Диктанттар

Наурыз –көктем мезгілінің, көркі, берекесі ретінде саналады.Біз наурызды асыға күтеміз.

(63сөз)

Дәулет пен Хасен құмнан жуа терді.Олар жолдың шетінде қалған ақ қозыны көрді. Қошақанның енесі жоқ екен. Қошақан өз аяғымен жүре алмады. Ол өте әлсіз еді. Екі бала қозыны кезектесіп көтерді.Екі дос түс ауа қошақанды ауылға аман- есен жеткізді.

Олар қозыны аға шопанға әкеліп берді.

Шопан балаларға алғыс айтты.

(50сөз)

Тапсырма: 1.“Ақ ,түс”сөзінің омонимін тап “әлсіз”сөзінің антонимін тап

Қар еріп болды. Көктем келе жатыр. Күн жылынып,жер көгеріп келеді.Балалардың құанышы қойынына сыймай жүр. Олардың үйге кіргілері келмейді.Ауылды жерде егін салу басталады.Мен сақаға отырып жер жырт-

тым. Марат трактормен егін екті. Кешке дамылсыз жаңбыр жауып,жұмыс аз істелді. Бұған біз ренжідік. Бүгін күн батты, бірақ жұмыс біткен жоқ. Кешке

басқа адамдар келді.

(60сөз)

Тапсырма:1.Зат есімнін астын сыз.

Бізде қыс желтоқсан айынан басталады.Бұл мезгілде күн суытады.Батыс- тан суық жел соғады.Күн қысқарып,түн ұзарады.Жиі-жиі қар жауады. Жердін бетін аппақ қар басады. Адамдар қыстыгүні жылы киінеді. Бұл мезгілді, әсіресе аңшылар өте ұнатады. Олар аң аулайды. Үлкендер де, жастар да коньки теуіп, шаңғымен сырғанайды. Әр жыл мезгілінің өз мейрамыбар. Қыстан біз Жаңа жылды қарсы аламыз...

(55сөз)

Тапсырма:1.Етістіктін астын сыз.

Ана тілі –бұл атаңның , анаңның тілі ,туған халқыңның тілі.Тіл байлығы-

әрбір елдің ұлттық мақтанышы. Ол –атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Әр адам ана тілін көзінің қарашығындай қорғауға тиіс. Өзіміз өсіп, ержеткен сайын халықтан,мектептен,газет-журналдан, радио-теледидардан үйреніп,ана тілін тереңірек білеміз. Ол біздің өмір бойы өзгелермен ұғынысатын негізгі қатынас құралымыз.(57сөз)

Тапсырма: І нұсқа. ІІ нұсқа.

1.Есімдіктердің астын сыз. 1.”Халық” сөзінің синонимын тап.

2.Біріеші сөйлемді аудар. 2.Екінші сөйлнмді аудар.

3.Мына сөздерге комектес септігінің 3.Мына сөздерді сын есімнің жұр-

жалғауын қойып жаз:өмір,қатынас,аңшы. нақтары арқылы сын есімге ай-

налдыр:ақыл,тұз,сұт.

Бурабай.

Көктөбе Жақыпбекке барлық сұлулықты жасырып тұрған шымылдық тәрізденді.Одан асқан соң Бурабай алқабы қыстыгүні болса да көгере бөртіп жайнап сала берді. Көкшетаудың Бурабай көлі тұсындағы шатқалдары ақ қағазға қоңыр, көк бояумен салынған суреттей боп көрінеді. Дүние жүзіне аты жайылған бұл сұлу көлді солтүстігінен бастап батысқа орғыта келіп, оңтүстігін ала айналсоқтай иіліп,тау қоршап түр.(54сөз) Тапсырма:сонғы сөйлемді аудар.

Адам сусыз тұра алмайды. Адам денесінің алпыс пайызы судан тұрады. Егер судың мөлшері он-жиырма пайыз кетіп қалса,адам өліп қалады. Су адам ағзасында тазартқыштық қызмет атқарады.Су адам денесіне керексіз заттарды жуып, шайып отырады.

Бір килограмм өсімдік,дән,жемісті өсіру үшін орта есіппен екі тонна су қажет болады. Адам күнделікті тіршілігінде орта есеппен жылына үш жүз алпыс тонна суды қажетіне жаратады.
(62сөз)

Менің қарындасым.

