Бүгінгі тарылып жатқан заманда тарихи тамыры, рухы мықтының ғана болашағы бар екеніне көз жеткізген сияқтымыз

жүктеу/скачать 18,63 Kb. Дата 01.04.2022 өлшемі 18,63 Kb. #137609

Бүгінгі тарылып жатқан заманда тарихи тамыры, рухы мықтының ғана болашағы бар екеніне көз жеткізген сияқтымыз. Түрлі объективті және субъективті жағдайларға байланысты ұлттық рухы әлсіреген, тарихынан бейхабар халыққа айналдық. Тәуелсіз ел атанып, нақты тарихымызды толықтырып, өзіндік ұлттық идеологиямызды жасай бастаймыз. Ендеше, біз де басқа халықтар сияқты дүниежүзілік тарихта, әлемдік өркениетте ерекше орын алатын іргелі мемлекеттердің біріміз. Тарихтың «құммен көмкерілген» көне «рухани күмбездерінің» ішінде алыстан нұрланып, жақыннан жарқыраған Әбу Насыр Мұхаммед ибн Узлағ ибн Тархан Әл-Фараби тұлғасы көтеріледі. Қазақ халқы көпке дейін әл-Фарабиді білмеген. Оның есімі шығыстанушы ғалымдардың еңбектерінде аталса да, толық бағаланған жоқ. 1975 жылы өзбек ғалымы М.Хайруллаевтың «Фараби дүниетанымы және оның философия тарихындағы маңызы» (Ташкент, 1967), «М. «Фараби: дәуір және ілім» (Ташкент, 1975) атты монографиясы жарық көріп, осы тақырыпта докторлық диссертация қорғалғаннан кейін қазақ ғалымдары бұл мәселеге ден қоя бастады. Әл-Фарабиді қазақ даласына әкелген қазақтың ұлы ғалымдарының бірі – Ақжан Машанов. Ол әл-Фараби мұрасын қазақ халқының ұлттық дүниетанымымен байланыстыра зерттеу нәтижесінде фарабитанудың негізін қалады. «Әл-Фараби» тарихи романында оның бейнесін сомдаған. Әл-Фараби және Абай» (Алматы, 1994) атты еңбегінде әр дәуірдегі екі қазақ ғалымының арасындағы ғылыми-рухани байланыс мәселелері қарастырылған. Ұлы ғалымның ғылыми мұрасы жан-жақты қарастырылған «Әл-Фараби» (Алматы, 1971), «Әл-Фараби және қазіргі ғылым» (Алматы, 2004) кітаптары жарық көрді. Осы жылдар ішінде «екінші ұстаздың» ғылыми мұрасы әр қырынан қарастырылды. Көбесов, Ә.Қасымжанов, А.Қасымжанова, С.Дәукеева, 1-т., 1-бет. б. Зерттеу кітап болып шықты. Сонымен қатар, әл-Фарабиге арналған ұжымдық монографиялар мен конференция материалдарының жинақтары жарық көрді. Ә.Әлімжановтың «Мұғалім қайтып оралуы» (1975) романында суретші бейнеленген. Әл-Фарабидің зерттеулері шетелдерде, әсіресе араб және түркі елдерінде жалғасын табуда. Әл-Фараби – ғылымның барлық дерлік саласымен айналысып, 150-ге жуық ғылыми трактат жазып, артына өшпес мұра, ортағасырлық түркі және ислам өркениетінің жарық жұлдызы болған энциклопедист ғалым. Оның есімі әлемдік өркениет тарихында әйгілі ойшыл, философ, математик, физик, астроном, әлеуметтанушы, тіл, шешендік өнер, музыка зерттеушісі ретінде кеңінен танылды. Ол «Ғылымдардың классификациясы туралы» еңбегінде ғылымды бес салаға бөледі: «Бірінші – тіл білімі және оның бөлімдері; екіншісі – логика және оның бөлімдері; үшіншісі – математикалық ғылымдар. Олар: арифметика, геометрия, оптика, оқу астрономиясы, музыкатану, гравитация, механика; төртінші – физика және оның бөліктері, діни ілім және оның бөлімдері; бесіншісі – азаматтық ғылым және оның тараулары, діни ілім және оның тараулары» (Әбу Насыр әл-Фараби. Таңдамалы трактаттар. Алматы, «Арыс», 2009, 15-бет). Орта ғасырларда ғылым әлі біртұтас, іштей жіктелген және оқшауланған сала болған жоқ. Сондықтан ғалымдар ғылымның барлық салаларына ортақ өмірдің жалпыға бірдей заңдылықтарын зерттейтін философтарға айналды. Әл-Фарабидің ғылымның философиялық мәселелерін зерттеуге арналған еңбектері ғылымның маңызды мәселелерін көтеріп, оны әлемге ұлы ойшыл, философ ретінде танытты. Идеализмнен және исламның негізгі қағидаларынан бастау алатын әл-Фараби философиясының материализмге негізделген Батыс философиясынан айырмашылығы бар. Ғалым мұрасын зерттеушілер әл-Фараби философиясын қуаттайтын үш дәлел келтіреді: «1) дүниені мәңгілік деп тану; 2) зерттеу принципі ретінде детерминизм; 3) парасат ілімі, адам жанының өлмейтіндігі туралы бекер тұжырым жасауға бейімділік» (Б.М. Кедров, Ш. Есенов, А.Х. Қасымжанов. Әл-Фарабидің философиялық көзқарастары. Кітапта: Әбу Насыр әл. -Фараби.Бақыт туралы кітап.Алматы,2015,20б.). Әл-Фараби ғылым салаларын жүйелеуде тіл біліміне басымдық береді. Өйткені «Осының барлығын пайымдау арқылы таптық – өз ойымызды қалай жеткізуге, қалай оқытуға немесе үйренуге, қалай айтуға, сұрауға, жауап беруге абстракциялау арқылы. Осы себепті мен тіл туралы ғылымды барлық ғылымдардың біріншісі деп атаймын. Ол заттарды, яғни заттар мен апаттарды атайды. Екінші ғылым – грамматика, ол зат есімдерді ретке келтіруді, заттар мен апаттардың орналасуын, сондай-ақ салдарларды көрсететін сөздер мен сөйлемдерді құруды үйретеді. Ғалымның адам ретіндегі саналы өмірінде, ғылыми ізденістерінде тілдің алатын орны ерекше екендігіне, оның өмір сырын ұғынуға көмектескендігін осы жерден байқауға болады. Әл-Фарабидің пікірінше, тілдің көп қырлы қызметі логикамен тікелей байланысты: «Ол қорытынды жасау үшін логикалық фигураларға баяндауыш сөйлемдер қоюды үйретеді. Солардың арқасында біз белгісізді танимыз, ненің шын, ненің өтірік екенін айтамыз» (сонда). «Поэзия (өнер) туралы» трактатында негізінен арабтардың сөз өнері туралы ойларын басқа елдермен салыстыра отырып айтады. Өлеңдегі дыбыс, ырғақ, басқа бөліктер, шарттар, айтылу үндестігі заңдылық деп аталады. Мұнда сөз өнерінің бейнелілігі басқалармен дәл салыстырылады. «Поэзия (өнер) туралы» трактатында «Олай болса, өнер екіге бөлінеді: біреуінің мақсаты - көркем өнер, екіншісінің мақсаты - пайдалы болу»; Ұлы өнерге ғана ұмтылатын өнердің философия немесе абсолютті мағынасында даналық деп аталатыны (35-бет) күні бүгінге дейін өзектілігін жойған жоқ. Сөз өнерінің негізгі қасиеті ғалымның: «Поэтикалық шығармалардың бәрі бір нәрсені жақсырақ көрсету үшін ғана жасалады» (233-бет) деген тұжырымында ашылады. Ғалымның «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат», «Бақытқа ұмтылу туралы», «Бақытқа апаратын жол», «Азаматтық саясат», «Соғыс және бейбітшілік кітабы», «Әлеуметтік ғылым кітабы» халық бақытты, халық бақытты Өміршең қоғамдық құрылым қандай болуы керек деген сұрақ тереңдей түседі. Әл-Фараби қоғам дұрыс болуы үшін онда өмір сүретін адамдар дұрыс болуы керек деп есептейді. Адамдардың алдына мақсат қойып, соған жетуге ұмтылатыны белгілі. Сонда адам өмірінің мәні – бақыт. «Екінші ұстаз» адам өмірінің ең биік сатысы саналатын «бақыт» категориясына тоқталып, философиялық сипаттама беріп, терең талдау жасайды. Ол бақытты адамды «адамдық кемелдіктің ең жоғары деңгейіне жеткен» адам деп есептейді. Адам бақытты болуы үшін өзі өмір сүріп жатқан елдің басшысы кемел тұлға болуы керек», - деп атап өтті. Осыны ескере отырып, ол басшыға қойылатын алты талапты келтіреді: Бірінші шарт – ақылды болу. Екінші шарт – бірінші имамдардың қала үшін бекіткен заңдарын, ережелерін, әдет-ғұрыптарын жаттап, бойына сіңіру, барлық іс-әрекеттерін соған сәйкес жүргізу. Үшіншісі – заңды орындамаған жағдайда біріншілерден үлгі алып, тапқыр болу. Төртіншіден, алғашқы имамдар өткенде де, болашақта да түсіне алмаған нәрселерді білу үшін тапқыр және білімді болу; Сонымен бірге халықтың әл-ауқатын жақсартуға ұмтылуы керек. Бесіншіден, өз сөзіңізбен адамдарды бірінші имамдардың заңдарын, сосын солардан үлгі алып, ол бекіткен заңдарды ұстануға итермелей білу. Алтыншы – әскери істерді жүргізуге күшті болу, бір жағынан әскери өнерді қызмет өнері ретінде және басым өнер ретінде меңгеру. жүктеу/скачать 18,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу: