек”, “Бақа мен өгіз”, “Піл мен қандан” мысалдарын аударған.

4. Абай қарасөздері арқылы қазақ арасындағы ел билеу тәртібіне, сыйымсыз тәлім-тәрбиеге, керітартпа әдет-ғұрыпқа қарсы шығады. Ақын надандықтан құтылудың жолын қарастырады. Халықты өнер-білімге, адал еңбекке, адамгершілікке үндейді. Қазақ жастарын адамға жат мінез-құлықтан сақтандырады. Мәдениетті елдерден өнер үйренуге шақырады. Абай қарасөздерінде ғылымдық, философиялық, моральдік, діни мәселелер өлеңдерінен гөрі айқын көрінеді. Ақын қарасөздерінің тіл жағынан да, стиль жағынан да өзіндік ерекшелігі бар:



  • жеке қарасөзінде бір мәселені әңгімелейді;

  • жеке қарасөзінде брнеше мәселені қамтиды;

  • әр қарасөзінде қорытынды жасайды, жасаған қорытындысы негізінде адамға пайдалы ақыл айтады;

  • бір сөзінде әңгіме қылған мәселеге екінші бір сөзінде қайта соғып, оны толықтырады.

  • әр сөзінен өзіндік пікір өзгешелігі байқалады.

Х.Сүйіншәлиев Абай қарасөздерін мазмұнына қарай 5 үлкен тақырып төңірегіне топтайды:

1. Қоғам құрылысы, ел билеу жайын көп қозғайтын қарасөздері;

2. Оқу, өнер-білім, тәлім-тәрбие мәселесі туралы қарасөздері;

3. Еңбек, шаруа жайларын әңгімелейтін қарасөздері;

4. Адамгершілік, мінез-құлық жайларын көрсететін қарасөздері;

5. Дүние, өмір туралы ойлары мен дін мәселесін түсіндіретін қарасөздері.

1, 2, 3,14, 24, 26, 29, 33, 39, 41, 42 сөздерінде және “Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы” мақаласында саяси-әлеуметтік, мемлекеттік, қоғамдық маңызы бар мәселелер қозғалады. Жағымсыз құбылыстар, мінездер сыналады. Кейде ғылыми мәселелер көтеріледі. 4, 5, 8, 9, 10, 12, 16, 19, 25, 27, 31, 32, 40 сөздері әңгіме, кеңес ретіндегі диалог, монологтар болып келген. Абай кейде екі адамды не бірнеше адамды сөйлестіріп, кеңестіреді. Кейде өзі әңгіме-дүкен құрып, тыңдаушысымен, не өзімен өзі кеңесіп отырады. Біреуге сұрау қойп, жауап күтеді, не өзі екінші кісінің ролінде толғанады.

Абайдың 37 сөзі нақыл, тұспал сөзден(афоризмнен) тұрады. Афоризмдер Абайдың өлеңдерінде де, қалған қара сөздерінде де кездеседі. Мысалы, “Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық”, “Дүние бір қалыпты тұрмайды, адамның қуаты бір қалыпты тұра алмайды. Ендеше көңіл қайдан бір қалыпта тұра алады”(20-сөз). 7, 17, 43, 45 сөздері Абайдың философиялық ойларын, дүниеге көзқарастарын білдіретін, ғылыми пікірлер айтқан эсселері болып табылады. Абайдың 13, 20, 28, 38 сөздері адамгершілік, мораль, мінез-құлық туралы өсиет мазмұнды және діни ғибрат ретінде келеді. Қысқасы, бұл сөздері арқылы Абай өз замынының ірі бұқарашыл публицисі болды. Ол қазақ жазба әдебиетінде публицистикалық прозаны бастады. Қазақ публицистикасының басы болды. Публицистика - мерзімді баспасөздің шығуына байланысты пайда болған жанр. Онда саяси-әлеуметтік, мемлекеттік, қоғамдық маңызы бар мәселелер қозғалады. Қара сөздер Абайдың соңғы туындыларының қатарына жатады.



Негізгі әдебиеттер:

  1. Ш. Ахметов. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. А. 1965

  2. «Абай» энциклопедиясы. А. Атам±ра. 1995.

  3. М. Єуезов. Абай Ќ±нанбаев. А. Рауан. 1997

  4. С.Ж‰нiсов. М.Єуезовтiњ Абайтану туралы лекциясынан. А.

Санат.1996

  1. С.Ќасќабасов. Абай жєне фольклор. А. Білім. 1995.

Қосымша әдебиеттер:

1. Ә.Ќоњыратбаев. Ќазаќ єдебиетiнiњ тарихы. А. Санат. 1994

2.А.Машанов. Єл–Фараби жєне Абай. А. Ќазаќстан.1994

3.Х.Сүйіншәлиев. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. А., 1986.

4.Х.С‰йiншалиев. Абайдыњ ќарасµздерi. А. 1956

5.Х.С‰йіншалиев. Ќазаќ єдебиетініњ ќалыптасу кезењдері. А. 1960



  1. Абай. Шығ. жинағы. 1, 2 том. А. Жазушы. 1986

10-ДӘРІС

ХХ ғасыр бас кезіндегі балалар әдебиеті



  1. Ағартушылық демократтық бағыт өкілдері(Ш.Құдайбердіұлы,

С.Торайғыров, С.Дөнентаев, С.Көбеев)

  1. Ұлт-азатшыл бағыт өкілдері( А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,

М.Дулатов, Ж.Аймауытов)

1. Ағартушылық демократтық бағыт өкілдері. Ш.Құдайбердиев. Шәкәрімнің бай әдеби мұрасына оның өлеңдері, поэмалары, мысалдары, нақыл сөздері, әңгімелері, роман, мақалалары, аудармалары жатады. Ақынның бай әдеби мұрасында өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық көріністері із қалдырды. Оның 73 жас өмірінің 13 жылы кеңестік дәуірде өтті. ХХ ғасырдың алғашқы кезеңінде Шәкәрім әдеби өмірге құлшына араласты. Ұлт әдебиетінде Шоқан, Абай, Ыбырай орнықтырған арна-дәстүрлерді жалғастырды.

Октябрь төңкерісімен келген дүбірлі өзгерістер тұсында да Ш.Құдайбердиев өзінің демократтық, ағартушылық көзқарасына, прогресс жолына қызмет ету мақсатына адалдық танытты. Ақын жастарды ғылым-білім, өнерге баулуды мұрат тұтады. Ағартушылық, адамгершілік идеяларды уағыздады. Шәкәрім жас ұрпаққа арнап бірнеше өлең жазды. Жастарға сенім артты. Қоғамның өрге өрлеуі келешек ұрпақтың қолында екенін айтты. «Қазақ айнасы»жинағына енген «Абай марқұм өткен соң өзіме айтқан жырларым», «Ақылшы торғай», «Қасқыр, түлкі, бөдене», «Талап пен ақыл» өлеңдерінде ұстанған бағытының әлеуметтік сыншылдық, гуманистік сипаттары аңғарылады.

Өмірінің соңғы жылдарын тауда жалғыз өткізіп жүрген 73 жастағы Шәкәрім 1931 жылы дүниеден өтті. Ыбырайдың «Бай баласы мен жарлы баласы» Ыбырай әңгімесінің сюжеті де, идеясы да Шәкәрімнің «Піскен мен шикі»өлеңінде түгел қайталана жырланған. Ақын ғылымды үйреніп, білімді адам болуға кедергі жасайтын: самарқаулық, еріншектік, салақтық, немқұрайдылық, жауапсыздық сияқты мінез кеселдерін өзінің сатиралық өлеңдерімен қатты сынайды. Ақындық, жазушылық, композиторлық дарынын өмірде өнегесімен көрсете білген философ білімді көңілге қондырып, санаға дарытудың жеті шарты бар, олар: мейірім, ынсап, әділет, шыдам, шыншылдық, қаракет, ақ ниет дейді.

С.Торайғыров. С.Торайғыров өмір сүрген уақыт – ХХ ғасырдың бас кезі – дүниені дүр сілкіндіоген қилы-қилы тарихи оқиғаларға толы кезең болатын. С.Торайғыровтың жеке басының қалыптасуы туралы сөз қозғағанда оны өзінің әлеуметтік ортасынан – А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов, Ғ.Қарашев, І.Ізтілеуов, Ы.Шөреков, Б.Күлеев, М.Сералин және т.б. ғұмыр кешкен ортадан бөлек алып қарастыруға болмайды.

Кезең оқиғалары ақынның дүние-таным көзқарасына, шығармаларының тақырыптық мазмұны мен түріне, жанрына әсер етті.

Іргелі оқу орнынан білім алу, халқының қызметіне жарайтын азамат болу – оның ынта-тілегіне айналады. Ақын «Шәкірт ойы» деген өлеңінде «Іздегенім табылды, енді дегеніме жетем, халқыма жұлдыз емес, ай емес, күн болам» деген ойға келеді. Оның лирикалық кейіпкері

Қараңғы қазақ көгіне

Өрмелеп шығып, күн болам!



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет