Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: Филология ғылымдарының докторы, профессор Пірәлі Г. Ж
жүктеу/скачать 0,51 Mb.
|
Диссертация Сәулембек Г.Р.
- Бұл бет үшін навигация:
- Құдайдың бар екеніне дәлел емес қой
Үлкен идеяларға, иерархияларға жасалған ирония және діни толеранттылықБатыс дүниетанымында постмодернизмге дейін де Жаратушыны жоққа шығару идеясы Ф.Ницше, М.Хайдеггер сынды философтар, Г.Ваханян, П.Ван Бурен, Т.Альтицер сынды теотанатологтар еңбектерінде әр қырынан көрініс беріп отырса, постмодернистер М.Фуко, Ж.-Ф. Лиотар, Ж.Делез, Ф.Гваттари, Ж.Батай тарапынан да өзіне дейінгі ғалымдардың қалыптасқан жоғарғы құндылықтарға деген нигилистік көзқарастарын қолдау айқын байқалады. Ф.Ницшенің «біз Құдайды ұмытып кету арқылы өлтірдік» дейтін философиялық пікірін постмодернист-философтар өз тұжырымдамаларында пайдаланды. Постмодернистердің «субъектінің өлімі», «автордың өлімі», «жаратушының өлімі» тұжырымдамаларына Ф.Ницшенің «Құдайдың өлімі» идеясы негіз болғандығын да айта кеткен жөн. Мысалы, Ж.Батай Жаратушының мекені қасиеттіні дүнияуиден бөліп тұратын шекарада дей келе, сол шекарадан адам аттағанда Жаратушы өледі деген пікірге ұластырды. У.Эконың: «Постмодернизм – это ответ модернизму: раз уж прошлое невозможно уничтожить, ибо его уничтожение ведет к немоте, его нужно переосмыслить, иронично, без наивности» [31, с. 77], – деген пікіріне сәйкес, Батыстық модернизм өкілдерінің философиялық еңбектерінде онтологиялық тұрғыдан Жаратушыны жоққа шығару арқылы оның орнына «орынбасар» іздеу басым болса, постмодернизм осы нигилистік көзқарасты мирас етумен бірге, ирониямен қайта пайымдау арқылы әлемді жаратушы, бұйырушы, бақылаушы Құдайдың барлығына шүбә, күмәндану құбылысын, сондай-ақ діни плюрализмді де қатар алып келеді. Жоғарыда айтып өткен постмодернизмнің күйретуші әсері Маркс пен Энгельстен мұра болып қалған атеистік дүниетаныммен ұштаса отырып, қазақ әдебиетінен де көрініс беріп отырғандығын Д.Нақыповтың «От орны» романынан, ал дінаралық төзімділік яки діни плюрализмді А.Жақсылықовтың «Ант ұрғандардың түстері» романынан байқаймыз. Қандай әдебиет болмасын өзі дүниеге келген қоғамның айнасы болғандықтан, постмодернистік мәтін әлеуметтік-мәдени кеңістіктің гипершындығын, шындығын, жаңа, симулятивті шындығын құрастыруға және анықтауға мүмкіндік береді. Д.Нақыповтың «От орны» романы Жаратушыдан бастап «үлкен идеяларға, иерархияға шүбәлану» концептісімен ерекшеленеді. Бұл орайда, жеке шығармашылық зертханасымен жұмыс жасамасақ та, Возносил и сносил богов, Я создал эти реки И ветер швырнул в моря, Ты, Земля, Поклонись Человеку, Твой бог – Я [131, с. 213-214], – деп, «Адамға табын, Жер, енді» сияқты атеистік танымдағы өлең жолдарын тудыруға себепші болған автордың өмір сүрген кезеңі, әлеуметтік орта мен кеңестік идеологияның әсерін жоққа шығара алмасақ керек-ті. Алайда романның кеңестік кезеңдегідей таза атеистік сипатынан гөрі постмодернистік шүбәлі ирониялық сипаты басым. Романда мәтіннің классикалық шығармалардағы секілді тұтастыққа жасалған ирониядан басқа жаратылыс сырына, жалпы адамзат баласының наным-сенімдеріне, кеңес үкіметі тұсындағы саяси режим, сондай-ақ тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени өміріндегі келеңсіздіктерді әжуалау түрлі деңгейде беріліп отырады. Адам ата мен Хауа ана заманынан бастап бүгінгі күнге дейінгі кез келген құбылысты, құндылықтарды әжуалау, шүбә келтіру, мансұқтау шығарманың өн бойында «шүпілдеп» толып тұр. «Иман келтіргендердің түсінігіндегі ешқашан қателеспейтін Жаратушы шындығында солай ма?» – деген күмәнді сауалға қайта-қайта оралып отырады. «Итак, коли Адам и Ева из единой плоти (она из ребра его, не то дочь, не то сестра?), то выходит, по-житейски: их первое первое соитие-любопытство (т.е. прозрение) и дальнейшие уже прозаические половые отношение ничто иное, как инцест, кровосмешение, а это уже точно грех. Затем у них пошли дети разного пола, которые тоже сходились, т.е. грешили и рожали, естественно, и в новом поколении продолжали цепочку инцестов-кровосмешений [108, с. 78], – дей келе, Адам ата мен Хауа ана бір топырақтан жаратылған бауыр, яки Хауа Адам атаның қабырғасынан жаратылғандықтан бірі – әкесі, бірі – баласы екендігін айтып Жаратушының мінсіздігін тағы да сынға алады. Роман кейіпкері Гевраның ой ағыны ретінде берілетін мәтінде Адам мен Хауаның «жеуге тыйым салынған жемісті жегені үшін жұмақтан қуылғаны» туралы мәтін мазмұны өзгеше мәнге ие болып, сол жаңа мазмұннан «егер Жаратушы Адамды еркек, Хауаны әйел етіп жаратса, оларға сана, ақыл-ой, сезім берсе, олардың бірігуіне қаһарланып жерге түсіруінде не мән бар?... – деген ой туындатады. Кейіпкер ой ағынына ілесе отырып, олай болса: «Но... если Адам неудачный клон-копия самого творца, а Ева-адамов клон, хоть изяном – вагиной, то что стало быть Он-Сам вселенский экспериментатор, т.е. Творец и повинен во всех следствиях своего обдуманного опыта сотворения человека» [108, с. 78], – дейді. Егер өзі жаратқан жан иелері күнә жасаса, Жаратушының мінсіз болмағаны деген ой айтады. Мұнда тек Жаратушының мінсіздігіне күмәнданып қана қоймай, «Ескі Өсиеттегі» Адам ата мен Хауа ананың жерге түсірілу себептері айтылатын мәтінге авторлық реминисценция арқылы ирониялық сипат берген. Автордың қиялынан туған мәтін түпнұсқа мәтінге қалыбы жағынан да, мағынасы жағынан да кері мәнде берілген. Роман мәтінінен дәл осы секілді мысалдарды көптеп кездестіруге болады. Мысалы: «Надо бы радоваться «творцу сущего», но тут он делает непонятный ход. Без всякой особой причины самим праведным (из всех прочих человеков) объявляется Ной, при этом вопреки человеколюбию и былой открытости творец составляет с ним заговор против остальных потомков адама и евы, советует хорошему Ною тайно строить ковчег, забрать из человеков только членов его семьи: жену, сыновей с женами, и «всяких тварей по паре» затем насылает «потоп» на землю...» [108, с. 117], – деген «Ескі өсиеттегі» Нұһ пайғамбардың кезінде бұзылған қауымға пайғамбар етіп жіберіліп, әлемді топан су қаптағанда, оның Құдайдың бұйырығымен жасаған кемесіне өз әйелі, ұлдары және келіндерімен бірге, басқа жан-жануарлардың еркек-ұрғашысынан бір-бір жұптан отырғызып, апаттан аман-сау алып қалатындығы жөніндегі қиссаны қайта пайымдауға талпыныс бар. Интертекстуалдық орайда берілген мәтіндер аллюзия, пародия, реминисценция және т.б. арқылы қайта пайымдалып, қайта туып, бірнеше мәнге ие болады, басым көпшілігінде жоғарыдағыдай иронияның күйретуші сипатымен ерекшеленеді. Интертекст мұнда оқырманмен риторикалық иронияға негізделген байланысқа құрылған. Алдымен айта кететін жайт, постмодернистік мәдениет көне мәтіндерді тірілтуге барынша үлес қосқанымен, дайын мәтіндер, яғни дәйексөздер сол күйіндегі мағынасымен қабылданбайды немесе берілмейді. Постмодерн дәуірі тудырған мәдениеттің басты ерекшелгі де осында. Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақ мәдениетіне құдайсыздану үдерісі қай кезеңде де Батыс өркениеті арқылы келген. Кеңестік кезеңде күштеп ендірілген атеистік таным дінді салауатты ойлауға кедергі келтіретін адам санасындағы елеске балаған К.Маркстің: «Критика религии освобождает человека от иллюзий, чтобы он мыслил, действовал, строил свою действительность как освободившийся от иллюзий, как ставший разумным человек; чтобы он вращался вокруг себя самого и своего действительного солнца. Религия есть лишь иллюзорное солнце, движущееся вокруг человека до тех пор, пока он не начинает двигаться вокруг себя самого» (курсив біздікі) [132, с. 160], – деген философиясы арқылы келді. Ал постмодерн дәуірі ұсынған нигилистік таным философ, мәдениет теориясын жасаушы Ф.Ницшенің:: «что действительно придает значение смерти Бога, как не эта странная солидарность между ошеломляющим доказательством его несуществования и самим актом его убийства? Но что значит убить Бога, который никогда не существовал? Возможно, что это означает нечто двойственное: убить, потому что он не существует, и убить, чтобы он не существовал в будущем, – конечно, во всем этом есть причина для смеха: убить Бога, чтобы освободить жизнь от его существования, которое ее ограничивает, но это также значит привести жизнь назад к тем пределам, что отменялись его беспредельным существованием, – это подобно жертвоприношению; убить Бога, чтобы вернуть его к этому ничто, этому отсутствию, каковым он является, и проявить тем самым его существование в центре света, что вспыхивает, оповещая о его присутствии – ради экстаза...» (курсив біздікі) [133], – деген философилық пікірлерінің ықпалы арқылы сіңісе бастаса керек-ті. Біздің тұжырымымызға «От орны» романынан келтіріп отырған мысалдарымыз дәлел бола алатын тәрізді. Жоғарыда алғашқы келтірілген мысалда автор Жаратушының мінсіздігін сынға алса, төмендегі мысалдарда нигилистік көзқарастың ирониялық сипаты басым екенін анық байқауға болады: «Споры по конфессиональным разногласиям тоже давно утихли, ибо никакого присутствия бога во вселенной так и не обнаружилось, а все учения древних пророков были сведены в один «Букварь-заповедник», которым интересовались только специалисты» (курсив біздікі) [108, с. 100]. Жаратушыны жоққа шығаратын М.Фуконың «жоқ Құдайды өлтірудің мәні неде?» деген пікірі мен романдағы Оносамдар өркениетінің ғаламнан Құдайды таба алмауы – бір-бірімен идеялық тұрғыдан ұштасып жатқан концепциялар. Постмодернизмдегі «Жартушының өлімі» метафорасы сыртқы себептер идеясынан бас тартуды мегзейді, яғни мұндағы басты мақсат – Жаратушы тарапынан салынған тыйымдардан, сыртқы қысым мен қорқыныштан азат болып, әрбір істе еркіндікке жету, сондай-ақ Жартушыдан басталатын иерархияны, тұтастықты жоққа шығару. Роман мәтініндегі мына мысал: «Внизуживущие, на сотни километров вокруг, не думали о гневе божьем, ибо слышали только грохот и видели отдаленные всполохи после мгновенного яростного росчерка молний на угольном пергаменте неба, возможно, прочитывая в этих раскаленных иероглифах тайные знаки о конце света, хотя это могло оказаться бессильным гневом вышнего, в который раз сознающего невозможность вмешаться в ход дел и жизни на земле и в людях» [108, с. 141], деп Жаратушының адамзат баласының өміріне, тыныс-тіршілігіне ықпал ете алмайтын дәрменсіздігін алға тартады. Алайда постструктуралистер ұсынған «Жаратушының өлімі» идеясынан бастап, оның осы мәтіндегі көрінісі адамзат баласының рухани бағыт-бағдарынан, өмірінің мән-мағынасынан айыруға апаратын тура жол екендігі айтпаса да түсінікті жайт. Өйткені Жаратушыдан түскен кітапқа ие діндердің негізінде адамзат баласының теңдігі, барлығының құқының бірдейлігі айтылады. Алайда белгілі дәрежеде моральдік-этикалық және әлеуметтік иерархия және т.б. тұрғысынан шектеулер, тыйымдар, соған сәйкес ережелер де бар. Постмодернизмнің таңдаған жолы – шексіз еркіндік, осы шектеулерді жолынан ысырып тастау, сондай-ақ жоғары мен төменнің шекарасын жою. Ал бұл өз кезегінде ғаламның жаратылысындағы заңдылыққа қарсы шығу болып табылады. Сонымен, М.Хайдеггер «онтологиялық нигилизм» деп атаған батыстық постмодерн мәдениетіндегі дүниетанымның шығыс мәдениетіне ықпалын жүргізе бастауына роман мәтіні айқын дәлел бола алады. Ғалымның пайымдауындағы, құдайсыздану, оның бар екенін мойындамау көптеген халықтың санасын шарпыды. Ол дүниежүзілік масштабты алып жатқан, қазіргі таңдағы адамдардың өмір сүру салтын, болмысын білдіретін дүниетанымға айналды. Постмодернизмнің осы радикалды нигилизмге негізделген сипатын ғалымдар тарапынан ақтап алушылар да жоқ емес. Мысалы, әлеуметтанушы ғалым В.Емелин постмодернизмге дейінгі теріс дүниетанымдық концепциялардың бір «жоғарғы» құндылық орнына келесісін қалыптастырса, постмодернистер құндылықтарға мүлде басқа көзқарас ұстанатындығын айтады. Ақиқатты дәстүрлі бейнелеу мен қабылдаудың басты категорияларын қайта қарастыру арқылы құндылықтарды бағалау тәсілі де өзгерді деп тұжырымдайды [134]. Ғалымның пайымдауындағы құндылықтарды қайта қарастыру кей жағдайда керек те шығар, алайда қаймағы бұзылмаған дәстүрлі діни ұстанымы бар елдің әдебиетіне діни нигилизм мен діни релятивизмге негізделген шығармалардың берері аз деп ойлаймыз. Бұл құбылыс әдебиеттен басқа өнердің өзге салаларына дендеп ене бастауы – ділімізге, дінімізге, рухани болмысымызға төнген зор қауіп. Еуропаның қол жеткізген нәтижелерінен сабақ ала отырып, мәдениет өкілдері постмодернизмнің аталмыш философиясынан саналы түрде бас тартқаны жөн деп білеміз. Жоғарыдағы айтып өткеніміздей, көптеген ғалымдардың пайымдауында «Жаратушының өлімі» постмодернизмде адамзаттың сыртқы ықпалдан азат болуының белгісі болып табылғанымен, дәл осы ғалымдардың соңғы жылдардағы еңбектерінде бұл идеядан бас тарту байқалады. И.Ильин сыншылардың көп жылғы дамудың нәтижесінде догма ретінде қабылданған постструктурализмнің негізгі теориялық қағидалардан «шаршағандығын» тілге тиек етеді. Ол 80-жылдардың соңын ала көптеген постмодернист авторлардың (М.Фуко, «Пользование наслаждением и Забота о себе» (1984); Ж.Деррида, Психея: Изобретение другого (1987) және т.б.) «автордың өлімі» (сондай-ақ «Жаратушының өлімі») концепциясынан бас тартқандығы, тіпті Ж.-Ф.Лиотар мен Ж.Бодрийярдың еңбектерінде постмодернизмді айқындайтын заңдылықтарды қайта қарап, елеулі өзгерістер енгізуге тырысқандығын айтады [5]. Дегенмен, Құдай мен ақылдан теріс айналған рухани құлдырауға бастайтын интеллектуалды сайран қазақ прозасында жиі кездесе бермегенмен, тәңіршілдік, ежелгі рухани тамырларға бастайтын наным-сенімге негізделген тақырыптарды ұшырастыруға болады. Постмодернизмнің «әркімнің не жасаса еркі бар» деген моральдік-этикалық ұстанымдардың әр тараптылығын қолдайтын ерекшелігі діндерге де қатысты болып отыр. Ол монотеизмге қатысты ешқандай ережелерді, стандарттарды, бір құдайлық және осыдан туындап жататын оның бірлігі мен жалғыздығы деген пікірлерді толықтай қостамайды. Батыс Еуропа мен АҚШ-та постмодернизм және постпостмодернизм деп атап келе жатқан бағыттардың «түрлі пікірлердің өмір сүруге құқығы бар» деген басты ұстанымы, әртүрлі діндер де бірге жасауға құқығы бар деген шетін плюрализмге ұрынып отырған жайы бар. Ал оның мәтіндегі көрінісі А.Жақсылықовтың «Ант ұрғанның түстері», Д.Амантайдың «Гүлдер мен кітаптар» романдарынан орын алған. А.Жақсылықов «Ант ұрғандардың түстерінде» шамандық, ислам, тәңіршілдік, буддизм, дао ілімі, сопылық дәстүрдің басын бір арнаға тоғыстырса, Д.Амантай романында адамзат санасының сәби шағындағы тұма табиғатпен біте қайнасқан тіршілігінде қасиет-кие тұтқан, табынған құдайларды аңсаудың, не болмаса, Құдайдың барлығына күмәндана қараудың ишарасын байқаймыз. «Ант ұрғандардың түстерінде» кездесетін бұл ерекшелік туралы Бақытжан Момыш-ұлы романға жазған алғы сөзінде сопыша жасырынған ақиқат, даоша шексіз аян, буддаша таза тұспал-емеуріндер қажытып алысқа әкетер, мүмкін жол көрсетер, сонда Аслан Жақсылықов кітаптарында жасырылған сырлардың байыбына барып, түсінген адам, осы күрделі жұмбақтарды шешуге кірісетіндігін айтады [106, с. 11]. Расында да, шығарма кейіпкерлерінің барлығы да өзін-өзі тануға талпынушылар және жоғары ақиқат шындықты іздеушілер қатарынан. Трилогияның «Әнші шағылдар» бөлімінде диалогтар арқылы кейіпкерлердің Жаратушыны танудағы, наным-сеніміндегі ерекшелікті көрсете алған. Жанның шалға «ата-бабаңның Дао мен Буддаға деген сеніміне сатқындық жасап, мантраларыңды ұмытып намазға жығылып, ораза ұстап, исламды мойындауыңның сыры неде?» деген сұрағына роман кейіпкері қытай шалдың аузына: «Что ты знаешь о смехе? Смеется тот, кто познал истину!.. Тебе ли судить о горнем пути? Свет истины ищет только слепой, у развилки дорог стоит только начинающий! Я молюсь Аллаху, но угоден и Дао и Будде!» [106, с. 26], – деген сөздерді салады. Аллаға сыйынып, Даосы мен Буддасына табынып, Құранымен қоса Алмас Сутрасын да оқи беретін шалдың осы діндердің негізінде жатқан өмірдің маңызды сұрақтарына жауап бере алатын моральдық-психологиялық құндылықтарын ғана рухани өзек етіп, өзіндік философиямен аталған діндердің арасына байланыс орнатып, оны бар болмысымен қабылдайды. Кейіпкерді дүмше дей алмайсың. Ол ата-бабасының дініне де қанық. Жанның инь және янь белгісі бар тасты тауып алғанда буддизмдегі оның мағынасын терең түсінгендіктен: «Человек нашедший такой камень, не может быть рабом. Сам Будда покровительствует ему. Видимо… великий дракон просыпается… Ешь, пей, веселись, отдыхай. Твой час близок…» [106, с. 64], – деп оған басын иіп, құлдықтан азат етіп, құрметтеп шығарып салады. Романдағы интертекстік орайда, дәйексөз немесе сілтеме (референция) арқылы берілген мәтіндерден ұғатынымыз автордың өз басындағы рухани ізденісін, кейіпкерлері арқылы оқырманына жеткізу талпынысын да айта кеткен жөн. Өйткені, кейіпкерлер санасының өзгерген күйінде берілген мәтіндерде эзотерикалық тәжірибелердің ізін байқауға болады. Бұл туралы автор өз шығармаларының жиырма жыл бойы көрген түстерін күнделікке жазып алуы және иога тәжірибелерімен айналысуы арқылы дүниеге келгендігін айтады [135]. Романның негізгі тіні будда философиясында жатқанымен, автор романда кездесетін әрбір діндегі гуманистік ойларды өзек ете отырып, діни толеранттылыққа ұмтылады, ізгілікке шақырады. «Иогтардың іліміне сенер болсақ, тіршілік иелері қайта-қайта дүниеге келеді екен, егер солай болса бәйгеге шапқан аттай шапқылап өткен өміріңді қайталай берудің қисыны қандай?» деген риторикалық сұрақтар қояды. «Адамдар бір сәт өзін-өзі тоқтатып, қайда бара жатқандығына ой жүгіртсе, көпшілігі-ақ өзінің бағытының бұрыстығына көз жеткізер еді» [106, с. 57] деп буддизм философиясы тұрғысынан толғанысын білдіреді. Ал келесі бірде «Он играл весь день с утра до вечера, качаясь из стороны всторону, мотая скорбным, как бы ослепшим от горя лицом. Люди притихли. Впервые за много лет они слышали переливы шаманского музыкального зова» [106, с. 259] деп бірі басшы, бірі қосшы, бірі дінсіз, белгісіз құдіретке сенушіні, тіпті жыбырлаған құрт-құмырсқаның өзін бақсы қобызының алдында бас идіреді. Қоғамның жан- жарасын бақсының қобызымен жазуға тырысады. «…Так быстро прошли годы Жаксылыка, не успела препелка пропеть свою закатную песнь, как вся его жизнь истрепалась, обветрилась до дыр, не успев даже до края луга добраться. Что за чудо – жизнь? Зачем творец, господь единый, милосердный ее дает? Зачем всевышний призвал тебя на этот неохватный бескрайний луг, даже трех шагов не успел сделать, как покрылся сединами, весь провалился в морщины и складки. Господь зачем? Если даже не успеть нам кружку воды принести для незабвенного Учителя, то зачем, а?..» [106, с. 439] делінген мысалдарда жалғыз Жаратушыға сыйынатын Жақсылық сопының жан тапсырар алдындағы баяндаушы сөзінен кейіпкердің төл сөзіне ұласатын ой-толғамдар – будданың адам өмірінің ғаламдағы қас-қағым сәтке тең екендігін жеткізген тәмсілмен өрнектелуі де плюралистік дүниетанымның айғағы. Дәйексөз, кейде сілтеме ретінде алынған дао және будда (қарсы жағалау (другой берег), Жай Келуші (Так Приходящии), бостық (пустота) концепциясы («Одна горошина лучше, чем полная горсть пустоты»)) тәмсілдері арқылы астарлы ой айтады. Автор діндердегі адамгершілік қағидаларын негізге алып ізгілікке шақырып, жақсылыққа үндейді, өзінің рухани ізденістерін, толғаныстарын кейіпкерлері арқылы бере біледі. Адамзат баласының бір тұтас дене секілді екендігіне қарамастан, бір-біріне жасаған қиянаттарына будданың «Мен» философиясы арқылы жауап қатады. Әлемдегі діндердің негіздерін ғылыммен, әсіресе кванттық өріс, психофизика теорияларымен ұштастыра қарастырып, әлемдік діндердің бірлігін қолдап, түрлі діндерде Жаратушыны қабылдаудың айырмашылығы тек сөздер жоралғыларда ғана екендігін айтады. Алайда интертексттер арқылы мәтін қабаттарына жасырынған автордың бұл көзқарасы метафоралар, символдар, аллюзиялар арқылы бүркемеленіп берілген, сондықтан оны мәтіннен тыс білімі мол оқырман ғана аңғарады, алайда қарапайым оқырманға оның байыбына бару үшін көп еңбектенуіне, ізденуіне тура келеді. Жоғарыда мысалдардан байқағанымыздай, біртұтас әлемге өзіндік дүниетаным тұрғысынан қарайтын, бірнеше діннің арасына теңдік қойылып, діни плюрализмге бой ұрған тұстарын романда жиі ұшыратамыз. Адам баласының ашкөздігі, тағылық табиғаты жаратылыс басталғалы бері түрлі соғыстар мен апаттарға себеп болып отырғандығын айта келе, діндердің барлығында кездесетін зұлымдыққа қарсы адамгершілік бастауларын қарсы қояды. Романда постмодернизмнің монотеизм, бірегейлік пен тоталитаризмнің барлық формаларынан іргесін аулақ салатын, жалпыға ортақ міндетті идеялардан, утопиядан, әртүрлі жасырын түрде жүзеге асатын езгіден бас тартып, есесіне әртүрлілік, парадигмалар арасындағы бәсекелестік және гетерогенді элементтердің ортақ өмір сүруін қолдау идеяларының жүзеге асқандығын аңғарамыз. Роман авторы, әрі баяндаушысы сонымен бір мезетте шығарманың кейіпкерінің ақиқатты танудағы ізденісі бір нүктеге, бір нәтижеге келгенімен, сенім мәселесі басы ашық қалған. Зайырлы демократияға негізделген көп конфессионалды мемлекет болғанымызбен, интеллектуалдық деңгейі жоғары оқырман баяндаушының моральдік ұстанымдарға байланысты тұстарын қабыл алғанымен сенім мәселесіне келгенде тоқырап қалары анық. Себебі, ислам және оның сопылық тармағы – жалғыз жаратушының барлығына негізделген сенімнен туындайтын монотеистік дін де, буддизм, даосизм теизмнен тыс діндер, шаманизм политеистік танымнан туындаған дін. Егер осы аксиомаға сүйене отырып тұжырымдайтын болсақ, романдағы бір кейіпкердің бірнеше дін негіздерін ұстануын және діни төзімділіктің болу мүмкіндігін қабылдау қиын. Постмодернист-философ В.Вельш өзінің ««Постмодерн». Генеалогия и значение одного спорного понятия» атты еңбегінде «Этот – неустранимый и позитивно оцениваемый – плюрализм и составляет сердцевину постмодерности. Однако есть у него и последствия; к ним относится трудность объединения гетерогенного, разнородного. Постмодерный интерес ориентирован на границы и конфликтные зоны, на столкновения, откуда и выходит неизвестное и противостоящее привычной разумности, «паралогичное»» [136, с. 128] деп плюрализмнің жанама әсерлеріне тоқталып өтсе, біз де өз кезегімізде романда кездесетін діни төзімділік немесе діндерге релятивистік көзқарас тек оқырман ғана емес, көпшілік ғалымдар мойындай бермейтін постмодерн дәуірі ұсынған қарама-қайшылықты құбылыс екендігін айтқымыз келеді. «Аспан біреу алайда көкке ұмтылған таулар көп және әрбір таудың биігіне апарар жол әрқилы» деген қытай даналығы Құдайды іздеудің де жолдары қилы-қилы болатындығын ескертсе, классикалық діндерде де төзімділік мәселесі айқын көрініс тапқан. Дегенмен де уақыт пен кеңістік тұрғысынан ғаламдану үдерісін бастан кешіріп отырған мәдениетіміздің жұтылып кетпеуіне және өзіндік келбетін сақтауына дәнекер әдебиетіміз екендігін жадымыздан шығармағанымыз жөн ғой дейміз. Б.Момышұлы роман кейіпкері қойшы баланың жайылған қойларын жүгері алқабына жолатпауы белгілі дәрежеде оқырманға да арналған астарлы мәні бар эпизод екендігін айтады. Біз де өз кезегімізде осы пікірге қосыла отырып, романды ең аз дегенде дін, тарих, философия, әдебиеттану, медицина, физика, психология ғылымдарынан хабары бар интеллектуал оқырман ғана толыққанды түсіне алады деп тұжырымдаймыз. Зерттеуші А.Хайргелдина Дидар Амантайдың түрлі діни, философиялық мәдени жүйелерге (бас кейіпкер Иса, Мұса, Мұхаммед, Заратуштра, Дао, Будда, Конфуций рухымен тілдесіп) сүйенетіндігін айтады [137, с. 128]. Иә, расында, Д.Амантайдың «Тәңір кітабын» жазбаққа ниеттенген кейіпкері Әлішер адамзат баласының тарихындағы діндердің барлығының түркі даласын айналып өтпегендігін, дала кезіп дін тартқан ислам, христиан, иудей, дао, будда ілімдерін таратушы дәруіштердің түркі қосынындағы халықты хабардар еткенін, алайда бұл түркілердің ата-бабасынан қалған дін, Тәңірге сеніміне селкеу түсіре алмағанын баяндайды. Алайда роман кейіпкері, әрі жазушының романдағы елшісі – Әлішердің өзі Жаратушыны танудағы терең дағдарыста. Діндер тарихына үңіле отырып, олардың мәніне терең бойлап, ой шырмауына түсіп, қиналған тұста, көкейіндегі дүдәмал ойлар: «Мүмкін Құдай жоқ та шығар, деп ойлады ол, бірақ, Жаратқан ие қажет екендігі рас» [28, 33 б.]; «…кім біледі, ажалдан соң ештеңе жоқ шығар» [28, с. 81], – деп суырылып алға шығады. Бірақ діннің уәде еткен жұмағына жету үшін қайғы-қасірет шекпек керек болса, ал күлкімен өткізген ғұмырыңның соңы тозаққа ұласса, онда екеуінің айырмасы қайсы?! Тәңірге сүйкімді құл болу үшін мұң мен зардан айықпай, қасірет шеккен пенде болу шарт па?! Бұлардың барлығы Әлішердің жанын азаптап, ойсоққы еткен сұрақтар. Санасына тыным бермей сансыратқан сұрақтарын өзі телефон шалған молдаға жаудырады: Бейнет те, қайғы да, азап та, қасірет те, мұң да, уайым да Құдайдың бар екеніне дәлел емес қой. Дәлел – пенденің о дүниені көрмейтін бұ дүниедегі соқыр көзі. Неге? Өйткені дәлелді оны көргісі келген адам ғана көреді. Біз пәниде сенеміз, бақида аңғарамыз. Яғни, білеміз. Сонда, білімнің негізі сенім бе? Иә, дәлел емес. Қалай? Жоқтың дәлелін көрдім дей аласыз ба?.. [28, б. 106] Екеуара сұхбаттың мазмұны да оның көкейіндегі күдік тұманын сейілте алмайды. Діндер негіздерін анық біле отырып, секемденеді, санасы байыз таппай, Жаратқан иенің керектігін де еске алады. Осы орайда романнан постмодернизмнің Жаратушыға күмәнмен қарау, тіптен жоққа шығаруға талпыныс бағытымен қоса, діни толеранттылықты мегзейтін тұстары да жоқ емес. Бұл туралы ғалым Л.Сафронова: «Как И.Бродский и В.Пелевин Д.Амантай призывает вернутся к язычеству, «многобожию» (хотя бы в искусстве), как гаранту демократизации общества, свободы выбора (в том числе и богов), установления в результате социального согласия и взаимопонимания» [138, с. 82], – дейді. Автордың бір Құдайдан танып, көпқұдайшылдыққа бастауы постмодерн дәуіріндегі иронияның қиратушы күшімен қоса жасампаздық күшін де көрсетеді. Автор монотеистік танымнан, политеистік таным үшін бас тартады. Романның Австралия, Африка, Солтүстік Америка, Полинезияда өмір сүрген ежелгі тайпалардың табынған құдайлары, наным-сенімдері туралы қысқа-қысқа миф үзінділерінің тізбегінен тұратын «Сағыныш» деп аталатын тарауына терең үңілсек, оның «Сағыныш» деп аталуы ғана, тарауға мән-мағына дарытып тұр. Өйткені романның бұл тарауы да автордың «Языческое начало исскусства» атты эссесіне аллюзиялардан тұрады. «Единая вера в единого Бога исключает многообразие национальных культур. Имена становятся библейскими, корпоративное ритуальное поведение усиливает общность, языческое прошлое уходит в небытие. Самые высокие нравственные понятия теряют собственные первоначально выстраданные названия и будут определяться в своей сущности дефинициями, заимствованными из единых священных книг» [28, б. 370], – деп, автор адамзат санасына билік жүргізген бір ғана діннің абсолютті билігін қолдамайды. Бірақ автор романда «әкелік мінез» танытып, өз пікірін ашық айтпайды. Мұндағы мәнмәтін де жасырулы. Мәтіннің бар сырын тек осы сілтемелермен жүріп отырып қана аңғаруға болады. Бір діннің әлемде үстемдік алуы сан ғасырлар бойы қалыптасқан нанымдарын, сонымен бірге қалыптасқан мәдениеті мен өнерін, өмір сүру салты мен болмысын жойып жібереді деген өз пікіріне сілтемелерді аңғарамыз бұл тұста. Тағы бір айта кетерлігі автор қолданған әр тәсіліне романның өзінде теориялық түсініктеме беріп отырады. «Қазір тілдің өзі ойлайды. Алғашқы екпін, әрине, көкейдегі ойдың ықпалы» [28, б. 122] деген теориясының межесінен қарайтын болсақ, түрлі халықтардың ежелгі нанымдарынан үзінді келтірілген бұл тарауға «Сағыныш» деп атау беруіне адам баласының тұмса табиғаттан кіндігі ажырамаған тұстағы оның өзіне берген ризық-несібесіне разылығын білдіріп, сәби санасының сырын ұғына алмаған құбылыстан қорқып, «құдай» етіп табынған көне нанымдардан туындаған әртарапты мәдениетке деген сағыныш себеп болса керек. Әдебиет зерттеушісі А.Қалиева: «Жазушы жан-тәнімен Жаратқан иенің барлығына көз жеткізгісі келеді. Ол үшін мына әлем – ар-ұяты да, махаббаты да, достығы да жасанды әлем. Адамзаттың көне дәуірінен бері келе жатқан «мейрімділік», «әділдік», «ақиқат», «сұлулық» сынды мәңгілік құндылықтар да бүгінгі заманға жеткенде тұғыры теңселіп кеткен. Оның «құдайсыз қоғамда» шарқ ұрып Құдайды іздеуі де сондықтан» [139, б. 342], – дей келе оның «Жаратқан иені» Тәңірден іздейтіндігін айтады. Адамзат ғылым мен техниканы меңгеріп, сандаған құбылыстың пайда болуының ішкі себептерін ғылым арқылы дәлелдеп, дегенмен абсолютті Жаратушыны мойындап отырған тұста ежелгі нанымдарға орала алмайтынымыз анық жай. Әлемдегі басым діндердің түпкі қағидаттары ғибадат мәселесінде ғана бірегейлікті жөн көрсе, сол дін өкілдерінің дінді абсолюттендіруге барынша тырысуы іш пыстырарлық бірегейлікке ұрындырарын болжап отырған автордың қаупі, постмодернизмнің «Жаратушының барлығына күмән тудыру» және діни плюрализмге байланысты қырларын романға желі етіп, тәжірибе жасауына себеп болуы мүмкін деп ойлаймыз. Постмодернизмнің генеалогиясына терең талдау жасаған философ В.Вельш постмодерннің тоталитаризм, деспотизм, монотеизмнің барлық түрінен қашатындығын, плюралистік ұстанымды қолдайтынын [136, с. 133] тілге тиек етеді. В.Вельш атап көрсеткен постмодерн сипаттарының қазақ әдебиетіндегі көрінісіне аталмыш үш автордың шығармаларына талдау жасай отырып көз жеткіздік. Жаратушыны танудағы жалпыға ортақ утопия мен абсолютті үстемдікке деген ирония, тіпті гротескілік көзқарас мұнымен шектеліп қалмай, саяси жүйе, идеология, мәселесінде де жалғасын табады. Посткеңестік мемлекеттердегі постмодернизм бағытының басты эпистемалық ерекшелігіне жатқызылатын кеңестік үкіметті және оның идеологиясын келемеждеу құбылысы да аталған романдарда бой көрсетіп отырады. «Бери, присваивай, упевай. Не потому ли объявился «меченый», не оттого ли много слов (гласность!)» и смелых планов перестройки при пустых прилавках» [108, с. 104] деген сөйлемде кездесетін «меченый» сөзі КСРО Жоғарғы Кеңесінің төрағасы М.С.Горбачевтің физиологиялық ерекшелігіне тұспал жасап, мәтінге ирониялық сипат дарытып тұр. Бір тұспал арқылы автор Кеңестер одағының күйреуіне алып келген қайта құру, жариялылықты, сондай-ақ сол идеяның авторын оқырманға қайта пайымдатуға жол ашып берген.. А.Жақсылықовтың «Ант ұрғандардың түстеріндегі» ирония аллегориялық сипатымен ерекшеленеді. Кеңестік идеологияның «жасампаз алыптары» еңбектерінің болашақ тағдырын былайша болжайды: «Ты обошел эти ряды книжных мертвецов, безусловно обреченных на неизбежную грызущую критику крыс и моли, червей и клещей. По многим следам на обложках и углах потрепанных томов было видно, что эти зубастые натренированные господа уже принялись за работу. Уж они-то свое дело выяснения истины доведут до конца, растребушат свинцово-черные расстрельные строки, вытеребят их основательно до сердцевины, разлыхлят и развеют, пропустят через свое нутро и душу, унавозят чердачное поле, распашут почву, обогащенной устаревшим идейным гумусом» [106, с. 487-488]. Сандаған халықты ортақ идеялардың аясына біріктіруде шалынған қисапсыз құрбандықтарының соңғы нәтижелеріне тоқтайды. «В обликах червей мы набрасывались на кукрузу, вгрызывались во вкусную мякоть, сочную плоть растений, насыщались не имея никаких шансов на полное насыщение, набивали себе утробу – цель была простой и совершенно ясно, не надо было учиться, усложнять и ломать голову всякими проблемами бытия» [106, с. 258], – деп кеңестік жүйе саясаты жасанды ұрандардың арқасында тек қарынның қамын күйттеп, рухани мешеуге айналған адамдар санасының өзгерген күйінде құртқа айналып кетсе, сол жүйенің күйреген, тәуелсіздік алғаннан кейінгі нарықтық заманның бейнесі ерекше аллегорияларды пайдалану арқылы жүзеге асқан. Жекелік санаға әп-сәтте бейімделгендер қандыауыз қасқырлар, аюлар, алаяқ түлкілер т.б. айналған. Мұнда айта кетерлік жай, автор бір идеологияның орнына екіншісін ұсынбайды. Барлық идеялардың дағдарысқа жетелейтінін айтып, идея атаулыны мансұқтайтын табиғатына куә боламыз. Кеңестік идеологияның зардаптары романның барысында көп айтылып өткенімен, тәуелсіздік ұсынған нарықтық қоғамның да пайда келтіретініне күмәнмен қарайды. Сонымен қатар мәтіндегі саяси иерархияны қайта құрылымдау тәсілі Д.Нақыпов романында «көше» стилімен берілген болса, А.Жақсылықов романындағы қайта құрылымдау кейіпкерлер санасының өзгерген күйі арқылы жүзеге асқан. Кейіпкерлер бірде психотроптық шөптердің, бірде бақсы тартқан қобыз сарынының, енді бірде алкагольдік ішімдіктер салдарынан психикалық ауытқуларға, сана өзгерістеріне ұшырап, кеңестік жүйенің шындығы шизофрениялық сандырақтар мен ой ағыстарында, галлюцинацияларда берілетіндіктен кейіпкерлер түрлі метафоралық, эпитеттер мен аллегориялық сипаттарымен ерекшеленеді. Мәселен, «Ант ұрғандардың түстерінде», ядролық сынақ аймағында жападан-жалғыз есінен айрылған кейіпкер-әйел қиялында әлі «алып державаға» қызмет етіп жүрмін деп санайды. Ойда-жоқта елсіз мекенге тап болған жорналшы жайында жер астында орналасқан бөлмедегі орындықтарға жасырын ақпар береді. Мұндағы орындықтар метафоралық сипатқа ие. «Орындықтар бұрылып та қарамады» деп төмендегілердің санасына идеология арқылы сіңіп, соған жан-тәнімен қызмет етіп жүрген идея, жоғарыда отырған топтың «орындық» үшін тартыстағы саяси ойыны екендігін ерекше қалыпта жеткізеді. Әлемдегі зұлмат соғыстар, қантөгістер, тіршілік атаулыны жоюға бағытталған үрейлі қарулар осы «орындықтар» үшін, билік үшін болып отырғанын ишаралайды. Постмодернистік сананың барлығын терістеу, ешбір құндылықтан мағына таппау құбылысынан келіп шығатын «бедел дағдарысы», жоғарыда атап көрсеткеніміздей, Жаратушыдан бастап, саясат, әлеумет, қоғамдағы мәселелермен қоса руханиятымызды да айналып өтпеген. Әсіресе, 60- жылдардағы «жылымықтың» кезінде қыспақтан босай бастаған қоғамға батыстан ескен мәдениеттің ықпалын Доктың өзгелік төл сөздермен берілетін ой ағындарынан тұратын ішкі монологтарымен береді. Автор шығармасында көлемді орын бермесе де ақын Мұқағали мен Олжасты, суретші Калмыкты мұқатып өтеді. … я арычный юнец брошусь в моревный шторм, а море в степи это кредо-выхлест из скверного времени в «скверный» мой город- пространство, где хаживал почти по-калмыцки странный и пестрый чудак Калмык, не по «Слову», а по нашему «тьме-тараканьей» возвышенно-гордо (воистину «сал») бормотал бормотухе подзаборные чудные вещи Мукагалище, и жуткий Олжуха ужасая «кыз-куу»-иствовал истово, кого-то ужаривал по половецкому краю, пока не поймал свой «глиняный слог» [108, с. 46], – деп, әдебиет әлемінде өзіндік орнын белгілеп, шығармаларын табына оқитын оқырманға ақындардың екінші қырын, яғни, жеке өмірінің қалтарыстарын ашып көрсетуге тырысқан. Әдебиетте өшпес із қалдырған ақын-суретшілердің де ет пен сүйектен жаралған жұмыр басты пенде екендігін, өмірде олардың да қарапайым адамдар секілді қажеттіліктері мен әлсіз тұстары барлығына ишара жасайды. Мұқағалидың жауһарларын автордың өзі «чудные вещи» деп мойындап отырғандай, «подзаборные» анықтауышымен тіркестіре отырып немесе «кыз-куу»-иствовал», «кого-то ужаривал» деп Олжастың шабытына дем берген әрекеттерді санамалап, мысқылмен түйреп өтеді, ал моральдік- этикалық тұрғыдан баға беруді оқырманға қалдырады. Мұндай бедел дағдарысына құрылған шығармаларды әлемдік әдебиетте көптеп кездестіруге болады. Орыс әдебиетінде А.Битовтың «Пушкинский дом», Абрам Терцтің «Прогулки с Пушкиным», «В тени Гоголя», Владимир Сорокиннің «Голубое сало», В. Ерофеевтің «Москва-Петушки» т.т. сынды шығармалары кейде заманының ұлы тұлғаларының әдеби және жеке өмірлерінің ішкі құпияларын, пенделік тіршілігін ақтарып сап, «сіз табынатын жазушы осындай болған» деп ирониямен шектеліп жатса, кейбірінде ақылға қонымсыз, дөрекі гротескілік сипатымен асыра сілтеп жататын тұстары да аз емес. «Строфа у Пушкина влетает в одно - вылетает в другое ухо: при всей изысканности, она достаточно ординарна и вертится бесом, не брезгуя ради темпа ни примелькавшимся плагиатом, ни падкими на сочинителей рифмами» [140, с. 96] немесе «Короче, от пушкинской личности, препарированной этим способом, в Онегине ничего не осталось, но плавает перед глазами невнятица, над которой второе столетие бьются педагоги и школьники, пытаясь домыслить и выудить образ по частям - из той требухи, что вывалил Пушкин, лихо рассчитываясь с чортом, сосущим его изнутри, как глиста, как некое "я", взятое напрокат, заимствованное у человеческих современников, затем что поэту надо ведь жить, ведь человек же он все-таки...» [140, с. 170] деп А.С. Пушкинді «қайта пайымдауға» бағытталған орыс әдебиетіндегі алғашқы постмодернистік роман саналатын «Прогулки с Пушкиным» романы тұтастай ақын шығармашылығына арналған. Жазушы шығармасында жоғарыда атап өткен шығармалар секілді, Мұқағали мен Олжас ақынға байланысты «бедел дағдарысы» әдісін, арнайы кең қарастырмағанымен, өз замандастарына, олардың шығармашылығына деген ирониялық көзқарасын білдіріп өтеді. Ұлт үшін қызмет етіп, оның орнына ақы да, мақтау да сұрамай, міндеті етіп қараған қайраткер, қаламгерлерімізді ұлылардың ұлысына, арысы пайғамбарға теңеуде ойланатын тұстары бар болғанымен, мұндай тәжірибелердің әдебиет үшін тәлімдік те танымдық та маңызы жоқ деп ойлаймыз. Себебі уақыт өте келе, керексізін ұмытып, тек келешегіне қажетті мәліметтерді еркінен тыс сұрыптап, екшеп жадында сақтайтын әдемілікті, жасампаздықты сүйетін адамзат баласының табиғатындағы психологиялық кодқа «бедел дағдарысы» арқылы соққы беру рухани құлдырауға әкелетін апатты жолдың басы деп білеміз. жүктеу/скачать 0,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|