Чилдибаева асел жумагуловна

113 
Негізгі паренхиманың жасушалары айтарлықтай ірі, қалың қабырғалы 
созылыңқы-дөңгелек немесе сопақша пішінді. Жасушалардың төменгі қатары 
топтасып орналасқан тінді (лубяные) талшықтарға қабысқан. Одан ары 
сыртқы флоэма тұтас қабат түзеді, одан кейін камбиальды жасушалардың 
қабаты, содан кейін ксилема түтіктері орналасады. Ішкі флоэма әр өткізгіш 
шоқтың астындағы өткізгіш сәулелермен аяқталады. Айта кету керек, 
орталық цилиндрдің негізгі бөлігін ішінара коллатеральды типті ұласқан 
түтікті-талшықты шоқтар алып жатыр. Екінші флоэма мен екінші ксилема 
арасында камбийдің қабаты көрінеді. Екінші флоэма тігінен кесіндісінде ірі 
електі түтікті және жұқа қабырғалы тозды (лубяной) паренхимадан тұрады. 
Екінші ксилема торлы түтіктерден, саңылаулы трахеидтерден және жай 
саңылаулы сүректі талшықтардан тұрады. Алғашқы ксилеманың өзекке 
тікелей жақын орналасқан түтіктерінің қабырғалары сақиналы және 
спиральды қалыңдаған. Сабақтың негізгі биометриялық көрсеткіштері: 
алғашқы қабық қалыңдығы, орталық цилиндрдің диаметрі және ксилема 
түтіктерінің ауданы 20 кестеде көрсетілген. Орталық цилиндрдің 
қалыңдығында тасты клеткалар идиобластар бар өзектің жасушалары 
байқалады (9 сурет). 
24 кестеден 
бірінші және екінші популяциялардың
биометриялық 
көрсеткіштерінің ұқсастықтарын атап өткен жөн.
Осылайша, бір-бірінен алыс қашықтықта және теңіз деңгейінен әртүрлі 
биіктікте орналасқан Іле және Шарын өзендерінің 3 популяцияларынан 
жиналған 
R.iliensis
жер үсті вегетативті мүшелерінің (сабағы мен жапырағы) 
морфо-анатомиялық құрылымын салыстырмалы аспектіде зерттеу төменде 
көрсетілген нәтижелер берді. 
Кесте 24 – 
R.iliensis
сабағының биометриялық мәліметтері 
Популяциясы 
Алғашқы қабық қалыңдығы, 
мкм 
Орталық цилиндрдің 
диаметрі, мкм 
Өткізгіш шоқтардың 
ауданы, х10-3мм
2
P1 
50,525±3,265 
343,225±3,265 
41,564±9,321 
P2 
49,658±3,017 
322,556±1,751 
42,597±5,385 
P3 
45,238±2,201 
296,114±2,789 
35,715±8,641 
 
R.iliensis
нағыз мезофит екендігіне күмән жоқ. Мұны, біріншіден, бұл 
түрдің Іле мен Шарын өзендерінің жайылмаларында ғана кездесетіндігі, 
екіншіден, оның жапырақ тақтасы мен сабағының анатомиялық 
құрылымының ерекшеліктері дәлелдейді. 
R.iliensis
жапырақ тақтасының 
биометриялық мәліметтері 
бірінші 
және
екінші популяциялардан
жиналған 
сынамаларда шамамен көрсеткіштері бірдей болды. Бұл жапырақтың, оның 
жоғарғы және төменгі эпидермисінің, бағаналы және борпылдақ мезофилдің 
қалыңдықтарына, сондай-ақ өткізгіш шоқтардың ауданына байланысты. Осы 
көрсеткіштер 
бойынша 
үшінші 
популяциядан
жиналған 
R.iliensis
жапырағының сынамасы 
бірінші
және 
екінші популяциядан
жиналған 
жапырақ сынамаларынан кем түспейді. Сонымен қатар, 
үшінші 

114 
популяциядағы
R.iliensis
жапырақ эпидермисінің трихомалары айқын, 
жапырақтың беткі бөлігін жеткілікті ұзын және тығыз жабады. Бұл толық 
заңды процесс, өйткені 
R.iliensis
үшінші популяциясы
Іле өзенінің төменгі 
ағысындағы алқаптарда тоғай орманын құрайтын ағаштардың көлеңкелі әсері 
жоқ, жағалау белдеуінен біршама алыс, неғұрлым биік және ашық жерден 
табылған. Сондықтан 
үшінші популяциядан
 
табылған 
R.iliensis
біршама 
ксерофильді. Бұл, әдетте, 
R.iliensis
сабағының анатомиялық құрылымының 
ерекшеліктерімен дәлелденеді. Биометриялық мәліметтер көрсеткендей, 
бірінші 
және 
екінші популяциялардың
сабақтарының алғашқы қабығының 
қалыңдықтары дерлік бірдей. Орталық цилиндр мен өткізгіш шоқтарының 
диаметрлерінің көрсеткіштері ұқсас. Жоғарыда аталғандар бойынша, 
үшінші 
популяциядан
жиналған 
R.iliensis
көрсеткіштері 
бірінші
 
және 
екінші 
популяциялардан 
төмен екендігі анықталды. 
Бұл әбден заңды процесс, өйткені Орта Азия мен Қазақстанның 
ботаникалық-географиялық аудандастыру картасы (схемасы) (Рачковская 
және т.б., 2003) бойынша 
R.iliensis
екі популяциясын
тауып, сипаттаған, Іле 
тауаралық қазаншұңқырының жоғарғы бөлігі Жоңғар провинциясының 
анклавы ретінде қарастырылады, ал осы түрдің 
үшінші популяциясы 
сипатталған жазық бөлігі Шығыс Солтүстік Тұран провинция тармағына, 
Сахара-Гоби шөлді аймағының шегіндегі облыстардың Иран-Тұрандық 
шөлінің Солтүстік-Тұран провинциясына жатады. Іле тауаралық ойпатының 
жер бедері құрылымының ерекшеліктері жазықтағы биіктіктердің 
айтарлықтай айырмашылығы болып табылады: аздаған (50-60 км) 
қашықтықтың өзінде жер бедері теңіз деңгейінен 1500-ден 500 м-ге дейін 
өзгереді. Ойпаттың жоғарғы және төменгі бөліктерінің климатында 
айтарлықтай 
айырмашылықтар 
байқалады: 
температураның 
күрт 
жоғарылауы және жауын-шашынның ойпаттың жоғары бөліктерінен төменгі 
гипсометриялық деңгейге дейін төмендеуі. Сондай-ақ шығыстан батысқа 
қарай бағытта территорияның біртіндеп аридтенуі байқалады. Әрине, бұл 
топырақ пен өсімдік жамылғысының өзгеруіне әкеліп соқтырады және 
өсімдіктердің вегетативті мүшелерінің морфо-анатомиялық құрылымында да 
өзінің ізін қалдырады 

258

. 
Жалпы алғанда, Іле және Шарын өзендерінің жайылмасынан жиналған 
R.iliensis
өсімдігінің үш популяциясының жер үсті вегетативті мүшелерінің 
(сабағы мен жапырағы) морфо-анатомиялық құрылымын зерттеу, жергілікті 
жер бедерінің, топырақ жамылғысының, оның физикалық-химиялық 
құрамының, ауа мен топырақ ылғалдылығының, әсіресе температура 
режимінің шамалы өзгеруі өсімдік жамылғысы мен оның флоралық 
құрамының өзгеруіне әкелетінін көрсетті 

259

. Сонымен қатар, бұл белгілі 
бір дәрежеде өсімдіктердің вегетативті мүшелерінің морфо-анатомиялық 
құрылымында көрінеді. Неғұрлым төзімді және бейімделгіш түрлер көп 
қиындықсыз жаңа экологиялық жағдайларға оңай бейімделеді, ал аз 
бейімделген түрлер әлбетте нашар жерсінеді және біртіндеп қатардан 

115 
шығады. Бұл барлық өсімдіктердің, соның ішінде сүректі-бұталы 
жыныстардың тіршілік формаларына тән. Сондықтан 
R.iliensis
өсімдігін 
ортаның қалыптасқан жағдайына айтарлықтай төзімді және бейімделгіш 
түрге жатады деп айта аламыз. Ол қоршаған ортаның экологиялық 
жағдайларына жақсы бейімделеді және тұқыммен де, вегетативті жолмен де 
сәтті қайта қалпына келеді. 

жүктеу/скачать 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: