Дарынды оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы жеке адамның дарындылығын таныту» сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі. Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан қоғамға ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етеді.

Дарындылық пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50жылдарында психолог Б.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттелді.Оның дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс –әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің ерекше сапалық жиынтығын дарындылық дейді ғалым. Дарындылықтың психо-физиологиялық ерекшеліктерін айқындауда педагог-психологтердің ұйғарымы төмендегідей:

- дарындылық-оқушының жоғары нәтижеге жетудегі ерекше қабілеттілігі, жасампаздық мүмкіндігі(В.Шадриков,Л.Выготский,С.Рубинштейн);

-Д.Ж Рензули бойынша дарындылық дегеніміз –үш байланыстың үйлесімдігі; жоғары интеллектілік, креативтілік және нәтижеге жетудегі ынталылық. Осы үш қасиеттің біреуі болмаса, адам дарын ретінде қалыптаспайды.Интеллектіліктің жетіспеуінен адам жақсы нәтижеге жете алмайды;

-дарындылықтың психологиялық құрылымы–шығармашылықтың негізгі құрылымдық элементтерімен және адамның шығармашылық дамуымен сәйкес келеді.( А. Матюшкин);

-дарындылық дамуының бастауы-оқушының танымдық қабілеті (А. Матюшкин,В. Юркеевич).

Дарынды оқушыда басым болатын танымдық түрткі жаңалыққа ынталанудың, жаңалықты жағдайды туындатудың,жай нәрседен жаңалықты байқаудың төменгі баспалдағында пайда болатын ізденушілікке,зерттеушіллікке белсенділік формасында көрінеді.(Е.Соколов,Хорн,ДжБернлайн,Э.Голубева,Н.Данилова.)

Дарындылық ұғымы шығармашылық, талант, данышпандық, қабілеттілік, дарынды бала ұғымдарымен байланысты:

-ұқыптылық,жинақтылық,зейіннің тұрақтылығы,еңбек ету қабілетінің жоғарылығы;

-ақыл –ой,логикалық ойлауының тездігі,кез-келген жағдайда талдап салыстыра білуі;

-барлық күш-қуатын сарқа жұмсап тынымсыз еңбек етуі.

Балалар дарындылығын шешуде бір-бірімен тығыз байланысқан үш параметрге назар аударылады: таным қасиетінің дамуы,психикалық дамуы,дене қабілетінің дамуы. Дарынды балаларды оқыту үрдісінде білім берумен қатар психо-физиологиялық ерекшеліктеріне қарай «шығармашылыққа баулу мен ғылыми ізденіске бағыттау » керек. Оқушыларды шығармашылыққа баулу, ғылыми ізденіске бағыттау үшін шығармашылық ойлауды дамыту мен шығармашылық іс-әректті қалыптастастыру үрдісі жүргізілуі тиіс.Мұны оқыту үрдісінде тиімді орындау үшін белгілі тәртіптік жүйе қажет.Осы қажеттілікті орындаудың жүйелі тетігі ретінде шығармашылыққа баулудың,ойдың дамытудың ізденіс іс-әрекетті қалыптастырудағы әдіс-тәсілдердің бастапқы алгоритмдік жүйесі-логикалық ойлау операциялары-оқыту технологиясының негізіне алынған.Оқыту үрдісінде білім кеңістігіндегі логикалық ойлау операцияларын қолданудың қолданудың әдістемесі қарастырылған.Оқыту технологиясының мақсаты-оқу үрдісінің барысында оқушыларды жүйелі түрде шығармашылыққа баулу мен ғылыми-ізденіске бағыттау.Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер белгіленді.

1.Оқу үрдісінің барысында оқушыларды шығармашылыққа баулуда логикалық ойлау операцияларын әрбір сабақта қолдану тәртібін белгілеу.

–шығармашылық ойлаудың ( ойлауды дамытудың) негізі ретінде қабылданған логикалық операцияларды айқындау және оларды деңгейлеу;

-логикалық ойлау операцияларын сабақ барысының әрбір кезеңдерінде,оқу материалдарының тақырыптары бойынша шығармашылық тапсырмаларды,сұрақтарды құруда,тәжірибелік-зерттеулік жұмыстарды жүргізуде қолдануды енгізу;

-оқыту үрдісіндегі пәнді оқыту жоспарларының үлгі нұсқаларын және онда логикалық ойлау операцияларын қолданудың әдістемесін жасау.

2.Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды іске асыру барысында: -сабақта игерген шығармашылық іс-әрекет дағдылары бойынша өз бетінше шығармашылық тапсырмалар орындау;

-шығармашылық жұмыстардың мәні мен мазмұнын түсіне отырып, шағын шығармашылық жұмыстар жасау арқылы нақтылы ғылыми-ізденіс жұмыстарын жүргізуге және логикалық ойлау операцияларының жүйесінде орындауға бағыттау.

3.Оқушылардың ғылыми –шығармашылық жұмыспен шұғылдануын ұйымдастыруда: -өз бетіше материалды іздеу, кітапханада әдебиеттермен жұмыс орындау; -ғылыми зерттеу жұмыстарының құрылымы мен әдіс-тәсілдерін игеру; -өз бетінше ғылыми-ізденіс жасауға баулуда логикалық заңдылықтарды қолдануды меңгерту үшін шығармашылық топтарда «шығармашылыққа баулу» сабақтарын жүргізу керек.

Оқу материалын жақсы меңгеру және шығармашылық қабілет –дарындылықтың айқын белгілері.Сұрақ қоя білу,тапқырлық,кітаппен жұмыс,құбылысты бақылау,талдау,болжам құруға талпыну сияқты біліктері қалыптасады, пікірін ерекше етіп айту ерекшеліктері щығармашылықпен тығыз байланысты.Дарынды балаларға тән тағы бір ерекшелік-ойдың айқындылығы, күрделі мәселелерді айқын сөздермен,оны бір-бірінен шығатын етіп, тиісті жүйелермен көрсете білуі. Дарынды балалардың біліктер жүйесі.(2-кесте)

Егеменді еліміздің келешегі мен кемелі білім мен ұлағатты тәрбиеге байланысты.Қазіргі кездегі білім беру жүйесінің қайта жаңартылуы баланың шығармашылық дарындылығын ертерек табу олардың игілігін көру бүгінгі күннің көкейтесті мәселелердің бірі болғандықтан қоғам қажеттілігі мен сұраныс қанағаттандыратын өмір сүру қағидаларын меңгеруге кең көлемде білім алған, жоғары деңгейде түсіну қабілеті бар дарынды оқушыларды тауып,танып,таныту мақсатында оқу тәрбие процесінде жеке, жетекшілік жұмыс жүйемді құрдым.Оқушылардың дарындылығын ашудағы мақсатым- бүкіл адамзаттың құндылық тұғырнамасында қалыптасқан тәні және жаны сұлу,өзіне-өзі сенімді, ғылыми-теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы әлемдік, өмірлік ірі кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды тұлға тәрбиелеу.Оқушылардың жеке қабілетін ашудағы негізгі ұстаным талантты табу,тану,таныту.

Жұмыс жүйемнің негізгі міндеттері мыналар: *оқушылардың табиғи интеллектуалдық қабілетін дамыту. *оқушыларға ғылым негіздерін игерту арқылы тұрақты дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыру. *Жеке тұлға дарындылығын дамытудың әдістерін жан-жақты байыту. *Оқушылардың жалпы интеллектуалды әлеуетін қалыптастыру. Жоғарыда аталған мақсат-міндеттерді орындауды жүзеге асыраудың бағыттары төмендегідей: *Оқушының денсаулығын анықтау; *Мектеп психологы арқылы оқушылардың жеке қабілеттерін ашу; *Баланың бас ұстазы болған ата-аналар тегін зерттеу; *Мектепшілік, қалалық,республикалық,халықаралық деңгейдегі жарыстарға,жоба қорғауға,олимпиадаларға,интеллектуалды жарыстарға қатыстыру. Жұмыс жүргізу жүйемді жүзеге асырудағы қолданған әдістерім: *Баланың отбасылық жағдайы,оның ерте балалық шағынан бергі жетілуі туралы ақпараттарды жинаудағы түрлі әдістер (ата-аналармен әңгіме,сауалнама алу, балалар шығармалары, күнделік жазбалары); Оқушылардың шығармашылық дарындылығының 3 деңгейі:Креативті,интегративті когнитивті деңгейі.Оқушылардың шығармашылық дарындылығының құрылымдық- мазмұндық моделі.(1-кесте)

