«Биологиялық экология» пәнінің оқу-әдістемелік материалдары №3 басылым ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені

1.Популяция туралы түсінік,Статикалық және динамикалық түрлері

2. Статикалық түрлері:саны, тығыздығы, жыныстық және жастық құрылымы

3. Динамикалық түрлері: туылуы, өлімі , өсу жылдамдығы.

1.азық мөлшерінің жеткілікті болуы популяция санының артуына әкеледі, бірақ өсудің максималды шамасында азық шектеуші фактор болады. Азық қорының жетіспеуі популяция санының кемуіне әкеледі.

2. популяция санының артуы мен кемуі мекен ету ортасы үшін бірнеше популяциялардың бәсекелесу процесінде байқалады.

3. жыртқыш пен жемтік, паразитпен иесі арасындағы күрделі өзара қатынастар популяция санының ауытқуына себеп болады.

4. абиотикалық факторлар (температура, ылғалдылық, ортаның химиялық құрамы) популяциялар санына көп әсер етеді және олардың ауытқуларын туғызады.

Популяция ішілік реттеуші механизмге эмиграция жатады. Эмиграция – берілген ареалдың қолайсыздау бөліктерінен популяцияның бір бөлігінің орын ауыстыруы.Тығыздық артып кеткен жағдайда бірқатар сүтқоректілер мен құстарда эмиграция байқалады. И.И.Шмальгаузен барлық биологиялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелуге яғни, гомеостазға қабілетті (грек тілінен аударғанда homoios – ұқсас, сол, stasis-қозғалыссыз, тұрақты) болады деді. Гомеостаз – тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардың қоршаған ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-теңдікті ұстап тұруға қабілеті.

Туылу мен өлім сандарының қатынасы популяцияның өсу жылдамдығын береді.

Сыртқы жағдайлардың периодттылығы және ағзаның ішкі эндогенді ырғақтарының пайда болуы, популяциялардың флуктациясы экожүйенің биоталық бірлестіктерінің циклдылығына синхронды әсер етеді. Тәуліктік циклдар жоғары континетті клиаматта өте анық білінеді, себебі түн мен күн ұзақтықтарының айрмашылығы елеулі болады.

1. 
   Демэкология нені зерттейді?
   
2. 
   Популяция дегеніміз не? Популяциялық экологияның негізін салушы кім?
   
3. 
   Популяцияның ағзалар тобы ретінде негізгі қасиеттерін атаңыз.
   
4. 
   Ағзалар популяциялық тобын зерттеудің маңызы неде?
   
5. 
   Популяцияның осу қисықтары туралы айтыңыз. Аталған қисықтардың формалары немен түсіндіріледі?
   
6. 
   Популяция санының өзгеруі тірі ағзалардың қандай бейімделу реакцияларымен байланысты?
   
7. 
   Популяцияның санына әсер ететін факторлардың қайсысы популяцияның тығыздығына байланысты және қайсысы байланысты емес?
   
8. 
   Экологиялық қуыс дегеніміз не?
   

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003

2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.

3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.

4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.

5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010

1.Демография

2. Экологияда популяция дегеніміз

3. Популяцияның негізгі қасиеттері:

ХХ ғасырдағы адамзаттың санының жылдам артуын демографиялық жарылыс деп атайды. Соңғы 100 жылдағы өсімге Жердегі қазір өмір сүретін адамдардың ¾-і сәйкес келеді. Ғасырдың екінші жартысында әр он жыл сайын жылдық өсім шамамен 10 млн.-ға артып отырды. 50-жылдары 53,3 млн. болса, 60-жылдарда -66,7 млн.,70-жылдарда – 70,3 млн., 80-жылдарда- 86,4 млн., адам. Адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше факторынан басқа халық санының шектен тыс артуын эпидемиялар мен аштықтан болатын өлім санының кемуімен түсіндіруге болады. ХХ ғасырда аталған факторларға гигиеналық және медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала өлімінің кемуі де қосылды 1990-1995 жылдары дүние жүзіндегі жалпы туу коэффициенті - 24,6 % дейін кеміді, жалпы өлім коэффициенті 9,8 % болса , табиғи өсім коэффициенті – 14,8 % құрады. Қазір көбеюдің шамамен осындай көрсеткіштері сақталуда. Әр минут сайын жерде 270 бала өмірге келсе, әр жастағы 110 адам өледі де дүние жүзі халқы 160 адамға өсіп отырады.Әр түрлі елдер мен континенттердің халық санының өсуіне қосқан үлесі әр түрлі. Абсолюттік саны бойынша ең үлкен өсімі ірі азиялық елдер - Қытай, Үндістан, Индонезия берсе, ал ең жоғарғы өсу жылдамдығы Африка мен Латын Америкасында байқалған. (8-кесте).

Шварцтың берген анықтамасы бойынша :

Популяция ұғымын латын тілінен аударғанда « Populus» - халық , тұрғындар деген мағына дереді.Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән,яғни популяциялардың белгілі бір генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады.

Даралардың кеңістікте таралуы.

Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың кеңістікте орналасуына байланысты. Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әр түрлі болуы мүмкін . Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді. Ағзалардың таралу типін білудің популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен бағалаудың маңызы зор.

Іріктеп алу - популяция тығыздығын бағалауға арналған эксперименттер қатарын атаймыз.

Іріктеу санын п-деп белгілейміз.Әр іріктеудегі даралардың орташа санын т –деп белгілесек , онда даралардың кеңістікте таралу сипатын s²- дейміз.

< ( m- x)²

S²= - -------------

n-1
мұндағы: s² - таралу шамасы

х- шамасының орташа т ауытқуы ( дисперсия)

Бірқалыпты таралу жағдайында s² =0. Себебі: әр іріктеудегі даралар саны тұрақты және орташаға тең.

Кездейсоқ таралу кезінде орташа т мен дисперсия s² тең (п- іріктеу саны жеткілікті болғанда)

Топтық таралу кезінде дисперсия орташадан жоғары және неғұрлым жиналуға қабілеті күшті болса олардың айырмашылығы да күшті болады.

Даралардың бірқалыпты таралуы табиғатта өте сирек кездеседі . Кездейсоқ таралу тек біртекті ортада және жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады. Топтық таралу табиғатта жиі кездеседі.

Популяция саны --- берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпы саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және көбею мен өлімнің интенсивтілігінің қатынасына байланысты. Көбею процесінде популяцияның өсуі жүреді де , өлім оның санының кемуіне

әкеледі.

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003

2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.

3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.

4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.

5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010

1. Популяциялардың жыныстық және жастық құрылымы.

2. Популяция тіршілік ұзақтығы , тірі қалу қисықтары.

3. Популяция санының динамикасы.

Популяцияның жастық құрылымы тек жасы мен әр түрлі топтардың қатынасын ғана емес , бұл қатынастың жыл маусымдарындағы биогеоценоздардың ауысуы кезіндегі өзгерісін, популяцияның жаңару жылдамдығын , жастық топтардың қоршаған ортамен өзара әсерін көрсетеді:

1. жаңадан туылған;

2. жас- өсіп келе жатқан даралар, жыныстық жетілмеген;

3. жартылай ересек- жыныстық жетілуге жақын;

4. ересек – жыныстық жетілген жануарлар, көбейетін немесе физмологиялық жағынан көбеюге қабілетті жануарлар;

5. қартайған - көбеюге қабілеті жоқ даралар .

Әдетте популяцияда - барлық жастық топтар болады.Олар бірітіндеп бір-біріне өтіп отырады және үнмі жаңарып отыруы популяцияның оптимальды санын ұстап тұруды қамтамасыз етеді. Кей жағдайда бұл қатынас бұзылуы мүмкін: қандай да бір жастық топтың санының кемуі популяцияның деграциясына немесе керісінше шектен тыс артуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Жастық топтардың сандық қатынасы популяция күйінің және оның биогеоценоздың болашағының көрсеткіші болып табылады.

Популяциялардың күйі , тіршілігі оның жалпы санына және олардың кеңістікте орналасуына байланысты болады. Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әр түрлі болуы мүмкін. Ол даралардың қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға немесе бәсекелестік қатынастарға реакциясын көрсетеді. Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді. Ағзалардың таралу типін білудің популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен бағалаудың маңызы зор. Популяциялар саны берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпы саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды, және ол көбею мен өлімнің интенсивтілігінің қатынасына байланысты. Көбею процесінде популяцияның өсуі жүреді де, өлім оның санының кемуіне әкеледі.

Популяцияның жалпы саны маусымдық, көпжылдық периодты емес ( мысалы, зиянкестердің санының шектен тыс күрт артуы) өзгерістерге ұшырап отырады.

Популяция санының осындай өзгерістері оның санының динамикасы болып табылады.

Популяция санының санының ауытқуының төменгі шартты себептерін атап көрсетуге болады:

азық мөлшерінің жеткілікті болуы популяция санының артуына әкеледі, бірақ өсудің максималды шамасында азық шектеуші фактор болады. Азық қорының жетіспеуі популяция санының кемуіне әкеледі;

популяция санының артуы мен кемуінің мекен ету ортасы үшін бірнеше популяциялардың бәсеклесу процесінде байқалуы мүмкін;

жыртқышпен , жемтік паразитпен иесі арасындағы күрделі өзара қатынастар популяция санының ауытқуының бір себебі бола алады;

Абиотикалық факторлар (температура,ылғалдылық, ортаның химиялық құрамы және т.б. ) популяциялар санына көп әсер етеді және олардың едәуір ауытқуларын туғызады.

Популяция санын реттеудің кейбір механизмдері түршілік бәсекелестікті болдырмауы мүмкін. Мысалы, егер құстар өзінің ұясын әнімен белгілейтін болса , басқа жұп жерге ұя салады. Көптеген сүтқоректілердің салған белгілері әр жануарлардың аң аулайтын территориясын белгілейді. Бұл құбылыстардың бәрі түршілік бәсекені жойып, популяцияның тығыздығының шектен тыс артып кетуіне кедергі жасайды.

И.И. Шмальгаузен (1884-1963) барлық биологиялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелуге,яғни гомеостазаға қабілеттіболады деді.

Гомеостаз - тірі жүйелердің соның ішінде популяциялардың қоршаған ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-теңдікті ұстап тұруға қабілетті.

Динамикалық тепе-теңдік дегеніміз популяция санының белгілі бір орташа шама шекарасында ауытқуы. Гемостаз терминін 1929 жылы ғылымға енгізген У.Кеннон.

Ең алдымен әрбір жеке дара, содан соң ғана популяция гомеостатиялық жүйе болып табылады.Популяция санын реттеудің маңызды механизіміне стресс-реакциялар жатады.

Қандай да бір факторлардың қолайсыз әсеріне жауап ретінде ағзада екі типті реакция пайда болуы мүмкін: арнайы зақымданушы агенттің табиғатына байланысты және жалпы реакция ағзаның өзгерген жағдайларға бейімделуі.

Түрдің особьтарды көбейту, басқа түрлермен бәсекеге түсу қабілеті түр үшін оптимальды шамадан ауытқитын факторлармен шектелетін болады. Мұндай максимум мен минимум шегінен шығып кететін факторлар шектеулі факторлар деп аталады. Мыс: көптеген өсімдіктермен жануарлардың солт. таралуына жетіспеуі шектеуші фактор болса, керісінше сол түрлер үшін оңт. Ылғал мен қаректің жетіспеуі шектеуші фактор болады.

Экожүйедегі (табиғи бірлестіктер) өзара қарым – қатынаста болу үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Эксперимент, табиғатта ұзақ мерзімді бақылау, популяциядағы особьтар санын анықтау, жануарлардың қоныс аударуын (миграция) бақылау т.б. Тірі табиғатты толық және терең танып білу үшін модельдеу әдісі (жасайды экологиялық жүйе) кеңінен пайдаланылады. Мұндай жағдайда деректерді математикалық әдіспен шешеді.

қарсыласуы.

Негізгі әдебиеттер:

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003

2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.

3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.

4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.

5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010