Драмадағы дәСТҮр сәкен Жүнісов – драматург

“Қысылғаннан қыз болдық” екi актiлi комедиясы жанры жағынан комедияға жататын болғандықтан да драматург ұстанымы бойынша ондағы көтерiлетiн мәселе екеу болуы шарт. 1) Бiрыңғай күлкiге арналуы қажет болса, 2) Күлкi астарында әлеуметтiк, адами мәселе, адамзат трагедиясын мысқылға, сатиралық образдарға телiп, сынауы шарт.

“Қысылғаннан қыз болдық” комедиясының көтеретiн мәселесi – совхоздағы мәдениет, көркем өнерпаздар үйiрмесiнiң хал-жағдайы арқау болған. Авансценасындағы директор мен белгiсiз адам арасындағы диалогында д и р е к т о р д ы ң. ”Тұрмысымыз ежелден дұрыс-ау, әттең, мәдениетiмiз нашар аталып бюрода бұйраланып тұрмыз-ау !” - дегенiмен бар сырды аңғаруға болады. Комедиядағы оқиғаға қатынасушылар құрамы, яғни көркем өнерпаздар үйiрмесiнiң штаттық құрамы да қызық құрастырылған. Iшiнде бiрде-бiр кейiпкерлерiнiң өнерге деген бейiмi, ыңғайы жоқ. Тiптi көркемдiк жетекшiсi – Жұматтың негiзгi мамандығы - мал дәрiгерi. Осыдан-ақ өнер үйiрмесiнiң “шеберлiк-деңгейiн” байыптауға болады, күлкi тудырудың амалы.

Бiрiншi көрiнiстегi оқиға бастамасы да күлкi тудыруға бейiм тұр. Мысалы: ”перде сырғып ашыла бере совхоз өнерпаздарының шағын ән-күй ансамблiнiң құрамындағылар ән салып жатыр. Өнерлiлер құрамы: Алтынбек – милиционер; Айгүл - оқытушы; Майра - басбух, декреттегi әйел; Сәния - аспазшы, декреттегi әйел. Ансамбльдiң қос жағында екi коляскада - сәбилер ұйықтап жатыр. Әнге қосылып сәбилердiң шыр -шыр еткен жыласы, оған ашуланған “с о в х о з директоры (ашулы). Осындай жерге балаларыңды шулатып әкелудi қашан қоясыңдар! Ертең астанада сендердi тыңдай ма, балаларыңды тыңдай ма?- дегенiне д е к р е т т е г i әйелдер. Ендi қайда тастаймыз бұларды? Декретiмiздi де дұрыс пайдаланған жоқпыз’’ дегендерiнен, комедиялық негiзгi тартыс - директор мен совхоз жұмысшыларының арасында. Совхоз милиционерi Алтынбек пен мал дәрiгерi Жұматтың арасындағы диалогтерi де күлкiлi жағдай жасай алады. Мысалы:

Ж ұ м а т. Балаларды жаман үйрететiн аналары. Қыңқ етсе болды, қолақпандай шыныны көмекейлете бастайды, - десе,

А л т ы н б е к. Ер жеткен соң бөтелкелерге бұлар үйiр болмағанда, кiм үйiр болсын ! [“Қысылғаннан қыз болдық”]

Драматург кейiпкер тiлiне де зор мән берген. Өз тiлiнде

С ә н и я н ы татаршалатып: ’’Ғадетләнбәсiн дисәгiз, балалар бахшасын нигә ашмисыздар. Бахша ашылми деп, пәрзәнт кутәрмәймiз ба? Иари онда…’’ [“Қысылғаннан қыз болдық”] дегенiн ұлттық өрнек жасайды, кейiпкер тiлiне қиянат жасамайды.

Ауылдың әйелдерiне жауапты дер кезiнде, құрғатпай директор да әйелдерден қалыспай берiп, жағаласып отырады. «Бала көтеру үшiн менен рұқсат сұрайтын шығарсыңдар, жаман қатты. Бұлардың бала тапқышына не берерсiң…’’,- деп, қалтасынан соска кигiзген екi кiшкентай шөлмек шығарып,- мә, аудандағы аптекадан зорға сұрап алдым,- деуi де ерiксiз езу тартқызады.

Драматург С. Жүнiсов совхоз директорының бейнесiне терең комедиялық қараспен терең бойлап ''ең арты балалардың емiздiгiне’’- дейiн ойлайтынын (үйiрмеден бөлек) тiлге тиек етiп, күлкi тудыртып тұр.

Ғалым Р.Нұрғали: ”Комедиограф құралы сан алуан: мiнезден туған күлкi, жағдайлар тоғысуынан шыққан күлкi, әлеуметтiк күштердiң шарпысуынан тұтанған күлкi, тарих аренасынан кетiп бара жатқандардың тұяқ серпер әрекетi әкелген күлкi. Шығармалардың атына күлесiң, кейiпкерлердiң есiмiне күлесiң, сөйлеу мақамына күлесiң, характерлерге күлесiң. Жайма шуақ күлкi, ащы күлкi, кектi күлкi” [87, 208],– деп күлкiнiң комедиялық шығармаларда кездесiп отыратын сан алуан табиғатына, түрiне классификация жасайды. Бұл күлкiлердiң барлық табиғаты С.Жүнiсов комедияларында көрiнiс табады.

Совхоз үйiрмесiнiң көркемдiк жетекшiсi Жұматтың ’’идеясы’’ таусылмайды. Бұл идеядан директор мен басбух ерiксiз қысылады, қымтырылады. Себебi барлығы да ақшаға келiп тiрелерi анық. Жұматтың кезектi идеясы – астанадан iрi музыкант-композитор жалдау, үйiрменiң толық құрамын астанаға уақытынан бұрын ертерек жеткiзу. Екiншi бiр ''жаңа’’ идеясы - құрамы кiлең қыздардан тұруы шарт!-деп совхоз директорының төбесiнен «осындай жаңа идеяларымен« қойып қалуының өзiн драматург С.Жүнiсов күлкiлi жоспарда келтiрген.

Д и р е к т о р. Әй, шырағым, былайша айтқанда, жарығым, осы ансамбльдiң өзiн құрап-сұрап, қолтығынан көтерiп, көтерем малдай аяғынан зорға тұрғыздық. Мына глав.бух. Майра Джундубаевна мен Сания Джапаровна сәтi түсiп, декретке шықты. Мына милиционерге дайын тұрған совхозда қылмыс жоқ. Басқа адамдарды жұмысынан ала алмаймын. Күрiш, қызылша, қой, құс, сиыр, ертең егiн… Мiне бес жыл болды өзiм де демалыс алғам жоқ. Ендi менiң басымды қатырма’’ [“Қысылғаннан қыз болдық”],- дегенiнде екi түрлi ой туындайды. Бiрiншiден, күлкiлi сөздер, ойлардың тiзбегi келтiрiлсе, екiншiден, осыдан 15-20 жыл бұрынғы қайнап жатқан ауыл өмiрi, қоғам тұрмысынан драматург сыр берiп тұр. Директордың бұлқан-талқан болып ашулануынан кейiн драмалық тартыс күшейiп, ширап, әр персонаждарына бұрыннан да артық жан бiте бастағандай болады. Оқиға шиеленiсе түседi.

«Ж ұ м а т. Осы мен дипломды консерваториядан алдым ба, зоовет институттан алдым ба? Келгелi малдың денсаулығын бақылау орнына…’’, - деп шын ниетiмен кейiстiк бiлдiрсе, қиялға берiле түсiп, iшкi ой-толғағын (монолог) сыртқа шығарады: ’’Eртең…ертең..ақ, қызыл көбелектердей қыз-келiншек, …бар газетте, бар аңызда бiздiң совхоз өнерi… Күнде совхозға түскен хат, күнде директорға жалынған, аяғына жылап жалбарынған жастар, оқу бiтiрген мамандар… жұмыс тiлеген адамдар өтiнiш етiп :’’Сiздiң жерге, мәдениетi өскен, қыз-қырқыны, жастары көп дескен, сiздiң елге қызметке барсақ’’, - деп бiраз жерге қиялымен шауып, директорды, т.б. жұмыскерлердi серпiлтiп, көңiлдерiн көтередi. Бұл - болар iстiң дайындығы ғана едi. Шын комедиялық, шын күлкiлi кезең ендi келедi. Яғни совхоз директорының ’’бұйрығымен’’ кемпiрлер мен еркектердiң бiразы ''қыз’’ болып қатарға қосылуларының өзi бiр қызық, комедиялық оқиға. Драматург С. Жүнiсов суреткерлiк ойының ұтқырлығы осыны қаласа керек. Совхоздағы Сәбира сауыншы кемпiрдi қыз қылуларынан үзiндi келтiрсек те ұғынуға жеткiлiктi.

Ж ұ м а т. Шашыңызға прическа жасатамыз.

Д и р е к т о р. Ернiңдi, тырнағыңды бояйсың.

Ж ұ м а т. Аяққа платформалы туфли киесiз…

Д и р е к т о р. Сәндi шалбар, әдемi көйлек…

Ж ұ м а т.Жүрiс-тұрысыңызды да жастарша өзгертесiз…

Д и р е к т о р. Ара-тұра темекi тартып қоюға да болады

Ж ұ м а т.Бiр сөзбен, мәдениеттi әйел болып шыға келесiз. [“Қысылғаннан қыз болдық”]

Драматург С. Жүнiсов бұл комедия да тек қана осы тақырып аясында ғана, күлкiлi ситуацияларды ғана сөз етiп қана қоймай, қоғам, заман шындығын да қоса қабат берiп отырады. Мысалы: Сол кездегi елдi жерде жұмыс жетпеушiлiк, кiлең қартайған адамдар қалуы, туған ауылына жаны ашымайтын шенеунiктер т.б. қоғамдық, әлеуметтiк мәселелердi де тiлге тиек етiп отырады.

Д и р е к т о р. Қай жасың бар? Қазiр жоғарғы оқу орнына түссе-ақ жастардың бiрi орала ма елге? Елде де шаруа, жұмыс, былайша айтқанда, ел тағдыры күтiп тұр-ау, ауыл азаматы емеспiз бе дейтiн қайсың бар? Бес жылғы оқу аздай, аспирантура, одан соң докторантура. Одан соң елге несiне келедi?… Жалпақов деген агрономның баласын бес жыл совхоз күшiмен оқыттық. Оқуын бiтiрген соң ''климат жарамайды’’ деген справка алып, астанада қалыпты'' [“Қысылғаннан қыз болдық”]

С. Жүнiсов бiр кездегi совхоз мүлкiн, байлығын бас мамандардың бас пайдасына пайдаланушылық әрекеттердiң бетпердесiн де ашып бередi.

Бүгiнгi нарық заманында жаппай елдiң тығырыққа тiрелiп, күйзелiске ұшырап, тоз-тоз болғанын көргенде, мына бiр пьеса жолдарындағы директордың монологнан заманның шындығына қызыға да, қызғана да қарайсың.

Д и р е к т о р. Бюрода шаруашылығың жақсы, мәдениетiң жаман, жүн-жұмыртқадан алдасың, ән-биден арттасың деп, жиналыс сайын құлағымды бұрайды, жеттi’’ [“Қысылғаннан қыз болдық”],–дегендерi анық мысал болады.

Жұмат аузымен айтылатын мына бiр сөз-комедияның атқарар жүгiн салмақтандырып, атына заты сай қалыпта қылады.

Ж ұ м а т. Жiгiттен әйел, кемпiрден қыз жасау - өнердiң нағыз шыңы емес пе?

Алтынбектен (совхоз милиционерi) Алтын атты қыз жасап, мезi қылған Жұмат пен совхоз директоры әбден жынына тигенi сонша ''Алтынкаға да’’ тiл бiтiп, екеуiнiң басына әңгiртаяқ ойнатып шығады. Мысалы:

А л т ы н б е к (Жұматқа). Осыншама қымбат киiмдердi Алматыдан қалай алдың, қай ақшаңа?.»

Ж ұ м а т. Совхоздың ақшасына.

А л т ы н б е к. Қай сметадан, қай қаржыдан?

Ж ұ м а т. Смета, мсметада шаруам жоқ, оны директор бiледi.

Д и р е к т о р. Әй, түгелдей маған жаба берме, бәрiнiң ретiн келтiрiп жүрген сен емессiң бе..

А л т ы н б е к. Қаншама қыруар ақшаға оркестр сатып алдыңыз! (директорға төнiп) Қандай есеппен, чекпен, банк арқылы ма, қандай жолмен?! Алматыдағы композиторды қалай жалдамақшысың?. Оған ақшаны кiм төлейдi? Қай сметада..» [“Қысылғаннан қыз болдық”]

Жұматтың қалаға барып, музыкант-композиторды жалдауы, оның басында көнбеуi барлығы пьесаға комедиялық табиғатын арттұрып тұр. Совхоздың “жұмысымен” әбден әккiленген Жұмат музыкант жiгiтпен бiр күлкiлi оқиғаға тап болады. Қаладағы композитор Эдик осы уақытқа дейiн үйлене алмай жүрген сүр бойдақ. Жұматтың аузынан ансамбльдiң құрамы кiлең қыздар деген сөз шығысымен жабыса кетедi. Бiрде үйiрме мүшелерiмен танысу барысында Алтынкаға (Алтынбек-милиционер) қатты ғашық болып қалғанын жасыра алмайды.

Осы жерден бастап пьесада комедиялық қақтығыстар жиiлеп, шарықтап, езуiңдi жиғызбайды. Жұмат – екi оттың ортасында қалғандай күй кешедi. Комедиядағы Эдиктiң анасының бейнесiн драматург С.Жүнiсов шебер суреттейдi. Жұмат совхоздың өнердегi абыройын ойлап Эдиктiң айтқанына келiсiп, таныстыруға амалсыздан бел буады. Келесi көрiнiстегi оқиға «Алтынкаға» ғашық болған Эдиктiң тарапынан болған әрекеттер жиi. Комедиядағы Эдиктiң бейнесi – шығарманың шаңырағын тiк ұстап тұрғандай. С. Жүнiсов тарапынан сәтте қатыстырылатын кейiпкер.

Мазаққа тап болған Алтынбек Жұматпен, совхоз директорымен жиi күлкiлi қақтығысқа келiп отырады. Өнер ұжымындағы адамдардың барлығында бiр ұран - совхоздағы мәдениет мәселесi. Комедия соңында бар қиындыққа шыдаған совхоз коллективi мәдениетте iрi табысқа қолдары жетедi. С.Жүнiсов комедияның эпилогын Бейiмбет Майлин өлеңiнiң үлгiсiмен, дамыта отырып аяқтайды.

Драматург Сәкен Жүнiсовтің “Кроссворд немесе әзiл маскарад” атты екi бөлiмдi сатиралық комедиясы алғаш рет республика бойынша 1983 жылы Семей қаласындағы Абай атындағы музыкалы драма театрында режиссер Е.Обаевтың шеберлiгiмен жүзеге асты. Қарағанды драма театрында 1989 жылы, Павлодар қаласындағы Ж.Аймауытов атындағы музыкалы драма театрында 1994 жылы белгiлi өнер қайраткерi Е.Тәпеновтың режиссерлығымен сәттi жалғасын тапты. Ал Әуезов атындағы академиялық драма театрында қойылып, ертеңiнде “Орталық Комитеттiң” тарапынан нұсқау берiлiп театр репертуарынан алынып тасталады. Ол жөнiнде белгiлi театр, драматургия сыншы Ә.Сығаев: “Әуезов театры сахнасында небәрi бiрақ рет көрсетiлген “Кроссворд…” Орталық Комитеттiң нұсқауымен суырмаға қалай сып бергенiн бiлмей де қалды. Хайуандардан да бетер, мақұлықтан ары тұрған адам-азғындардың сұрқия сүлдесiн Маймыл, Түлкi, Қасқырдың кейпiнде маска арқылы күлкiлi көрсететiн драмашының асқан шеберлiгi әлдекiмдердiң шамына тидi. Қайсыбiреулер сахнадан өздерiн танып жатты. Кейбiреулер бiр-бiрiне күдiкпен қарай бастады” [88, 78] ,- деп әдiл бағасын берген.

“Кроссворд…” пьесасы турасында баспасөз беттерiнде ғалым, сыншылар қауымынан әртүрлi пiкiрлер болды [89].

Пьесаның бiрiншi көрiнiсiндегi оқиға бiр қалалық мекеме бөлiмнiң бастығы Орынбасар Амировичтiң есiгiне кiру үшiн телмiрiп отырған қарапайым адамдар өкiлiдерi. Бастықтың қоңырауы шылдыр еткенде секретарь әйел Зоя iшке енiп, жылдам қайта шығып сырттағыларға:” Махаббаттың алғашқы белгiсi не?’’ деп кiруге зарығып отырғандарға сауал тастайды. Iле-шала Зоя. ”Ал, кiм тез табады (күлiп), соны Орынбасар Амирович қабылдайды”,- дегенiнен-ақ iштегi бастықтың жұмыс уақытында ерiгiп, кросвордты ермек қылып, қарапайым халықты елемей отырғанынан қандай адам екенiн сездiртедi. Бастықтың бұл қылығына шыдай алмаған жасы егде тарта бастаған Б а қ а й. Бұны бiзден неге сұрайды? Сонда моральдық жағымызды тексеру ме?« –дегенiне музыкант-педагог М ұ р а т. Жоқ аға. Бұл - кроссворд, сөз жұмбақ, кейбiр адамдардың осындай хоббиi болады. Қайтесiз, бiлгендерiмiздi айта берейiк’’, – деп кейiстiк бiлдiрiп отыра бередi [“Кроссворд немесе әзiл маскарад”].

Екiншi көрiнiстегi оқиға - Орынбасар Амировичке масхана бастығы Хайдаров мұңын шағып отырумен басталады. Өзi 34 жыл адал еңбек етiп келе жатса да шенi әлi күнге дейiн ''капитан’’, ал өз тұстастарының алды ''генерал’’, ''полковник’’ болып жатқанын арасында тiлге тиек етiп қояды. Пьесадағы қақтығыс, тартыс өрбiп кете барады. Бұл – шығармадағы алғашқы тартыс, қақтығыстардың басы. Бастық Орынбасар Амирович өзiнiң бiрге өскен тел құрбысы Хайдаровты бiрiншiден, мәдениетсiзсiң, есiктi қағып кiрмедiң, екiншiден, өзiнiң биiк қызметiн бетiне басып, айқайламай сөйле, жұмысың болса тез айттың,- астына ала бередi.

«О р ы н б а с а р. Ал, естiсең сол, сенi майорлыққа қалалық милиция бөлiмi биыл да ұсынған екен, мен биыл да сызып тастадым. Қарсымын!

Х а й д а р о в. Қарсымын, неге?

О р ы н б а с а р. Званияңды көтеретiндей соңғы 15 жылда ерекше еңбегiң жоқ.

Х а й д а р о в. Оу, вытрезвительдiң начальнигiнде не еңбек болуы керек көзге түсерлiк.? Немене мен гектарына 15 центнердiң орнына 20 центнер астық оратын диқанмын ба немесе бiр сиырдан пәлен литр сүт сауып жоспарды асыра орындайтын сауыншымын ба? ,- деп екеуара талас-тартыс диалогы әр әңгiменiң басын қозғап айтысып отырады. Яғни, О р ы н б а с а р: ’’Медвытрезвитель жоспар орындамайтынын, сендер сол алқаштармен ауыз жаласып, тiптi пара аласыңдар’’ , –деп жапқан жаласына шыдай алмаған Х а й д а р о в (жүрегiн басып, қиналып). Сонда бiз маскүнемдерден, бичтерден пара алмақпыз ба? О-оһ! Қисын жоқ қой, қисын… Сонда… менiң… парақор …ұры…болғаным ба?…Дәлел…[“Кроссворд немесе әзiл маскарад”].

Капитан Хайдаров ашуын «iшiне« бүге қойып, өзiнiң басты шаруасы - жаңа жылға құрдастарын қонаққа шақырып жатқанын, телефон арқылы өзiңдей үлкен адамды шақыруға ұят санап, ауызба-ауыз айтуды жөн деп тапқанын айтып Орынбасарды көндiредi. Креслоға бiржола үйренiп, әккiленiп алған Орынбасар өзiне-өзi Хайдаров шығысымен. ''Ұсталмаған ұры’’. Көрейiк бүгiн тұрмысыңды да, қызметтегi қылмысыңды да. Шынында да осыларды тым еркiнсiтiп жiбердiк. Бүгiн бiр тексерiп көрейiншi’’- деп күптi көңiлiне медеу тапқандай болып масайрайды.

Қабылдау бөлмесiнен шығып келе жатып өзiне-өзi ''жетi адам… жетi адам’’ деп кабинет алдындағы клиенттерге бұрылған Х а й д а р о в. Өй, Бақай, құрдас-ау, сен бе едiң ?’’ деп оны бағана көзге iлмегенiне кешiрiм өтiнiп, жаңа жылға үйiне шақырып, қасында отырған музыкант-педагогтi де ертiп ала кетедi.

Төртiншi көрiнiстегi оқиға бiр шашлықхананың iшiнде жалғасады. Шашлықхана меңгерушiсi-Ашот, комхоз Бөрiбай Балтабаев, курорторг қойма меңгерушiсi-Симулянский үшеуi әңгiме соғып, сыра iшiп, шашлық жеп отырған көңiлдi отырыстарына есiктi қағып Хайдарып кiрiп келедi. Барлығы оны сыйлап, Хайдаров Ашотқа өз есебiнен столды қайта жасауды өтiнедi. Жақсы отырыстың үстiнде ''жолдастарын’’ тегiс туған күнi мен жаңа жыл кешiне шақырады.

Бесiншi көрiнiсте Хайдаров үйiндегi ''өтiрiк туған күн мен жаңа жыл, өтiрiк майор званиясын жуу кешi’’ думанды өтiп жатады. Бастықтарының ''жетiстiктерi мен құрметiне’’ дән риза болысқандары сонша кейбiреулерi ''жаңа жылда масханаға түсушiлер көбейсiн’’ деп те сiлтеп қалысады.

Kелесi көрiнiстегi оқиғада - айықтырғыштағы тiршiлiк әрекетi жүрiп жатады. Масхана медбибiсi мен шомбал қара милиция қызметкерi күнделiктi, жаттанды рәсiмдерiн жасап, қабылдап жатыр. Хайдаров үйiнен ''тойып’’ шыққан жаңа жылды ерте қарсы алушылар «түнгi көбелектей« айықтырғышқа топырлап кезек-кезегiмен түсе бастайды. Алғашқы болып Бақай-почтальон түседi.

С.Жүнiсов ойының әдеттегiден тың шешiмi–айықтырғышқа түсушiлерге өмiрдегi табиғатына сәйкес бiр-бiр «аңдық маска» кигiзiп, арнайы салқын бөлмелерге қаматады. Драматург мақсаты - өмiрдiң бұралаң жолын, iшiп-жеу, халық үстiнен күн көру, жағыну, өтiрiк қылымсу, арандату, басыну т.б. қаракеттердiң бетiн ашу, алдын алу. Пьесаның өмiршеңдiк негiзгi мәнi де осы.

Айықтырғышқа келiп түскен ’’клиенттерге’’ табиғатына сәйкес бiр-бiр маска кигiзедi: Бақай - «қоян», Симулянский-«түлкi», Ашот-«борсық», Бөрiбай-«қасқыр», Фарид-«есек», Олег Hиколаевич-«мысық», Мұрат-«маймыл».

Жаңа жыл алдында ''қызу жұмысты’’ бiр тексерiп шықпақшы болған бастық Орынбасар Амировичтiң де масханаға тап болуы-тосын, ерекше жағдай. Үстiнде қызмет киiмi болғанымен қалтасында еш құжаты жоқ, шомбал қара милиционерге өзiн мойындата алмай (себебi, ешқашанда қызмет бабымен жұмыс орнын араламайтын, кабинетiне ешкiмдi қабылдамайтын тоң мойын) алдыңғылардың соңын алып, «арыстан« маскасына ие болып қатарға қосылады.

Драматург С.Жүнiсов комедиялық шығармасының оқиғасын күлкiлi, ащы мысқыл тартысқа құрып, жаңа жыл қарсаңында ''маскарад’’ ұйымдастырып, көрерменiнiң, қалың қауымның жүрегiне жылы жол тауып, оқиға тартысын, персонаждар әрекеттерiн қоюлатып, бүкпесiз шындықты, өмiрдегi шын келбеттерiн, сиықтарынан хабар бергiзу үшiн, ''бет перделерiн’’ жауып бiр-бiрiне өз аттарынан сырларын айтқызатын тың амал ойлап тапқан.

С. Жүнiсов кеңес заманында халық атынан iшiп-жеушiлердiң, әлеуметтiк теңсiздiк, қызметiн жеке басына пайдаланушылардың шын портретiн сескенбей сахналаған. Пьесаның бiрiншi бөлiмi – кейiпкерлердiң кезек-кезегiмен маска киюлерiмен аяқталады. Шығарманың экспозициясы да толық ашылады.

Екiншi бөлiмдегi оқиға айықтырғыш iшiнде жалғасады. Оқиға тартысы да қыза түседi. Ақ төсектiң үстiнде жатқан «мастар«. Аңдар арасындағы басты әңгiме - ''қоғамда кiм жегiш’’, - деп даурығысып, бәрi ’’Орынбасар Амирович’’ деп бас салысады. Аңдардың бiреулерi қорғаса, бiреулерi керiсiнше жегiштiгiн дәлелдегенсiп, өздерiнше айыптайды. Аңдар айтысы басталады да кетедi. Пьеса шындығы көзiмен қарағанда, аңдар өмiрдегi өздерiн танымай, тiршiлiктегi келеңсiздiк атаулыны ортаға салады. Араларында тек қана қу түлкi Арыстан (Орынбасар) кiрiп келгенде де жазбай танып, асты-үстiне түсiп ''үлкен адам’’, байқап сөйлеңдер деп жылмаңдай отырысады. Ендi «аңдар« өмiрiнен мысалдар келтiрейiк:

«М а й м ы л. Пой-пой! Пой-пой! Бүгiн бүкiл зоопарк көшiп келген бе? Ой, сабаз-ай, айуандардың жатысын-ай!«

М а й м ы л. Айуан деген мына сен - Арыстан, сен - Қасқыр, сен - Түлкi, сен - Борсық. Ал, өттерiң жарылып кетсе де! …

А р ы с т а н. Iшкен екенсiң, жұртқа ұрынбай жайыңа тұр, көргенсiз! [“Кроссворд немесе әзiл маскарад”],– деп қай жерде де Арыстанның кеуде көтермек пиғылы қалмайды.

Драматург С. Жүнiсов әр айуанның iшкi жан дүниесiнен де сыр оқытады. Мысалы, «Қоян» (Бақай) - қалалы жерде көп уақыттан берi адал еңбегiмен почтальон., 14 баласымен 4 бөлмелi үйде тұратын iшкiш. Бiр ғажабы қалалық үлкен мекеменiң меңгерушiсi Орынбасар Амировичпен көршi. Өзiнiң көп балалы семья екенiн қалалық әкiмшiлiкке жаза бергесiн, көп қабатты үйдiң үстiңгi этажынан 4 бөлмелi пәтер берген. Әкiмшiлiк жақсылық iстедiк деп, керiсiнше ыңғайсыз жағдайға душар қылады. «Туғалы жеке үйге үйренiп қалған 14 бала, жаңа пәтерге барысымен күнiне 14 рет то далаға, то үйге кiрiп-шығып, топырлайды. Сол, сол-ақ екен, күнiне 14 рет бiр смен, 14 рет екiншi смен ұрыс, айғай-шу басталды да кеттi. ''Балаларың көргенсiз, үйде ұстай алмайды екенсiңдер, несiне табасыңдар жүгенсiздердi»’,–деп Орынбасар Амировичтiң айпара әйелi 28 рет шаңымызды қағады [“Кроссворд немесе әзiл маскарад”].

Айлакер, екi жүздi түлкi: ’’Әрине, күнiне 28 рет қасыңнан дүрлiгiп өтiп жатса, мен жынданып кетер едiм. Қайта Александра Басовна өте көнтерлi, мәдениеттi адам ғой’’,- деп жағынады. Түлкi (Симулянский) - өзiнiң түлкi сипатын айықтырғышта да байқатады. Өмiрдегi қызметi-курорторгтiң қойма меңгерушiсi, бас пайдасына ғана аяқ басатын, қылығы, сөзi, iсi жылтыр, алысты болжағыш, бастық атаулының бетiне қарсы келмейтiн жылмаң. Арыстан (Орынбасар) алғаш масханаға кiрiп келгенде де бәрiнен бұрын жылмаңдап, танып, ''үлкен адам’’ деп отырған айналасына ишара тастауында да үлкен есеп бар. Тiптi '' Ғафу етiңiз, суық тиiп тымауратып қала ма дегенiм ғой, қазiр қалада вирус ’’

Түнгi қонақ -Мысық (Олег Николаевич) -өмiрдегi негiзгi қызметi- студент, болашақ журналист. Айықтырғыштағы әрекетiне кiсi күлерлiк. Маскадағы аңдар өмiрдегi келеңсiздiктердi айтып отырғандаол барлыын қағазға түсiрiп отырады, болашақ шын маман. Айықтырғышқа да тап болуы аяқ астынан. Қаладағы қонақ үйлерде орын болмай (шынында олардың тiлiн таба алмай), түнеп шығар жер iздеп жүрiп, ақыры амалы таусылып «масханаға« келедi. Басында шомбал қара милиционер өз аяғымен келген бейбаққа таң қалып ''аузыңнан арақ исi шықпайды деп’’, оның ''далада үсiп өлемiн ғой, қонып шығайын’’,- дегенiне құлақ аспай қуып шығады. Түнгi қонақ көп ойланбай iшiп келiп ''заңды қонақ’’ болып рәсiмiмен қабылданады. Айықтырғыштың iшiндегi өзара айтыс, ой-толғақтарына куә болып, қанағаттанарлық сезiммен ''аңдардың’’ ой, пиғыл әрекеттерiн қойын дәптерiне түсiре бередi, түсiре бередi.

Маймыл (Мұрат) – музыкант-педагог, үйленбеген, үйсiз-күйсiз, тұрмыстың ауыртпашылығы әбден езiп жiберген бейбақ жан. Айықтырғыш өзiнiң айтуынша тұрақты мекенi, демалыс орны. Алғаш кiрiп келгенде м а й м ы л (Мұрат). ''Пой-пой! Бүгiн бүкiл зоопарк көшiп келген бе? Ой, сабаз-ай, айуандардың жатысын-ай!’’– деп барлығына бiр-бiр тиiсiп өтуiнде үлкен сыр бар. Тiптi мына эпизод езу жиғызбайды. “Айуандар”-деген сөзге намыстанып қалған Арыстанды (Орынбасар), Түлкiнi (Симулянский) былай деп жақсы қатырады.

М а й м ы л (Мұрат). “Биыл жазда курортқа келген бiр профессор осында түсiп қалды. Сол айтады:”Адамдарды өлiм ғана теңейдi”,- деушi едi бұрынғылар, ал бұл кезде “Адамдарды вытрезвитель теңейдi”,- дейдi. Так што, айғайлама, жолдас арыстан! Сен түгiлi профессордың өзi де мына бiзбен тең сөйлескен, әттең ондай кiсiлiгi бар адамдар ендi түсер деймiсiң!”- дегенiнде ащы сыр, ұлт, ұрпақ атына бататын сөз бар.

Маймыл (Мұрат) айықтырғышта күнде жататын үйi болғандықтан да оның үйреншiктi орны, төсегi, аяғына киетiн тәпiшкесiне дейiн бар, сол үшiн қасындағылармен сөзге келуiнде де ащы мысқыл, ауыр ой, салмақ бар. Драматург С.Жүнiсов Мұрат бейнесi арқылы өмiрдегi музыкант-педагогтардың көпшiлiгiнiң үйсiз-күйсiз, айлығы тамағына әрең жететiн халдерiн комедиялық шығармасына арқау етiп, кеңес үкiметi заманында құпия, бәрi жақсы делiнiп келген тұсында да ашық айтып, шындығын әшкерелеп бередi.

Арыстан (Орынбасар) – айықтырғышқа ойламаған жерден келiп түседi. Орынбасар Амирович өмiр тұрмысынан кабинетiнде төрт қабырғаға қарап артта қалғанын бiр түннiң iшiнде сезiнедi, күйiнедi, ерiксiз қатты ойға шомады. Пьесаның әлеуметтiк мәнi де осында. Бастықтың тоң мойыны әбден сiресiп қалғаны сонша, жар бере қоймайды. “Ә” дегенде аңдар айтыс-тартыс диалогтарындағы негiзгi әңгiме арқауы “қоғамда, өмiрде, осы кiм жегiш, iшкiш, пайдакүнем” дегенде, барлық аңдар бiр ауыздан шу етiп “Орынбасар Амирович” деп даурығысады. Оған арыстан кейпiндегi Орынбасар өзiнiң табиғи қалпына түсiп кеткенiн бiлмей шыр-пыр болады да қалады.

“М ы с ы қ (жазып). Тағы бiр тақырып табылды: “Бiзде кiм жақсы тұрады?

Е с е к (ұшып тұрып). Мен таптым. Ол-жаңағы Орынбасар Амирович.

А р ы с т а н. Ай, Есек, саған деген сөз жоқ. Жатпаймысың тыныш қана жайыңа.

Т ү л к i. … Орекеңнiң қандай қатысы бар бұл арада?!

Е с е к. Әй, өздерiң емес пе, жаңа пара алатын адам деген. Пара да ұрлық емес пе?

М ы с ы қ (жазып). Пара алғанын көрдiңiз бе?

Е с е к. Жаңа ғана қоян айтпады ма . Басқа үйлерге ремонт жасамай, оның үйiне жылда жасайды. Тегiн бояу, тегiн сыр, тегiн ремонт…Осындай заңсыз ремонт пара емес пе?” [“Кроссворд немесе әзiл маскарад”].

Орынбасар Амирович бұрын ұрыны сырттан iздеп жүрсе, сол ұрылардың бiрi өзi екен. Яғни, жыл сайын тұрғын үйiне тегiн ремонт жасатып, мемлекет қаржысын шашып келген комхоз бастығының өзiне берген парасы екенiн бiлмей келген. “Айлығынан шайлығы көп, шайлығынан байлығы мол, ұсталмаған ұрылар” деп жазықсыз Хайдаровты күйдiрiп жүрсе, көпшiлiк заттарға зәрулiктi туғызатын да, ұсалмаған ұрыларға жол беретiн де өзi екен. Оған жауапты қасындағы “маскалы-аңдардан”естiп, сезiнiп, ойға шомады. Аңдар өмiрде кiм жегiш, кiм парақор деп айта келiп,

Қ а с қ ы р (табиғатына сәйкес). Әй, Қоян, осының бәрi сенiң кроссвордыңнан шыққан сөздер. Өзi неше әрiптен тұрушы едi?

Қ о я н (Маймылға қарап). Неше әрiп едi?

А р ы с т а н (байқамай). Тоғыз әрiп…

Қ а с қ ы р. То-о-ғыз! Ха-ха-ха!…шаш-лыч-ник!

Б о р с ы қ. Ашуланып, түтiгiп, тапқан екенсiңдер жемқорды…-деп айтыс-талас-тартыс Борсыққа ауа бередi…» [“Кроссворд немесе әзiл маскарад”].

Пьеса шарықтау шегiне жетiп, ''маскалы аңдар’’ сырласуынан шындықтың бетi тырналып, осы болып жатқан, кеткен ақауларға «кiм кiнәлi» деген заңды сауалға тұспалмен, жобамен жауап алғандай болған сәтте айықтырғыш бастығы, капитан Хайдаров үйiнде ұйықтап жатып, небiр ауыр түс көрiп, сандырақтап оянады. Күйеуiнiң жанайқайына ас үйден жүгiре басып келген әйелiн көргенде одан бетер ыршып кетедi. Сөйтсе ұйқылы-ояу күйiнде әйелi қолындағы нан жаятын оқтау – дубинка ұстаған милиционер болып көзiне елестейдi. Жөнiне ендi келген капитан өз қонақтарының түгелдей айықтырғышқа түскенi–тәттi түсiндегi қиялы екенiне қатты қуанып кетедi.

“Кроссворд немесе әзiл маскарад” атты екi бөлiмдi сатиралық комедияның көтерген мәселесi – бүгiнгi өмiрдегi шындық. Қазiргi заманда да айықтырғыштағы оқиға барысы осы сатиралық туындының айналасында. Драматург С. Жүнiсов елiмiздегi iндет – маскүнемдiктiң, халық басындағы трагедиялық халдiң бетпердесiн ашып, көрсетедi. Пьеса авторы көптеген жағдайлардан шетпұшпақтап, ишара тастап, “ойлан, ұрпақ” ұранын да қатар көтерiп отырады. Осы жерде З.Қабдоловтың:”… өмiрдегi келеңсiз, керексiз құбылыстарды, адам бойындағы қасиетсiздiктi, оспадарлықты, мiнездегi мiндi сықақпен сынап, келекеге айналдыратын күлдiргi пьеса… күшi - күлкiде, күлкiнiң күшi - шыншылдық пен табиғилықта” [90, 346],- деп айтқаны дәлел.