Бөліктер	Өлшемдер	Көрсеткіштері.
Мотивациялық	Шығармашылық іс-әрекетке құндылық бағдарының болуы.	-шығармашылық іс-әрекетке тұрақты танымдық; -дербес шығармашылық іс-әрекетке тұрақты қажетсіну; -шығармашылық нәтижеге ұмтылу.
Интеллектуалдық	Шығармашылық ой-өрісінің тереңдігі және танымдық-интеллектуалдық дербестігінің болуы.	-танымдық және инттелектуалдық біліктілігінің деңгейі; -шығармашылық дарындылыққа тән психологиялық сапалар мен шығармашылық іс-әрекет туралы білім деңгейі; -интеллектуалдық тапсырмаларды шешу мүмкіндіктері.
Рефлексиялық	Шығармашылық дарындылығын дамытуда рефлексиялық іс-әрекеттің үйлесімділігі мен өзін-өзі реттеу, өзін-өзі бағалау жүйесін меңгеруі.	-шығармашылық ой-өрісінің рефлексиялық сипаты; -танымдық ізденімпаздығының жоғары деңгейі; -обьктивті бағалау және ішкі рефлексиялық мүмкіндіктерінің дамуы; -ұжымдық шығармашылыққа бастамашылдық идеясын көрсетуі.

Ұсынылып отырған шығармашылық дарындылықты дамытудың құрылымдық-мазмұндық моделі оқушылардың танымдық және тұлғалық дамуы мен олардың даралық ерекшеліктерін айқын қабілеттерін,креативтілігін арттырып, шығармашыл дарынды тұлғаның қалыптасуына негіз болады.

Оқыту үрдісінің мазмұнындағы бейімді оқыту үрдісін орындау технологияның ішкі құрылымында қарастырылады. Бейімді оқытудың талаптары бойынша әр пән белгілі мамандықтарға негіз болады. Пән бойынша оқушылардың болмысын жасай отырып, онда сабақ барысында игеруге мамандыққа қажетті дағды, іскерліктері мен қабілеттері бойға сіңіріледі.

Мектеп оқушыларын мақсатты деңгейге жеткізу үшін дарынды балаларды дамыту мен тұлғалық болмысын қалыптастыру белгіленген.Болмыста дарынды оқушылардың бойында болуға тиісті құнды сапалық қасиеттер көрсетілген.

Оқу үрдісі біртұтас жүйе болғандықтан, сабақ уақытысында РДДО технологиясын қолдану барысында қалыптасқан оқушылардың шығармашылық іс-әрекет біліктіліктері сабақтан тыс уақыттағы оқушылармен жүргізілетін дамыту жұмыстарында жалғасын табуы тиіс.РДДО(рейтингілік деңгейлік дамыта оқыту) технологиясы – оқытудың жаңаша технологияларының қағидаларын негізге ала отырып жоғары қабілетті оқушылардың білім негіздерін меңгерумен қатар шығармашылық тұрғыда (өнімді) ойлауға, өз бетінше ізденуге, ғылыми-ізденіс бастамаларын үйренуге баулуға бағытталған. Дамыта оқыту мақсаты, міндеттері,әдіс-тәсілдері оқушының өнімді ойлауының даму заңдылықтарына сәйкес беріген оқытуды айтамыз Өнімді ойлаудың жүйесі- танымдық іс-әрекеттен логикалық қисынды операциялар арқылы іс-әрекетке келтіру, одан шығармашылыққа бағыттау.

ә) өнімді –лайықты және жоғары деңгейге сәйкес келеді, яғни эвристикалық және шығармашылық деңгей.

Деңгейлеудің қажеттілігі: оқушы өз іс-әрекетінің деңгейін салыстыра отырып жүйелеуі керек. Сабақтарда бағалаудың өзі деңгейлік белгілер арқылы атқарылады, бірақ онда оқушының танымдық іс-әректі бағаланады.РДДО технологиясында оқушының қисынды ойлау операцияларын қолдана отырып атқарған өнімді іс-әрекетінің деңгейі бағаланады. Өнімді іс-әрекетті деңгейлеп бағалау жүргізіледі.Оқыту үрдісінің сапасы үш параметр көмегімен бағаланады.

1.Үлгерім деңгейі.

2. Педагогикалық іс-әрекет деңгейі.

3.Шығармашылық тапсырмалардың күрделілік деңгейі.

Оқушылардың үлгерім деңгейі рейтингі әдісі арқылы бағалау бойынша анықталады.Шығармашылық тапсырмалардың күрделілік деңгейі оқушының игеруге тиісті білім, білік, дағды жүйесі логикалық ойлау операцияларын арқылы анықталады.Оқыту үрдісі үш деңгейлік оқыту сапасы арқылы жүргізіледі.Орта білім берудің салалық жалпыға міндетті стандартының үш деңгейіне негізделіп, қисынды ойлау операциялары күрделілігіне қарай үш деңгейге топтастырылған. 1. Міндетті деңгейі –минимум ҚР ОББ стандарт деңгейі. Қарапайым ойландыратын операциялар белгіленген. 2. Лайықты деңгейі – лицей, гимназия оқушыларының деңгейі. Күрделі жоғары ойлау операциялары белгіленген (шығармашылыққа бағытталған). Балалардың танымдық, шығармашылық қабілеттері, іскерліктері сен сезім ерекшеліктері оқу-тәрбие үрдісінің өн бойындағы барлық жоспарлауларда басшылыққа алынады. Танымдық қабілеті және іскерлік пен дағдылары.Дивергентті ойлау, ой жүйесінің жетілуінің жоғары деңгейде болуы, ойлау операцияларының шапшаңдығы, дәлдігі,икемділігі.Көптеген идеяларды қабат өрбіте алу,шапшаң ойлау қабілеті. Жаңа стандартсыз идеяларды туындату қабілеті. 1. Ой еңбегінің нәтижесіне тез жете білу немесе жетілдіре алуға қабілеті,кең ауқымды интеллектуалдық іс-әрекетін іске асыра алу қабілеті. 2. Шығармашылық іс-әректті өз бетінше жүргізе алу қабілеті. 3.Құпиялы байланыс пен бағыныштылықты байқау қабілеті.Өзгеше әдеттен тыс және түсініксіз байланыстарды айқындау қасиеті. 4.Хабарларды іздеуді баламалы жолда пайдалана алу іскерлігі. 5.Хабарларды синтездеу мен кіріктіре білу іскелігі. 6.Іс-әрекет үрдісін, сондай-ақ нәтижесін аумақты талдау және бағалау іскерлігі. 7. Жаңа идеяларды өмірде қолдана іскерлігі. 8. Жорамал жасау және ой елегінен өткізу іскерлігі(өзіндік пікірлер, шешімдер шығару, қорытынды жасау). 9. Коммуникативтік қабілеті. 10. Сын тұрғысынан ойлау қабілеті. Сезім ерекшеліктері. 1. Ұлттық рухының күшті,интуициясы дамыған, сезімтал болуы. 2. Сыңарлы « Мен тұжырымдамасының» болуы. 3. Бастамашылдыққа ұмтылуы және тартысты талап ететін тақырыптарда тапқырлық көрсету. 4.Заңды ережені, әдеп-ғұрыпты сақтау мен сыйлауы. 5 Мақсатқа жету табандылығы мен таным қажеттілігін қанағаттандыруы. 6Адамгершілік мәселелерін талқылауға жүйріктігі ( обал-сауапты пайымдауы,әділеттілігі) 7.Өз қабілеті мен ерік-күшіне сенімділігі, өзін-өзі ұйымдастыра білуі. 8. Өзар қарым-қатынастағы дауларды шеше білу. Сонымен қазіргі кезде білім беру жүйесінің қайта жаңартылуы баланың шығармашылық дарындылығын тануға және болжам жасауға жаңа көзқарасты талап етуде.Шығармашыл оқушылардың дарындылығын анықтау кезінде кешенді көзқарас танытқан маңызды.Дарынды бала болашағымыз үшін, қоғам үшін өте маңызды.Әрбір талантты адам шығармашылық тақырыппен жігерлі еңбек етіп, қоғамға зор пайда келтіреді.Қоғамның болашағы тек қана саяси көшбасшыға байланысты емес,оның болашағы,сол қоғамға қанша дарынды балалар өсіп келеді,соған да байланысты.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасы Президентінің «Дарынды балалардға арналған мектептерді

дамыту және қолдау көрсету туралы» Өкімі.

2.Қ.Жарықбаев «Психология»

3.Ү.Жексенбаева «Дарынды балаларды диагностикалау»

4. Ү.Жексенбаева «Жеке тұлғаның дарындылығы» Қазақстан мектебі.

5.С. Төлтебаева. «Дарынды балалардың шығармашылық тұлғасын қалыптастыру»

Қазақстан мектебі. 2010жыл.

6.З.Бектібаева. «Дарындылық дамытудың теориялық негіздері»