Бөлегенова А. Т. №2 Кеңгір орта мектебінің

Тамыз айының аяқ кезінде күн салқындайды. Оны, әсіресе, таңертең ерте сезуге болады.Қырқүйекте кейде жеңіл

аяздар да болып қалады.Ертеңгісін шөптер мен үй шатырына қырау түседі.

Дала барған сайын жалаңаштана береді.Гүлдер қурап,шөптер сола бастады. Ағаштардың жапырақтары түрлі - түсті. Тек қарағай, шыршалар ғана жап – жасыл.

Күздік бидай даланы көркейтіп барқыттай жайқалып тұр. Уақытында бәрі де солады. Бірақ күздік егін үсілмейді. Ақша қардың астында қауіпсіз көктемге шейін жатады.

Жыл құстары жылы жаққа ұшып кетті. Адамдар құстармен қимай қоштасты. Көктемге дейін оларды сағынышпен күтеді.

Күз – жыл мезгілдерінің ең бір тамаша уақыты. Күзгі табиғат адамның көңіл күйіне де көп әсер етеді.


Күз
Міне қыркүйек туды. Күн қысқарып, түн ұзарды. Аспаннан бұлттар қаптап, сіркіреп жаңбыр да жауып тұр. Күн сирек көрініп, аз жылытады. Анда-санда таңертең салқын болып қояды. Өткір суық жел арық малды, жұқа киімдіні қыса бастады. Жұрт күземі алған, киізін де басып алды. Маса, шыбын, құрт-құмырсқа жоқ болып кетіпті, құстар да жылы жаққа ұша бастады. Қарлығаштар көптен көрінбейді. Аспанда тырналарда ұшып барады. Ағаштардың жапырақтары сарғайып түсіп, шөптер де қурап қалған. Егіншілер астығын жинап алды. Шабындыда әр жерде ғана жаңбарға сарғайған шошақтар тұр.

Ел тегіс биесін ағытып, пысық әйелдер желі-ноқтасын кептіріп алды. Жазды күні көп байлағаны есіне түсіп, шалдар арық құлынын аяп отыр. Ер азамат қыстауды түзеп, кемпір мен шал, балалар отбасында отыр. Жаз рахат болса, киіз үйдің күздігүні суығын-ай.

Жылда он екі ай бар. Қыс айлары – желтоқсан, қаңтар, ақпан; көктем айлары – наурыз, сәуір, мамыр; жаз айлары – маусым, шілде, тамыз; күз айлары – қыркүйек, қазан, қараша.

Көктем – тамаша кез. Көктемде күн жылы, салқын мес, кейде жаңбырлы, кейде құрғақ.

Жаз – ең жақсы кез. Жазда күн ыстық, жаңбыр аз. Жаз – демалыс кезі.

Күзде күн салқын, жаңбыр көп. Күзде жеміс – жидек, көкөніс өте көп.

Қыста күн суық, қысқа, ал түн ұзақ. Қыс - өте әдемі, ақ қарлы, керемет кез!

Әр айда төрт апта, әр аптада жеті күн бар. Олар: дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі. Демалыс күндері – сенбі, жексенбі, қалған күндер – жұмыс күндері.

Қазақстанда мереке күндері қаңтарда, наурызда, мамырда, тамызда, қазанда және желтоқсанда. Бір тәулікте 24 сағат бар. Қазір сағат екі. Бізде сағат он бесте жиналыс бар. Сау болыңыздар!

Қар еріп сай-сала бұлақ сылдырына толғанда, көгілдір көктемнің көктегі жаршысындай болып тыраулап тырналар келеді. Оның алыстан талып жеткен үнін естігеніңмен, көзіңе бірден шалына қоймайды.

Көк аспандағы әсем үн бірте-бірте айқындала түседі. Сонау көз ұшында тізбектеле ұшқан тырналарды сонда ғана көресің. Олар өткен күзде тастап кеткен мекеніне қарай бір-бірімен тыраулай, қалықтап бара жатады.

Күн аясына қона, тырналар аялдама жасайды. Ұзақ жолдан шаршаған олар түні бойы қонақтап, ертеңгі сапарға күш жинайды. Бәріміз осындамыз ба дегендей-ақ таңертең бір-біріне дауыс беріп, түгендеп, хабарласып алады да, аспанға қайта көтеріліп, сап түзеп, кете барады. Тырна өте сақ құс. Күзетте тұрған кәрі тырна жақындап келе жатқан адамды сезіп қалса болды, тыраулап қатер белгісі бере қояды.

Егін де пісті. Астықты алқапта қаздай тізіліп, комбайндар кетіп барады. Комбайн бидайды орып, оны бастырады. Таза дән комбайнмен қатар келе жатқан автомашинаның қорабына құйылады.

Қазір егіс алқабындағы барлық жұмысты бүтіндей дерлік машиналар атқарады. Сонда осы машиналарды жүргізетіндер кімдер? Әрине механизаторлар.

Механизатор машинаның, трактор двигателінің, комбайнның құрылысын жетік меңгерген. Егер бұл машиналардың біреуі бұзылып қалған күйде, қалай жөндеу керектігін ол жақсы біледі. Егін егу немесе астық жинау науқаны қызған шақта машиналар бос тұруға тиіс емес. Барлық бригадалар мен колхоздың машина парктерінің ойдағыдай жұмыс атқаруы механизаторға байланысты. Астықты дер кезінде жинап алудың барлығын машиналар мүлтіксіз жұмыс істегенде ғана жүзеге асады. Бұл күнде механизатор мамандығының ауыл шаруашылығындағы құрметті мамандықтың бірі болып есептелуі де сондықтан.

Жазда желсіз, аспан көбінесе бұлтсыз ашық болады. Жаңбыр онша көп жаумайды. Жазда күн ұзақ, түн қысқа болады. Маусымның 22 сінде күн мен түн теңеледі.

Жаздан кейін қоңыр салқын күз де келіп жетеді. Қараңғылық ерте түседі. Аспанда қара бұлт қаптап, жауын да жиі – жиі жауады. Қар аралас жауын – шашын болады.

Қыста дала, орман үйлер ақ қар жамылады. Өзендер мен көлдердің бетін көгілдір мұз жабады. Күн аязды, жер тайғақ болады. Бұл кезде енді күн қысқа, түн ұзақ болады.

Қыстан кейін көптен күткен көктем де келеді. Бұл кезде күн жылына бастайды. Табиғат қысқы ұйқысынан оянады. Түн қысқарып, күн ұзарады. Күннің көзі жарқырайды. Кейде жылы жаңбыр жауып, оңтүстіктен жылы жел еседі. Енді көктем өз орнын жазға береді.

Жылдың әр мезгілінен ауа райы өзгеріп тұрады. Сондықтан адамдар ауа райының болжауын радиодан, теледидардан біледі. Ауа райын бір-екі күн, апта, ай бұрын алдын ала болжауға болады. Мұнымен метеорология ғылымы айналысады. Ауа райын болжайтын қарапайым аспаптардың бірі – барометр. Ал, Жердің жасанды серіктері жоғарыдан ауа райының жағдайын, өзгерісін бақылайды да, радио арқылы Жерге хабарлап отырады.

Ауа райының құбылысын алдын ала біліп отыру кеме капитандарына, ұшақтарға, автомобиль жүргізушілеріне, теміржолшыларға, құрылысшыларға, егіншілерге және малшыларға аса қажет.

Қолшатыр
Қолшатырды басына көтеріп жүру бұдан бірнеше мың жыл бұрын Шығыс елдерінде пайда болған. Оны байлығын көрсету үшін, Египет фараондары, Қытай алпауыттары ұстайды екен. Қолшатыр алтынмен , асыл тастармен, гүлдермен, тіпті құс қауырсындарымен де әсемделген.

Европада қолшатыр пайда болғанына бірнеше ғасыр болды. Ол күннен, жауыннан қорғайтын тамаша құрал саналады. Алғашқы қолшатыр теріден жасалды, әрі ол ауыр болған.

ХІХ ғасырдың ортасында осы күнгі қолшатырды енгізгені үшін ағылшын Г.Фокске патент берілген.

Жапонның Камо қаласында ең ірі қолшатыр жасалды. Оның диаметрі – 5,7 метр, сабы – 7 метр.

Жылда төрт маусым бар, әр маусымда үш ай,яғни тоқсан күн болады.Көшпелі халық әр маусымға қарай мал жайылымын өзгертіп, қоныс аударып отырған. Оны: көктеу, жайлау, күзеу, қыстау деп атаған.

Ерте кезде малшылар көктем айларында қыстаудан алыс жерге көктеуге көшіп малын төлдететін. Содан кейін жайлауға көшіп, маусым, шілде, тамыз айларын сонда өткізетін. Жайлау – қыстаудан алыс жатқан жердегі жазғы қоныс. Оның шөбі жақсы, суы мол жерден таңдайды. Онда жылдың үш маусымында ешкім болмайды. Қыстан арықтап шыққан мал жайлауда тойынып, семіреді. Мал ғана емес адамдар да рахаттанады. Бие байлап, қымыз ішеді, айран ұйытып, құрт, ірімшік қайнатады. Қысқа арнап азық-түлік әзірлейді.

Біздің Республикамызда табиғатты аса сұлу жерлер мен тау жайлаулары бар.Олар – Қарқара,Асы,Шөлкөде

Болжау стратегиясы Төмендегі мәтін оқылады және сұрақтар қойылады.

1. 
   Мәтін бөлініп оқылады, әр бөлігі оқылған сайын сұрақтар қойылып отырады.
   
2. 
   Осы үзіндіні оқығанда сіз қандай сезімде болдыңыз?
   
3. 
   Әңгімедегі негізгі мәселе не деп ойлайсыз?
   
4. 
   Қандай мәселе тұйықта тұр?
   
5. 
   Неге олай ойлайсыз?
   
6. 
   Не сезіп отырдыңыз?
   
7. 
   Сіз Серік пен Беріктің орнында болғанда өзіңізді қалай сезінер едіңіз? Не істер едіңіз? Неге?
   
8. 
   Қандай жақсы жағы болды?
   
9. 
   Қандай жағымсыз жағы болды?
   
10. 
    Енді не болады деп ойлайсыз?
    
11. 
    Оған қандай дәлел бар?
    
12. 
    Әңгімедегі үлкен мәселе не деп айта аласыз?
    
13. 
    Мәтіндегі «Ұрлық түбі-қорлық» дегенді қалай түсінесіз?
    

Болжау стратегиясы Төмендегі мәтіндер бөліктерге бөлініп оқылады және одан әрі не болуы мүмкін деген сұрақтар қойылып, мәтін талданады.

(үзінді)
Қарашоқыны бөктерлеп, Аймаңдай аттың жол жорғасымен жүріп отырып, Абай:

• 
  Шыңғыстың бөктері тегіс көктепті-ау!-деп айналаға көз жіберіп келе жатты.
  

• 
  Жалғыз-ақ осы бір суық жел мен бұлт айықпайды екен!-деді.
  

Е, сәуір жаңа туды ғой. Сәуірдің басы осылай бұлтты суық болатын әдеті ғой!-деп, Қарабас қыстыгүні қар болатынын айтқандай, мерзім айтты.

- Неге? Сәуір қыстың айы емес! Жаздың айы емес пе? Жылда бүйтеді деймісің?

- Жылда сүйтеді. Сәуірді осы жұлдыөша не дейді?

- Апрель дейді.

- Ендеше сол апрелің осы. «Сәуір болмай, тәуір болмас» деп, бұрынғылар текке айтпаған. Сәуірдің басындағы суық бітпей, жаз шықпайды дегені,-деп, Қарабас Абайға ай-айдың мәнін айта бастады.

Бұл жөнінде Қарабас атшабарда Абай сезбей жүрген көп білім бар екен. Сәуір-бұл айдың арапша аты. Қазақша-мамыр. Одан соң маусым... Абай қазақша ай атының бәрін сұрап, қайта-қайта қайырып жаттап алды.

Бірақ сәуір турасындағы жаңағы сөзді алғаш есіткені осы еді. Жазға салымның ең жайсыз кезін әнеугүні әжесі «отамалы» деп атап еді.

• 
  Осы «отамалы» немене? Не деген сөз еді?- деп, Абай соны сұрады.
  
• 
  Отамалы көкек айының он бірінде кіріп, он жетісінде шығады. Желсіз, борансыз өтпейді. Қыстың ең соңғы зәрі
  

• 
  Айман, айнымаған балмұздақ, қандай жақсы!-деп қояды.
  
• 
  Бөспе. Балмұздақ тәтті.
  
• 
  Иә, саған. Балмұздақ та осындай аппақ, суық, жегенде тісің тоңады.
  
• 
  Бәрібір тәтті.
  
• 
  Қант қосса, бұл да тәтті болады.
  

• 
  Осы қардың барлығы балмұздақ болса, бәріміз ауырып қалар едік,-деді.
  
• 
  Жоқ ешкім ауырмайды,- деді Айман.
  
• 
  Ауырмаса, мына Ажар алты балмұздақ жеп, қалай ауырды? Ұмытып қалдың ба?
  
• 
  Ауырғанмен, жазылып кетесің.
  
• 
  Оның несі жақсы?..
  

• 
  Енді жемеймін,-деп жүре берді.
  

• 
  Бұдан мұз жақсы, қытырлатып жейсің.
  

Ажардың шешесі Бану:

• 
  Мынаған не болған, кіртиіп отырғаны несі, неге шайыңды ішпейсің? – деп сұрады.
  

• 
  Тамағым,- деді жыламсырап, үлкен қара көзінде жас мөлтілдеп, төгілгелі тұр.
  
• 
  Не болды?- деді анасы, маңдайына қолын апарып.- Күйіп тұр. Су іштің бе?
  
• 
  Жоқ.
  
• 
  Енді не екен, Ә?-деп таңырқады анасы. – Қар жеп пе едің?
  
• 
  Иә, аузыма салып ем,-деді жұтына алмай.
  
• 
  Бәсе,- деп күйгелектеген анасы дәрі іздеп, әбігер болды. Тамақ ішілмей қалды. Сондай көңілсіз.
  

• 
  Қар, мұз жеуге, қайнамаған су ішуге болмайтынын неге білмейсің?-деді.
  

(Ертегі)
Ерте-ерте ертеде атақты жыл ақсақалдың екі ұлы, екі қызы болыпты.

Төртеуінің мінезі төрт түрлі екен.

Үлкені Қыс тентек, ашулы, қатал болып өсіпті.

Одан кішісі Көктемгүл көңілді, ашық-жарқын мінезімен, асқан сұлулығымен көрген жанды таңырқатыпты. Жүрген жерін майдай ерітіп, гүл жазираға, әсем әнге бөлейді екен.

Одан кішісі жазгүлдің даңқы жайдары, салмақты мінезімен шығыпты. Жүрген жері думан екен. Бұл да мәртіктен алдына жан салмапты.

Кенжесі Күз, ерке болып өскендікі ме, мінезі сылбыр, әрі жылауық болыпты. Болмашы нәрсеге өкпелеп, аузы бұртиып, қабағы түйіліп, көзінен мөлт-мөлт жас тамшылапшыға келеді екен. Бірақ, бір жақсысы, қолы ашық, жомарт болыпты.

Жыл ақсақал төртеуін де өте жақсы көріп, қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқытпай бағып-қағып, еркін өсіріпті.

Перзенттері де оны қатты құрметтеп, сыйлайды екен.

Ұлдары мен қыздары есейгеннен кейін, Жыл ақсақал оларды алдына шақырыпты.

• 
  Ұлдарым мен қыздарым! Ақылдарың толыты, буындарың бекіді. Оң-солды таныдыңдар. Енді мен сендердің келешектеріңе үлкен сенім артып, зор міндет жүктегелі отырмын. Бұған не дейсіңдер? – деп, ол ұлдары мен қыздарына сынай қарапты.
  
• 
  Мен дайынмын! – депті қызу қанды Қыс қатулы қабағымен сүзе қарап.
  
• 
  Мен де, - депті Көктемгүл сұлу қасын кере түсіп.
  
• 
  Мен де, - депті Жазгүл жайдары, ашық даусымен.
  
• 
  Мен де, - депті жылауық Күз аузын бұртитып.
  

• 
  Ендеше, біліп қойыңдар. Біздің арғы атамыз – Уақыт. Одан – Ғасыр, Ғасырдан туған – мен «Жыл». Мен сендерге сол он екі Айды үш – үштен теңдей бөліп, енші бергім келіп отыр, - деп, Жыл ақсақал салалап, іркіліп қалады.
  
• 
  Алақай, - деп, қол шапалақтайды қуаныштан жүздері бал – бұл жанған Көктемгүл мен Жазгүл.
  
• 
  Мен дайынмын! – дейді салқын қанды Қыс сыр бергісі келмей.
  
• 
  Мен де, - дейді жылауық Күз көз жасын сүртіп жатып.
  

• 
  Ендеше былай. Мына әр қағазға Ай аттары жазылған. Әрқайсың үш – үштен алатын болыңдар, - деп ол ораулы он екі қағазды шашып жіберіпті.
  

• 
  Желтоқсан, қаңтар, ақпан, - деп оқыпты Қыс.
  
• 
  Наурыз, сәуір, мамыр, - деп оқыпты Көктемгүл.
  
• 
  Маусым, шілде, тамыз, - деп оқыпты Жазгүл.
  
• 
  Қыркүйек, қазан, қараша, - деп оқыпты Күз.
  

• 
  Сонымен үш ай кезекпен жұмыс істейтін боласыңдар. Ал жолдарың болсын! Бірақ та бір ескертерім сол, әрқашан халық үшін, адамдар үшін қызмет ететіндеріңді ұмытпағайсыңдар, - дейді де, Жыл ақсақал орнынан тұруға ыңғайланады.
  

(ертегі)
Қарт бағбан ерте көктемде бақтың ортасынан ыңғайлы жер сайлап, терек пен алма ағашының талдырмаш шыбықтарын отырғызыпты. Құнарлы жерге түскен, күтімі жақсы жас ағаштар демде ақ көгеріп, бүршік атып, жапырақ жая бастапты. Бірнеше жылдан соң олар жайқалған үлкен ағаштар болып шығады. Терек өзінің ұзын бойын сидитып, сылана көкке өрлейді. Ал алма ағашы болса бұтақтарын кең жайып, ақ гүл жарады.

Есейе келе, бұлардың арасындағы бұрынғы достық суыса түседі. Терек өзінің биіктігін мақтаныш тұтып, алма ағашына менмендіпен кекірейе қарайтын болады. Тіпті ол бала жастан бірге өскен досына өктем сөйлейтінді шығарады.

Алма ағашы өте әдепті екен. Ақылсыз досының бұл мінезін кешіріп, әрдайым терекке күн шапағымен бірге амандасады екен.

Алма ағашы күні бойы жас гүлдерін мәпелеп, тіпті уақыттың қалай өткенін білмей қалады. Ал терек жіп-жіңішке мойнын көкке созып, айналасына мақтанумен болады. Бірақ терекке ешкім көңіл бөліп таңырқамайды. Бақтың маңынан өткен жұрт қайта момақан алма ағашының жемісіне ынтыға қарап, мақтасумен болады. Бұған долданған терек бір күні:

• 
  Айналада қандай қызық оқиғалар, сұлу көріністер бар, соның бәрін көріп-біліп тұрамын. Табиғатты өзімді
  

Алма ағашы әдептілікпен жай ғана:

• 
  Жаның ашып, достық көңіл білдіргеніңе рақмет! Бірақ мен үшін босқа күйінесің, бауырым. Менің өмірім де қызықсыз өтіп жатқан жоқ. Бақ ішінде бізден де аласа қанша достарымыз бар. Әрқайсысының сен білмейтін сырлары қанша! Ертелі – кеш ескен ерке самалдың дүниенің төрт бұрышына жеткізіп құлағына сыбырлайтын әңгімесі қандай қызық! Міне солармен сырласудан тіпті қолым да тимейді, - деп, сыпайы жауап береді.
  

Бағбанның апалы – сіңлілі өрімдей сұлу екі қызы бар екен. Алма гүл жарғаннан бастап, олар күнде келіп, мәпелеп күтумен болады – нәрлі, нәзік гүлдеріне көбелек қондырмай, мақпалдай қою жапырақтарына құрт жолатпай, нәресте сияқты аялайды. Ал сидиған терекке олар тіпті көз қиығын да салмайды. Терек тағы да алма ағашына:

• 
  Сені қанша әлпештегенмен, маған жету қайда.Ақымақ қыздар кімнің қадірін білмек еді, - деп, ызаланып кекірейді.
  
• 
  Әр нәрсе өз қасиетіне лайықты адам еңбегін сыйға алады. Мен олардың төкке терін жыл сайын өтеп отырмын. Ең болмаса осыған түсінсеңші, досым! – депті мұңайып.
  

сөйлесуден қалыпты. Тентек самал көтерілсе – ақ бұтақтарын сумаңдатып, алма ағашының нәзік гүлдеріне үрей төндіреді. Сусылдап, айналаға алманы жамандай бастайды. Алма досының әділетсіздігінен ауырып, ауыр мұңға батады.

Бұл жағдайды көптен сезіп жүрген бағбан бір күні қолына балтасын алып келіп, терекке былай депті:

• 
  Өмірде адам еңбегі босқа кетпеуі тиіс. Оны немен болса да өтеу керек. Әр заттың қажетті орны бар. Міне, сен де сол орныңа жұмсалуға тиістісің.
  

Күншіл де болса, жанындағы досынан алма ағашы қатты қайғырады. Ол күн сайын таң шапағымен өзінің досын еске алып, қамығады екен. Шынында солай, ерте тұрып, алма ағашының жапырағына абайлап қарасаң, моншақтай мөлдір тамшыларды көресің.

Осыдан соң ешбір бағбан алма ағашы мен теректі бірге екпейтін болыпты.

Көктем сәні

Таң атты. Барлық жан – жануар ұйқыдан оянды. Қартайғандікі ме, аң патшасы Арыстан кешеуілдеп тұрды. Керілді, созылды. Айналаға көз салды. Дала жайнап тұр екен. Көңілденіп сала берді.

• 
  Жар салдыр, - дейді Жолбарысқа. – Аң біткен жиналсын!
  

• 
  Бәріңе бір сұрақ беремін, - дейді Арыстан, жиналғандарға жағалай қарап алып. – Көктем сәні неде?
  
• 
  Жасыл желек, - деді Ақбөкен.
  
• 
  Тоғай, - деді Қоян.
  
• 
  Тау мен тас, - деді Арқар.
  
• 
  Дала, - деді Шошқа.
  
• 
  Ашық аспан, - деді Түлкі.
  
• 
  Салқын самал, - деді Бұғы.
  
• 
  Еңбек, - деді Піл.
  
• 
  Шалқыған көңіл, - деді Аю.
  
• 
  Шаттық, - деді Керік.
  
• 
  Күлкі, - деді Борсық.
  
• 
  Жігер, - деді Қодас.
  
• 
  Шуақ, - дді Саршұнақ.
  

Арыстан оқты көзін үнсіз отырған Елікке қадады:

• 
  Сен неге үндемейсің?
  

• 
  Тақсыр! Мен айтатын ештеңе қалған жоқ. Меніңше, көктем сәні – осы айтылғандардың бәрі. Солардың бәрін қоссақ, көктемнің сәні шығады.
  

Қыс бойы ұзақ ұйқыдан аралар да, жәндіктер де оянады. __________________________________________ .

Малдар төлдейді. ______________________________ . Наурыз мерекесінде қазақтар дәстүр бойынша ағаш, гүл егеді. ____________________________________ . Бидай көже жасайды. ______________________________ .

Жастар алтыбақан тебеді, өлең айтады, би билейді. __________________________________________ . Наурыз күнін шаттықпен өткізеді.

Бұл мезгілде күн өте суық және қысқа, ал түн ұзақ. __________________________________________ . Ол өте әдемі және ақ қарлы кез! __________________________________________ .

Бұл мезгілде күн салқын, жаңбарлы, бірақ кейде жылы, құрғақ. __________________________________________ .

Бұл өте тамаша кез. __________________________________________ . Бұл кезде жеміс-жидек, көкөніс өте көп. __________________________________________ .

Әр жылда неше мезгіл бар?

• 
  __________________________________ .
  
• 
  Бір мезгілде неше ай бар?
  
• 
  __________________________________________ .
  
• 
  Бір жылда неше ай бар?
  
• 
  __________________________________ .
  
• 
  Қыс айлары қандай?
  
• 
  __________________________________________ .
  
• 
  Көктем айлары қандай?
  
• 
  __________________________________ .
  
• 
  Жаз айлары қандай?
  
• 
  __________________________________________ .
  
• 
  Көктемде күн қандай?
  
• 
  __________________________________ .
  
• 
  Жазда күн қандай?
  
• 
  __________________________________________ .
  
• 
  Күзде күн қандай?
  
• 
  __________________________________ .
  
• 
  Қыста күн қандай?
  
• 
  __________________________________________
  
• 
  Әр айда неше апта бар?
  
• 
  __________________________________ .
  
• 
  Әр аптада неше күн бар?
  
• 
  __________________________________________
  
• 
  Олар қай күндер?
  
• 
  __________________________________ .
  
• 
  Демалыс күндері қай күндер?
  
• 
  __________________________________________
  
• 
  Жұмыс күндері қай күндер?
  
• 
  __________________________________ .
  
• 
  Қазақстанда мереке күндері қашан?
  
• 
  __________________________________________
  
• 
  Бір тәулікте неше сағат бар?
  
• 
  __________________________________ .
  

Қыс азығын жаз жина Ақ қар көп болса,

Ақ нан көп.
Арбаңды қыста сайла. Қысың қарлы болса,

Шанаңды жазда сайла. Жерің ылғалды болады.

Қыс қарлата, Жерің ылғалды болса,

Дауылдата келеді. Еккенің нәрлі болады.

Көктем көлдете,

Жауындата келеді. Қыстың көзі қырау

Сәуір болса, Қысына қарай көктемі,

Күн күркірер. Диқанына қарай кетпені.

Күн күркіресе көк дүркірер.

Сауып тұрған сауын. Түстен кейін киіз

Сәуір болмай, жауын болмас,

Жауын болмай тәуір болмас.

Бір ойлама, үш ойла. Қыста мал азығы.

Жазда сөкті жинасаң -

Жаз келді, Қыста бала азығы.

Үйрек ұшып, қаз келді.
Жаздың бір күні, қыстың мың күні. Қаз келсе, жаз келер,

Қарға келсе, қатқақ келер.

Шағала келмей, жаз болмас Жаз сайға қонба,

Шаңқан келмей, боз болмас Қыс қырға қонба.

Күз суарсаң, жүз суар. Күз – алаған.

Күзде болар мың дән.

Аспандағы бұл не құбылыс? Неліктен найзағай ойнайды?

Жер бетінен шыққан бу биікке көтерілгенде, қатты салқындап, су тамшыларына айналады. Су тамшылары қосылып, іріліне түседі. Ал ауа ағысы оларды біресе жоғары, біресе төмен жөңкілте қуалайды. Жоғарылаған сайын салқындап, су мұз түйіршіктеріне айналады. Мұз түйіршіктері тамшыларға соқтығысып, су оларды қабыршықтап орап алып, қата бастайды. Мұз түйіршіктері ауырлай береді де, бұлттың «төменгі қабатына» түсіп, онда жылырақ болғандықтан еріп кетеді. Бірақ олар құйын екпінімен тағы да жоғары көтеріліп, мұз түйіршіктерімен қайта соқтығысып, су қайтадан қайтады, түйіршіктер ұлғайып, ауырлай береді.

Енді мұз түйіршіктері бұлтпен бірге қалқып тұра алмай, төмен қарай құлайды. Жерге жақындағанда еріп, жаңбырға айналады. Кейде олар еріп үлгермегендіктен, жерге майда мұз түйіршіктері күйінде түседі. Сөйтіп, бұршақ жауады.

Ал қалың бұлт арасындағы су тамшылары мен мұз түйіршіктерінің қозғалысы тоқтамайды. Олар бір-біріне ұрылып, соқтығысып, үйкеледі. Сөйтіп, электр тогімен зарядталады. Бұлттың жоғарғы бөлігінде оң, ал төменгісінде теріс электр заряды пайда болып, олардың арасынан ұшқын шығады. Найзағай жарқылдайды. Найзағай сол мезетте айналадағы ауаны қыздырып, ол тез ұлғаяды да, жарылыс болып, күн күркірейді.

Найзағай тоқтап, қою бұлт сейілгенде, ауа тазарып, тынысың кеңи түседі. Нөсер жаңбыр жерді де, аспанды да жауып өтеді.

Сыни тұрғыдан ойлау стратегияларының оқушыларды еркін сөйлеуге, сөз ұшқырлығын ұштауға, өз ойын қысылмай жеткізе білуге мол әсері бар. Бұған сын тұрғысынан ойлау сабақ құрлымы да әсер етеді.

Сабақ құрылымы үш кезең бойынша жүзеге асырылады:

1. 
   Қызығушылығын ояту;
   
2. 
   Мағынаны ашу;
   
3. 
   Толғаныс
   

Сабақ құрылым жоспары:

1.Қызығушылығын ояту 2.Мағынаны ашу 3.Толғаныс

стратегиялары стратегиялары стратегиялары

Ой қозғау Ассоцияция Автор орындығы

Топқа бөлу Венн диограммасы Бірлескен жоба

Топтастыру бес жолдық өлең Эссе

Ал грамматикалық материалдарды және лексикалық тақырыптарды оқытуда стратегия түрлерінің қолданылуы арқылы тілді дамытуға, сөздік қорды молайтуға, бір – бірімен қарым – қатынас ( сөйлеу, жазу, айту, оқу,) жасауғы, ойлау қабілетін дамыту, ойын еркін шешен жеткізу білуге үйретеді.

Қазақ тілі сабақтарында сын тұрғысынан ойлау оқушыны тәрбиелеп , білім біліктілігін артырып қана қоймай , шәкірттерге еркін ойлауға мүмкіндік береді; ақыл ойы дамиды, шығармашылық деңгейі артады,топтық іс-әрекетке тәрбиеленеді, тіл байлығы жетіледі, өзі жан – жақты жетіледі,өз ойын жеткізеді.

Оқыту мен тәрбиелеу үрдістері арқылы тұлға қалыптасуына әсер етіп қана қоймай, оқушы шығармашылығын дамытудың тағы бір қажеттілігі қоғам талабынан туындайды.

Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қазақ тілі сабақтарында қолдана отырып тұлға қалыптастырудың тиімді жақтары өте көп екендігіне көз жеткіздік.Нақтылай қорытынды жасасақ.

1. 
   Оқушылар күні бұрын берілген тапсырма мен де сабақ үстінде берілген тапсырмалармаен қосымша ізденеді, өзбетімен дайындалады.
   
2. 
   Оқушы ой қиялының дамуына, пікір айтуына еркіндік беріледі
   
3. 
   Өз өміріне , қоршаған ортаға сын көзбен қарауға үйренеді.
   
4. 
   Өзгенің пікірін тыңдап, оған өз көзқарасын қоса білуге үйренеді.
   
5. 
   Шыншылдық, әділдікке дағдыланады.
   
6. 
   Өзгенің пікірімен санасуға үйренеді.
   
7. 
   Әр түрлі шығармашылық жұмыстарға дағдыланады.
   
8. 
   Өз пікірін қорғай дәлелдей алады.
   
9. 
   Топпен жұмыс істеуге үйренеді.
   
10. 
    Жан дүниесін тәрбиелейді.
    

Қазіргі кездегі мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті, шапшаңдықты, ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға тез икемделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қаблеттілігін қажет етеді.