Біздің қақпаның алдына Жақып ағайдың шанасы келіп тоқтады. Әжем екеуіміз терезеге қарай қалдық. Шананың алдынан тон киген бір адам түсті. Мен оңы тани кеттім. Ол бригадир Бадамша ағай екен. Шанадан менің мамамның ақ шәлісі қыландады.Әжем қораға жүгіріп шықты.Менің пималарым қайда? Бір пимамды таба алмадым. Сол кезде есік ашылды. Үйге мамам кірді. Қасында кішкентай қыз бар.

(56сөз)

Абылай.

1991 жылы Республика жұртшылығы Абылай ханның туғанына 280 жыл толған тойын атап өтті.

Абылай хан он сегінші ғасырдың отызыншы жылдарында қазақ хандығын басқарған аса көрнекті мемлекет қайраткері,дарынды қолбасшы,саясатта шебер мәмлегер болды. Абылай қазақ елініңбостандығы мен тәуілсіздігін қорғаған адам. Айбаты да, ақылы да асқан Абылай үш жүзді биледі.

Абылай жетпіс жасында қайтыс болды. Абылайдың денесі Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің іргесіне қойылды.

(69сөз)

Тапсырмалар:

1.Сан есімдерді тауып,мағыналық түрлеріне қарай ажырат.

2. “жылдарында” сөзін сөз құрамына талда.

3. “Абылай жетпіс жасында қайтыс болды.” Сөйлеміне синтаксистік талдау жаса.

ІІ нұсқа.

1.Сын есімдерді тауып, мағынасына қарай бөліп жаз.

2. “жұртшылығы” сөзін сөз құрамына талда.

3. “жетпіс” сөзіне фонетикалық талдау жаса.

Жыл төрт мезгілге бөлінеді. Олар:қыс,көктем,жаз,күз. Қыс айлары:желтоқсан,қаңтар,ақпан.

Қыс желтоқсан айынан басталады,ол-жылдың соңғы айы. Жылдың ең қысқа күні мен ұзақ түні осы айда болады. Бұл мезгілде жиі-жиі қар жауады,боран соғады.

Жер ақ тонға оранып,қар астында қалады.

Шыршалар ақ мамыққа оралады. Адамдар қыстыгүні жылы киінеді. Өзен,көлдердің бетіне тұрған мұз қалыңдайды. Көгілдір мұз айдындарында үлкендер де,балалар да коньки теуіп, шаңғымен сырғанайды.Әр жыл мезгілінің өз мейрамы бар.

Қыста жылды қарсы аламыз. Табиғат

үшін жаңа жыл қаңтардан емес,бәйшешекпен желбірей өсетін көктем айынан басталады.

(94сөз)

“Арғы атамыз Шынғысхан жердің жүзін,күннің көзін билепті деседі.Одан

кейінгі атамыз Жоша хан ордасын алтыннан тігіп,қазақ елі түгіл,Еділ-Жайықтың бойына бұйрығын жүргізген.

Абылай атамыз қанатын Орта жүзден асыра жайып, үш жүздің басын қайта қосқан.Одан кейінгі атаң-Уәли. Хандық дәрежесінің біз жеткен сілімтірі –менің қолымда тұрған аға сұлтандық”,-деді Шыңғыс Шоқанға.(54сөз)

Тапсырмалар: І нұсқа.

1.Өзгелік етістің жұрнақтарын көрсет және мысал келтір.

2.”Жошы” сөзіне фонетикалық талдау жаса.

3.Сөз тіркестерін болымсыз түрінде жаз. Жалқау бол,отпен ойна,сабақтан қал.

ІІ нұсқа.

1.Өткен шақ есімшенің жасалу жлдарын көрсет,мысал келтір.

2. “Абылай” сөзіне фонетикалық талдау жаса.

3.Жақшадағы етістіктерді көсемшеге айналдыр. Ол саған(беру)жатыр.Айгүл

өлең (жазу)отыр.

Бата.

Қазақ халқының ұлттық дәстүрлерінің ішінде бата беру ерекше орын алды.Халықтың тілек-бата сөздері жас ұрпақты әдепті,сабырлы,зерделі,арлы болып өсуге баулиды. Дәулетті,бақытты,кешірінді болуын тілейді. Тілек-бата сөздер-халықтың өзімен бірге жасасып келе жатқан ежелгі мұрасы. Бұлар –оның рухани өмірінде тұтастығын,бірлігін,салт-дәстүрін,адамгершілік өсиеттерін сақтауға ерекше қызмет атқарады.

Болашақтың иесі-ұрпағына амандық, парасаттық,өнер-білім,құт-береке,ұзақ өмір,үлкен табыс тілеу-ежелден азаматтың асылмұраты болса керек.

( 72сөз)

Інұсқа.

2.Мәтіннен 4 сын есімді теріп жаз.

3.Сан есімдердің топтарын анықтандар: жүз,бірінші,үштен бір,бесеу,тоқсандай.

ІІ нұсқа.

1.Жас ұрпақ деген сөз тіркесін септе.

2.Мәтіннен төрт сын есімді теріп жаз.

3.Сан есімдердің топтарын анықтандар:елу,төртінші,оннан екі, алтау,отыздай.

4.Мағынасына қарай қандай сын есімдер (қатыстық немесе сапалық)ажырат.

Жақсы Ақылды

Суық Ыстық

Жеңіл Жазғы

Еріншек Жаман

Бір жылдары өте қарт адам өмір сүріпті.Қөздері жақсы көрмей, құлақтары естімей,аяғынан жүре алмапты. Дастарханда отырғанда қолдары қалтырап,қасығын ұстай алмай сорпасын үстелдің үстіне төгіп,аузынан ағызыпты. Ұлы мен келіні оның бұл жағдайына ызалары келіп, қатты ұрысып,жүрегін жаралапты...

Ұлының бұл ащы сөздерін естіген әке-шешесінің көздеріне жас толып,жасаған істеріне қатты ұялады .Атаны қайтадан дастархан басына отырғызады.Содан кейін үстіне, дастарханға төксе де оған бір ауыз сөйлемейтін болыпты.

(70сөз)

Бұл кішкентай қызбіздің көршіміздің қолына жақында ғана келді. Сонда да ол осы манайдағы тұрғындардың бәрімен көптен таныс адамдай араласып кетті.Оны бала да, үлкен де жақсы көрді. Демалыс күні бала біткеннің бәрі соның төңірегінен шықпайды. Оның білмейтін ойыны ,тап-пайтын өнері жоқ:неше түрлі ойыншықтар жасайды. Қағаздан сан алун кестелер ояды.Ал оның үлкендермен араласуы да сыпайы. Бірін әке,бірін аға,бірін әже,бірін апалап салған жерден-ақ өзіне ұйытып алады.

(70сөз)

Тапсырма:етістіктін астын сыз.

Біз биыл сегізінші сыныпта оқимыз.Оқу жылы мамыр айында бітеді.Біздің мектептің оқушылары орыс тілінен басқа үш тілде оқиды.Қазақ тілі сабақтары өте қызықты өтеді. Мұғалім әрқайсымызға талап қоя біледі.Тақырыпқа орай көптеген жұмыс түрін орындаймыз:бір-бірімізге сұрақ қойып жауап береміз, қазақ мәтінін оқып,орыс тіліне аударамыз,сөйлемдерге грамматиқалық,фонетиқалық талдаулар жасаймыз, диктант,шағын шығарма жазамыз. Біз қазақ тілінде еркін сөйлеуге тырысамыз,өйткені қазақ халқының тілін,әдебиетін,тарихын,мәдениетін білгіміз келеді.(71сөз)

Тапсырма:Бірінші сөйлемде синтаксистіқ талдау жасаңдар.

Біздің үйіміз.

Біздің үй Қостанайда.Үйім Абай даңғылында орналасқан.Нөмері алтыншы үй-біздікі.Бұл қазыналық үй емес,жекеменшік үй. Біздің үйдің төрт бөлмесі бар. Кіре берісте кең,үлкен дәліз. Одан ары қарай төргі бөлме. Төргі бөлменің үлкен бір терезесі бар,оң жағында екі кресло,бұрышта түрлі түсті теледидар және қабырғада сурет ілулі тұр. Төргі бөлменің сол жағында диван және журнал үстелі тұр. Әр бөлмеде

кілемдер жатыр. Терезелердің бәрі күншығыс жақта. Әр жексенбіде біз бөлмелерді шаңсорғышпен тазалаймыз,үйіміз бізге өте ұнайды.

(80сөз)

Абай –қазақтың ұлы ақыны,композитор,философ,қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы,оның алғашқы классигі.Алдымен ол қазақ халқын өнерге,білімге,еңбекке шақырды. Орыс елінің мәдениетімен таныстырды. Ұлы ақын өтірікке,өсекке,надандыққа қарсы күресті. Абай қазақтың ән-күй шығармашылығын жете білген. Біржан сал,Ақан сері,Тәттімбет,жаяу Мұса сынды халық композиторларын ерекше бағалаған.

(52 сөз)

Тапсырма: “ер жүрек” ,”жас”,”жауынгер”,”көп”,”сол қол”, сөздеріне

Антонимдерді келтіріп жазындар.

Отбасы.

Біздің отбасымыз онша үлкен емес. Отбасымызда бес адам бар. Олар:әкем,шешем,ағам,апам,және мен. Сіңілім,інім жоқ.Менің әкем-дәрігер.Ол егде адам. Шешем мектепте мұғалім.Ол егде адам емес,жас. Апам техникумда мұғалім. Ағам –зауытта жұмысшы. Мен оқушымын. Мен оның қарындасымын.Біздің отбасымыз өте тату. Үйіміз қаланың орталығында. Ол бес қабатты үй. Біздің пәтеріміз бесінші қабатта. Пәтерімізде төрт бөлме бар.Үйіміз жарық және кең. Терезелері үлкен,оңтүстік бетте.Бүгін демалыс күн. Әкем диванда газет оқып отыр. Шешем ас үйде жүр. Апам қонақта.Ағам далада футбол ойнап жүр. Мен кітап оқып отырмын. Бәрі өз жұмысында.(97сөз)

Тапсырма: тәуілдік жалғауы бар сөдердің астын сызындар.

Сенбілік.

Бір күні мұғалім апай сенбілік болатынын айтты. Барша жұрттың жұмысқа шығатынын және тегін еңбек ететінін түсіндірді. Мен сенбілік қашан болады деп күттім.Күткен күнге де жеттім. Жұмыс киімін киген бойда мектепке тартып келемін.Біз линейкаға тұрдық.Әр сыныпқа арнаулы тапсырма берілді. Барлығымыз жұмысқа кірісіп кеттік. Мектеп ауласындағы ағаштардың діңін ағарттық.Арықтарды тазарттық. Қаншама қоқыстарды зембілмен алысқа апарып тастадық. Лезде аула тап-таза болып шыға келді.

Түсте үйге қайттық.(62сөз)

Тапсырма:фонетика талдау:сенбілік.

Жаңа жылды былай қарсы алады:жаңа жылға арнап шырша орнатылады.

Шыршаға әдемі ойыншықтар,түрлі түсті электр шамдарын іледі.

Түнгі сағат он бірде шыршаның шамын жағады.Отбасы мүшелері дастарқан басына жиналады. Олар түнгі сағат он екіде бір-бірін құттықтап,жақсы денсаулық, бақыт тілейді. Жаңа жыл-қуанышты мереке.

Балалар үшін үйлерде,мектепте,театрларда шырша орнатылады. Олар шыршаны айналып билейді,өлең,тақпақ айтады, ән салады. Жаңа жылдық мереке Аяз ата мен Ақшақар келеді. Олар балаларға сыйлықтар таратады.

(78 сөз)

Көктем келді. Ауа райы күрт өзгерді. Күн жылына бастады. Қар еріп,арықтармен су ақты,өзен көлдердің суы молая бастады.

Жер көғерді.Дала жасыл тартты.

Жыл құстарының дауысы естіледі.

Далада қызу еңбек басталады.Д

ихандар егін жұмысына кірісті. Көктемде ауа райы жиі бұзылады. Аспанды бұлт торлайды.Күн күркіреп,найзағай жарқылдайды,жиі-жиі жаңбыр жауады. Бірақ көп ұзамай күн ашылады.Керекті табиғат адамдарға жақсы әсер етеді. Міне ,аспан ашылып күннің көзі көрінді.

Енді бәйшешекктер гүл атып,дала құлпыра түседі.

(76сөз)

Наурыз-халықтың көктемгі мерекесі.Жыл басы. Наурызда күн жылынады,қар ери бастайды.Құстар ұшып келеді. Ағаштар бүршік жарады.

Қыс бойы ұзақ ұйқыдан аралар да, жәндіктер де оянады. Малдар төлдейді.

Наурыз мерекесінде қазақтар дәстүр бойынша ағаш,гүл егеді. Бидай көже жасайды. Ауылдан-ауылға қыдырады,бірін-бірі наурыз мерекксімен құттықтайды. Жастар алтыбақан тебеді,өлең айтады, би билейді. Наурыз күнін шаттықпен өткізеді.

Тапсырма:3-ші сөйлемде сөз таптарын тап.