Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы

231
Мұнда 
ж 
және 
ш
дыбыстарынан басталатын бірқатар сөз 
шоғырланған. Екінші мысал Қуандық Шаңғытбаевтан:
К
імде жоқ 
к
ірбің 
к
өңіл, 
к
үрсін арман,
К
ейде мен 
ш
ығай маңып, үн 
ш
ығарман.
К
ей уақыт 
к
өңіл шіркін 
к
өкке 
ш
алқып,
К
үндер 
к
өп 
к
үмбірлетіп, 
к
үй 
ш
ығарған –
деп алынған өлең жолдары 
к 
және 
ш
дауыссыз дыбыстарынан 
басталатын сөздерді қатыстыру арқылы жасалған. Мұнда осы 
шумақтың әр тармағы 
к 
дыбысынан басталатын сөздермен кел-
ген. Өлеңнің жеке шумақтарының немесе кейбір шағын өлеңнің 
бірінші сөзі тұтасымен бір дыбыстан басталатын сөздерден 
құралатынына Абайдың інісі – Оспанның өліміне шығарған 
«Жайнаған туың жығылмай» деп басталатын шағын өлеңін 
келтіруге болады. Бұл өлеңнің 16 тармағы (жолы) түгелімен 
ж 
дыбысымен келген сөздерден басталады:
Ж
айнаған туың 
ж
ығылмай,
Ж
асқанып 
ж
аудан тығылмай,
Ж
асаулы 
ж
аудан бұрылмай,
Ж
аужүрек 
ж
омарт құбылмай,
Ж
ақсы өмірің бұзылмай,
Ж
ас қуатың тозылмай,
Ж
алын 
ж
үрек суынбай,
Ж
ан біткеннен түңілмей,
Ж
ағалай 
ж
айлау дәулетің,
Ж
асыл шөбі қуармай,
Ж
арқырап 
ж
атқан өзенің
Ж
айдақ тартып суалмай,
Ж
айдары 
ж
үзің 
ж
абылмай,
Ж
айдақтап қашып сабылмай,
Ж
ан біткенге 
ж
алынбай,
Ж
ақсы өліпсің, япырмай!
Мұнда 
ж
дыбысы тек жол басындағы сөздерде ғана емес, 
тармақ ішіндегі сөздерде де келіп отырады: 
ж
айнаған туың 
ж
ығылмай, 
ж
асқанып 
ж
аудан тығылмай, 
ж
асаулы 
ж
аудан 
бұрылмай
т.т.
Аллитерацияның құлаққа жағымды саздық қызметін мақал-
мәтелдер де жақсы пайдаланады. Мысалы, «
Қ
ұлан 
қ
ұдыққа 
қ
ұла-

232
са, 
қ
ұлағында 
қ
ұрбақа ойнар» деген мақал 
қ
дыбысынан ба-
сталатын сөздерді шоғырлап, белгілі әсер беріп тұр. «
К
өппен 
к
өрген ұлы той» деген мәтелді 
елмен көрген, жұртпен 
көрген, халықпен көрген
деп ауыстырып айтуға болмайды, 
өйткені мұнда 
көппен көрген
деген сөздер аллитерацияны 
пайдаланғандықтан, құлаққа жағымды, айтуға жеңіл, еске 
сақтауға қолайлы мәтел болып тұр.
Қазақтың атақты билерінің сөздері көбінесе аллитерация-
лы болып келеді. Мысалы, «Төле би айтыпты» деген сөздерден: 
«
Б
атыр деген – 
б
арақ ит, екі долы қатынның 
б
ірі табады, 
б
и 
деген – 
б
ір 
б
ұлақ, қатынның ілуде 
б
ірі табады» деген 
шешендікте 
б
атыр, 
б
и
деген сөздеріне 
б
дыбысынан бастала-
тын 
б
арақ, 
б
ұлақ
деген теңеулер алынған.
Осы құбылыс дауысты дыбыстарға қатысты болып келсе, 
ассонанс деп аталады. Бұл да қазақ тілінде орын алады. Бұған 
классикалық мысал ретінде Махамбеттің атақты «Ереуіл атқа 
ер салмай» деп басталатын өлеңін келтіруге болады. Мұнда 
өлеңнің әрбір тармағы 
е 
дыбысынан басталатын сөзбен келеді. 
Сондай-ақ ақындар өлеңнің бір жолында біркелкі дауыстыдан 
басталатын сөздерді алу арқылы да ассонанс тәсілін қолданады. 
Мысалы, Фариза Оңғарсынованың:
А
йналайын, 
а
уылдың 
а
дамдары-
а
й,
Сендер барда бұзылар заман қалай? –
деген өлең жолдарында 
а 
дауысты дыбысымен ассонанс жаса-
лып тұр.
Аллитерация мен ассонанс құбылыстары тек үн сазын келті-
ру үшін ғана емес, айтылмақ ойға екпін түсіру, ақынның көңіл 
күйін білдіру сияқты стильдік қызмет те атқарады. Мысалы, 
Жамбылдың Алғадай деген баласы Ұлы Отан соғысында қаза 
тапқанын естігенде:
А
латауды 
а
йналсам
А
лғадайым табам ба?!
Сарыарқаны сандалсам
Саңлағымды табам ба?! –
деп күңірену үстінде 
А
латауды 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: