Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы

Шакшакулы Жэшбек, Уак Малайсары, Баян сынды батырлардьщ 
тсндсссп ерл1ктершщ 03eri осындай тэртш пен ережеде жатыр де- 
уге болады.
Тертшпп бел1м ел мен елдщ. ру мен жуздердщ арасындагы 
дау-дамайды шешуге арналган ел ш ш к жораларын камтыды. 
Ягни, ел арасындагы сыпайылыкка. эдептш кке, эдш еттш кке, 
адамгершшкке жат ic-кылыктарды женге салуды максат етп.
Ал журтшылыц зацы деп аталган 6eciHnii бел1мде шулен тарту, 
урлыц, зорлыц пен барымтага байланысты ережелер тгзбсктслдк 
Занда мундай кылыктармен куресу жолдары, алдын-алу шарала- 
ры, колданылатын жаза турлер1 керсет
1
лд
1
.
Алтыншы бел1м - цун дауы, жетшпп бел1м ж с а р дауы деп 
аталган. Кылмыстык ережелерд1 талдаганда билер «цун» мэсе- 
лссшс ерекше назар аударган. Буган деш нп «цанга-цан» деген 
жаза Typi цун дауымен алмастырылды. Мысалы, ер адамныц цуны 
мыц цой болып б ск тл гс н . Tinri адамныц дене мушелерше зацым 
келт1ршсе де, соган сэйкес цун тагайындалган (бас бармац - жуз 
цой, шынашац - жиырма цой.
Билер кеneci толыц цун, жарты цун, ширек цун теленетш 
жагдайларды сарапца салды. Кун KeciMi деп цырыц байтал, жа- 
сауыл ацы деп occTi ат бшпкке бер1лет1н болды. 0лген адамныц 
д сн са табылмаган жагдайда 1,5 есе цун теленет
1
н болды. Би­
лер эйел цунын ер адамныц цуныныц жартысына тецгерген есю 
«жаза» срсжсслн цалдырганды ж ен керд1. Сонымен цатар билер 
ксneci тере туцымына кес1лет1н «жет! есе цунга» eircpic енпзд1, 
бурын эйтсу1р nici Шыцгыс туцымы болса цуны жэй адамнан жет1 
есе артыц алынатын, енд1 тек улыс султандары, хан гана ж е л цун, 
ce6e6i кем дегенде жет1 руга б и л т журед1, ал кызмстслз журген 
султандард1ю ею цунмен шектелд1.
Жарты цун алынатын жагдайлар: кез, тш тиюге байланысты 
теленсе, ал ширек цун оц цол немесе оц аяцца зацым келш адам 
мугедек болган жагдайда, ал цунныц сспздсн 6ipi сол цол мен сол 
аяц зацымданганда теленет1н болып шецплдк
Алцалы кс пест in тагы 6ip царастырганы цун телегенде жас ай- 
ырмасын ескермеуд1, ягни жаца туган балага да цун ересек адам-
291

мен тец теле ну i керек деп туйдк Ал ксздсйсок. абайсызда ацшылыц 
немесе басца жагдайларда опат болган адамга цун теленбедк тек 
ел1к шыццан уйге ауыл-аймац болып ел1кп женелту шыгындарына 
кемектесетш болды. Жаргы бойынша он уш жасца толмаган бала­
лар цылмыстыц жауапца тартылмаган. Некеге отыруга 13 жастан 
руцеат етщщ. Екшпп шарт - бул болашац жубайлардыц жет1 атага 
дешн туыстыц цатынаста болмауы. Дуниеге келер урпацтыц дешшц 
саулыгын цалыптастыру мацеатында жет1 атага дешн цыз алыспау, 
цан араластырмау талап ет!лд1. Сонымен 6ipre атастыру, айтты- 
ру, эрюмнщ ез цалауымен цосылудыц ережелер1 де айцындалды. 
Калынмал берудщ TopTioi келш туарген отбасыныц, рудыц, елдщ 
турмыс жагдайына, дэулетше царай белгшещц. Жаргыда егер 
б1реудщ эйел1 елее, эйелдщ сщ ш сш е уйленуге руцеат ет1лд1 Куда 
Tycin, айттырган же pi не бармай, езге жтпткс турмысца шыгып кет­
кен цыздыц терюн1 алган цалыцмалын цайтарып, устше тагы та 
уш тогыз айып телеуге тш еп болды.
Академик С. Зиманов «Тэуке ханныц «Жет1 жаргы» зандары 
цазацтыц уш жузшщ екшдер1 тугел цатысцан жиында талцыланып, 
цабылданган зац aicrici болып табылады» дещц жэне билер кенеа 
сол уацытта цазац мемлекет!ндеп согыс жэне бейб1тшшк сынды 
мацызды мэселелерд1 шешетш турацты басцару органы болды де­
ген тужырым жасайды.
Дорыта айтцанда «Жет1 жаргы» зандар жинагы цазац ханды- 
гыныц ныгаюында мацызды роль атцарды жэне цуцыцтыц мем- 
лскстп _iiктщ Heri3i цалыптаса бастады десек катслсспсймп.
Ел1м1здщ тарихы, халыцтыц тагдыры ац найзаныц ушымен, 
ац бисктщ
Kymi 
мен де жэне е т и р сездщ
Kymi 
мен де шешшген 
кезендер1 болган. всы ндай сез цуд1ретш, тш енерш халцымыз 
«0нер алды - цызыл тш» деп багалаган. Елд1 аузына царатцан, ceii 
м1рдщ огындай, цынаптан суырылган цылыштай етюр сезге бай 
шешещцк енер - цазац халцыныц табиги с ре к ш с л 
i 
кте р 
i 
н 
i 
н 6ipi -
улттыц табиги дарыны.
Халцымыз шешещцк енерд1 цад1рлей oi.ircH. тапцырлыцпен 
сейлей oi.ircH шсшсндср1мпд1 ерекше сый-цурметке белеген. 
¥ л ы жузде Майцы би, Теле би, Kimi жузде Эйтеке би, Каратока
292

би, Мецке би, Орта жузде Энет баба, Каз дауысты Казыбек т.б. 
шешендер еткен. Соньщ 1ппнде, казак елшщ тутастыгын, елдш н 
кексеген, жаргак кулагы жастыкка тимей ем1р кешкен айтулы ше- 
шен бшм1з, аскан талант neci - Каз дауысты Казыбек.
Каз дауысты Казыбек би - халкыньщ 6i рлi ri н ныгайтуды 
кездеген, ер журек казак улдарын ел муддесше шакырган, орак 
ауыз, от тщщ, эд1лд1к, туралыгымен кара кылды как жарган, 
ултыныц ар-намысын коргауга ундеи еткен дана басшы. Калыц 
елше саликалы сез айтып, салмакгы мшез таныткан, жастайынан 
акыл-парасатымен танылган, ушкыр ойлы, рухы мен жаны коса 
таза кемецгер би api KeceMi.
XVII-XVIII г.г. казак елшщ когамдык-элсумстпк ем1р1нде 
Казыбек б ид in алатын орны ерекше. Оныц ерекше кемецгерлш 
пен даналыгына коса, элемдш кукыктык ойлау жуйес1 де жетше 
калыптаскан. Ойткеш, тэуелс1зд1к жылдарына дешн беймэл1м бо­
лып келген айщандары колымызга емш-еркш жеткен соц, оныц 
кукыктык ой-шюрлер1, 6i3 ушш тосын opi жаца кырынан белгш
болуда. Соцгы жылдары Казыбек бидщ Жет1 Жаргыга катысы 
жэне Жет1 Жаргыны н е п зп жазушы екендш туралы турл1 зерттеу 
мен макала кептеп жарьщ керуде. Сол, Жет1 Жаргыны кабылдаган 
жердщ Каракум Кейес! немесе Каракесек кснсс1. деп аталуыныц 
ез1 Казыбек биге катысты екеш бупн анык болды.
-
Шаригат айтцан жол емес,
Законыц тагы жол емес!
Дуалы ауыз айтцан соц,
К,азацша 6ip жол салганы, -
деп, кызы Камканыц жоктауында тарихи шындык айтылган.
293

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: