Дуйсебекова Жайнагул Мураткызы Ауызша тілдің жүйесі мен құрылымын меңгерту арқылы филолог-студенттердің сөз мәдениетін қалыптастыру әдістемесі

102 
 
болды: 
 
1-сұрақ: «Сабаққа қажетті ақпаратты табу үшін ғаламторға жүгінесіз 
бе?».  Нәтижесі:  «Бірінші  ғаламтордан  іздеймін»  -  87%,  «Кітаптан  табуға 
тырысамын» - 13%. 
 
2-сұрақ: 
«Қарым-қатынас 
жасау 
үшін 
әлеуметтік 
желілерді 
қаншалықты  жиі  пайдаланасыз?».  Нәтижесі:  «Жиі»  -  89%,  «Сирек»  -  10%, 
«Пайдаланбаймын» - 1%. 
 
3-сұрақ:  «Қазіргі  білім  беру  жүйесінде  ақпараттық-коммуникациялық 
технологияларға  көбірек  көңіл  бөлінуі  керек  деп  есептейсіз  бе?».  Нәтижесі: 
«Иә» - 73%, «Жоқ» - 27%. 
 
4-сұрақ:  «Оқу  үдерісінде  пәнге  қажетті  электронды  оқу  құралдарының 
болуын қалар ма едіңіз?». Нәтижесі: «Иә» - 93%, «Жоқ» - 7%. 
 
5-сұрақ:  «Сіз  өз  оқу  тәжірибеңізбен  басқа  жоғары  оқу  орнындағы  білім 
алушылармен  интерактивті  түрде  бөлісіп  тұрғыңыз  келе  ме?».  Нәтижесі: 
«Иә» - 76%, «Жоқ» - 33%. 
 
Байқағанымыздай,  білім  алушылардың  басым  көпшілігі  оқу  үдерісінде 
ақпараттық-коммуникациялық  және  медиатехнологиялардың  мүмкіндіктерін 
пайдалануға  қарсы  емес.  Біріншіден,  білім  алушылардың  қызығушылығын 
ояту, 
екіншіден, 
оқытудың 
нәтижелілігін 
арттыру 
үшін 
аталған 
технологияларды пайдаланған дұрыс. Ал қалай пайдалану туралы ұсыныстарға 
жұмыстың келесі бөлімінде кеңірек тоқталатын боламыз. 
 
Арнайы  дидактикалық  ұстанымдардың  тағы  бір  түрі  –  ауызша  сөз 
мәдениетін  сыни тұрғыдан ойлау сауаттылығын дамытуды ескере отырып 
оқыту.  Сыни  тұрғыдан  ойлау  туралы  қазіргі  таңда  аз  айтылып  жүрген  жоқ. 
Тіпті әдістемелік әдебиеттердің 90%-ы соған негізделіп жазылып жатыр десек 
артық  айтпаймыз.  Білім  беру  жүйесінде  «сыни  тұрғыдан  ойлау»  ұғымын 
қатыстырып  сөйлеу  сәнге  де  айналып  бара  жатыр.  Ал  шын  мәнісінде,  сыни 
тұрғыдан ойлауды біз қаншалықты дұрыс және терең түсінеміз? Негізінде, бұл 
ұғым  шексіз  ақпараттар  мен  еліктеушілік  заманында  бізге  аса  қажет.  Сыни 
тұрғыдан ойлау жөнінде жазылып жүрген зерттеулерде: «Сыни сауаттылықты 
білімді өмірлік мәселелерді шешуге арналған құрал деп түсіну керек. Студент 
басына  орасан  зор  көлемде  мәлімет  жинап  алып,  олардың  өмірде  не  үшін 
керектігін  және  қалайша  қолданылатындығын  білмей  жүрсе,  ондай  білімнің 
қажеті  қанша?  Білім  –  өмірде  өз  қажетін  таба  алатын  білік  пен  дағды. 
Сондықтан  не  үйренсек  те,  оның  барлығы  да  өмірмен  тығыз  байланыста 
болғаны  жөн»  [129,  б.108-109]  деп  көрсетеді.  Ал  сыни  тұрғыдан  ойлау  бізге, 
яғни ауызша сөз мәдениетін дамытуда қалай көмектеседі дегенде, ауызша сөзді 
жүйесі  мен  құрылымына  дұрыс,  сауатты  баға  беру,  мәтінді  сыни  тұрғыдан 
ауызша талдау және сөйлейтін сөзімізді дайындау секілді жағдайларды мысалға 
келтіруімізге болады. 
 
Ауызша  сөзмәдениетін  жетілдіруде  ескеру  керек  арнайы  дидактикалық 
ұстанымдардың  соңғысы  –  модельдеу ұстанымы.  Кез  келген  мәселені  зерттеу 
мен  оқытуда  оның  қалыптасқан  жағдайына  сай  моделін  жасау  тиімді. 
Модельдеудің көмегімен ауызша сөз мәдениетінің қалыптасып, дамуына ықпал 
ететін факторлардың өзара байланысын да нақты көрсетуге болады. Сондай-ақ 

103 
 
ауызша  сөз  мәдениетін  оқытуда  оқу  тәжірибесінен  соң  қажетті 
құзыреттіліктерді  игерген  студенттің  моделін,  алған  білімінің  сапасын, 
үйренген  дағды-біліктіліктерін  анықтауда  модельдеу  ұстанымына  жүгінген 
дұрыс деп есептейміз. 
 
Түйіндей  айтқанда,  «дидактика»  сөзінің  өзі  грек  тілінде  «оқыту», 
«дәлелдеу»  деген  ұғымдарды  білдіреді.  Бұл  сөздің  ауызша  сөз  мәдениеті 
әдістемесін түзуде де маңызы зор. Себебі дидактикалық ұстанымдар қандай да 
оқытудағы  мақсатқа  жетуде  бізге  жүйелі  жол  салып,  оқу  сапасын  арттыруға 
көмектеседі. 
 
 
Бірінші бөлім бойынша тұжырым 
 
Қарастырылып отырған зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауы тіл – сөз – 
сөйлеу  арақатынасы  мен  зерттелу  тарихына,  ауызша  тіл  мен  жазба  тілдің 
өзіндік  ерекшеліктеріне,  қазақ  ауызша  тілі  мәселелерінің  қарастырылуы  және 
оны  зерттеу  мен  оқытудың  маңызына,  ауызша  сөз  мәдениеті,  педагогикалық 
дискурс  мәселелеріне,  филолог-студенттердің  ауызша  сөз  мәдениетін 
қалыптастырудың  когнитивтік  және  лингвоәлеуметтік  тұжырымдамасын 
жасауға,  ауызша  сөз  мәдениетін  жаңаша  оқытудың  дидактикалық 
ұстанымдарын айқындауға арналған.  
 
Жоғарыда аталғандарды негізге ала отырып, төмендегідей тұжырымдарды 
келтіруге болады: 
 
Біріншіден,  тіл  –  ортақ,  сөз  бен  сөйлеу  жекелік  сипатқа  ие.  Сөз  тілге 
қарағанда өзгермелі. Алайда тіл мүлдем өзгермейді деген түсінік қалыптаспауы 
керек. Тек оның өзгеруі әлеуметтік және қоғамдық қажеттіліктерге байланысты 
болып  отырады.  Тіл,  сөз,  сөйлеуге  қатысты  ұғымдық  ерекшеліктердің  халық 
санасындағы  көрінісін  халық  ауыз  әдебиеті  үлгілерінен,  ақын-жыраулардың 
толғауларынан, зиялылардың айтқан сөздерінен көруге болады.  
 
Екіншіден,  ауызша  тіл  мен  жазба  тілдің  аражігін  ажырату  оңайға 
соқпайды.  Дегенмен  ауызша  тіл  мен  жазба  тіл  тек  өмір  сүру  формаларымен 
ғана  емес,  коммуникация  барысында  қолданылатын  тілдік  амалдары, 
құралдарымен де дараланады. Сонымен қатар олар қолданыстағы фонетикалық, 
лексикалық, грамматикалық және стилистикалық белгілерімен де ерекшеленеді.  
 
Үшіншіден,  ауызша  тіл  ауызекі  сөйлеу  тілі,  бейтарап  сөйлеу  тілі  және 
ауызша  әдеби  тілге  бөлінеді.  Қоғамымызда  қалыптасқан  қазіргі  тілдік 
жағдайымызда бейтарап  сөйлеу  тілін дамыту  –  тіліміздің  өміршеңдігін  сақтап 
қалудың кепілі болмақ. 
 
Төртіншіден, қазақ тіл білімінде бүгінге дейін ауызша тіл мен ауызша сөз 
мәдениетінің  зерттелуіне  қажетті  алғышарттар  жасалып  келді.  Дегенмен  олар 
әлі де тереңірек қарастырылуды қажет ететін мәселелер болып табылады. 
 
Бесіншіден,  зерттеу  жұмысының  басты  нысаны  –  филолог-студенттердің, 
яғни болашақ мұғалімдердің ауызша тілі болғандықтан, ауызша сөз мәдениеті 
және  оның  әдістемесі  педагогикалық  дискурс  аясында  қаралуы  керек. 
Педагогикалық  дискурс  –  институционалды  дискурстың  бір  түрі.  Оны 
зерттеудің негізінде педагогикалық дискурста қолданылатын стратегиялар мен 
тактикалардың жүйесі жасалып, өзіндік ерекшеліктері айқындалды. 

104 
 
 
Алтыншыдан,  филолог-студенттердің  ауызша  сөз  мәдениетін  дамытудың 
когнитивтік  және  лингвоәлеуметтік  тұжырымдамасын  жасау  олардың 
(филолог-студенттердің)  танымдық  ерекшеліктеріне,  әлеуметтік  ортаға 
бейімделуіне  негізделеді.  Зерттеудің  эскперименттік  жұмыстарында  тіл 
тұтынушылары сөз мәдениеті тұрғысынан элитарлы, орта, ортадан төмен және 
төмен деңгейлерге бөлінетіндігі анықталды.  
 
Жетіншіден,  жоғары  оқу  орнында  білім  алушылардың  ауызша  сөз 
мәдениетінің қалыптасып, дамуы динамикалық сипатқа ие. Ол даму барлық оқу 
барысының төрт жылын да қамтиды. 
 
Сегізіншіден,  ауызша  сөз  мәдениетінің  әдістемесі  жалпы  және  арнайы 
дидактикалық  ұстанымдарға  сүйенеді.  Ұстанымдарды  дұрыс  таңдау  әрі 
оқытуда оңтайлы пайдалану алға қойған мақсатқа жеткізетіні анық. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

105 
 
   
2  АУЫЗША  ТІЛДІҢ  ЖҮЙЕСІ  МЕН  ҚҰРЫЛЫМЫН  МЕҢГЕРТУ 
АРҚЫЛЫ ФИЛОЛОГ-СТУДЕНТТЕРДІҢ АУЫЗША СӨЗ МӘДЕНИЕТІН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ 
 
   
2.1  Жоғары  білім  беру  жүйесінде  ауызша  сөз  мәдениетін  оқытудың 
жайы 
   
Ауызша  сөз  мәдениеті  жеке  пән  ретінде  оқытылмағанымен,  оның 
нысанына  жататын  кейбір  мәселелер  басқа  тіл  білімінің  саласы  негізінде 
қаралып,  оқытылып  келді.  Мысалы,  тіл  –  сөз  –  сөйлеу  арақатынасы  «Тіл 
біліміне  кіріспе»,  «Жалпы  тіл  білімі»,  тілдік  құралдардың  түрлері  мен 
қызметтері «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы», сөйлеу 
стратегиялары  мен  тактикалары  «Прагмалингвистика»,  «Функционалды 
грамматика»,  шаршытопта  сөйлеуге  қойылатын  талаптар  «Шешендік  өнер», 
тілдік  құбылыстар  «Әлеуметтік  лингвистика»,  сөздің  қатысымдық  сапалары, 
сөз тазалығы «Лингвоэкология», тілдің қатысымдық тұрғыдан зерттелуі «Тілдік 
қатынас  негіздері»,  тіл  мен  сана,  таным  арасындағы  байланыс  «Когнитивтік 
лингвистика», 
тіл 
мен 
рухани 
сана, 
халық 
танымы 
мәселелері 
«Этнолингвистика»,  «Лингвомәдениеттану»  пәндерінің  аясында  оқытылып 
келеді. Бұдан басқа «Қазақ тілінің стилистикасы» мен «Сөз мәдениеті» ауызша 
сөз  мәдениетіне  мазмұны  жақын  пәндер  болып  саналады.  Осыған  орай, 
зерттеуімізде ұсынылған пән жеке «Ауызша сөз мәдениеті» деп аталмай, жазба 
сөз  мәдениеті  мен  шешендікпен  (риторика),  педагогикалық  дискурспен 
байланыста құрастырылды. Басымдық ауызша сөз мәдениетіне беріледі. 
   
Ауызша  сөз  мәдениеті  мен  педагогикалық  шешендік  мәселелерінің 
5В011700  –  «Қазақ  тілі  мен  әдебиеті»  мамандығының  Мемлекеттік  жалпыға 
міндетті білім беру стандарттарында қамтылуына келетін болсақ, қазіргі  кезде 
білім бағдарламасында оқытылатын міндетті пәндер қатарында тікелей аталған 
мәселелерге  арналған  пән  жоқ  [193,  б.41].  Тіл  мамандарын  даярлаудағы 
маңызды  пәндердің  бірі  «Сөз  мәдениеті»  міндетті  пәндер  қатарынан  орын 
алмаған.Мысалы, атап айтар болсақ, 2003 жылғы Типтік оқу бағдарламасында 
«Қазақ тілінің стилистикасы», «Сөз мәдениеті», «Шешендік өнердің негіздері» 
пәндері  жеке-жеке  оқытылатын  [194,  б.41].  Соның  ішінде  зерттеуші 
Ғ.Жексембаеваның  басшылығымен  жасалған  «Сөз  мәдениеті»  пәнінің 
бағдарламасытіл саясаты, тілдің мәні мен қоғамдық қызметі, тіл мен сөйлеу, сөз 
мәдениеті  және  оның  мақсаты  мен  міндеттері,  сөйлеу  техникасы,  сөз  қолдану 
мәдениеті,  тілдік  норма  мәселелерін  қамтыған.  Ауызша  сөз  мәдениеті  жалпы 
сөз мәдениетінің бір саласы ретінде ғана берілген. Соған қарамастан,  ауызша 
тілге  қажетті  мәліметтердің  ұшын  шығара  білген.  Осы  тұрғыдан  келгенде, 
зерттеу  жұмысымыздың  алғышарттары  Оқу  нормативтерінде  қамтылғанын 
көреміз.  Сөзіміз  дәлелді  болу  үшін  бағдарламадан  жұмысымызға  жақын 
тұжырымнан үзінді келтірейік. Бағдарламада: «Ауызша сөздің өзі әдеби сөйлеу 
тілі,  ауызекі  сөйлеу  тілі  болып  бөлінеді.  Ауызша  әдеби  тілде  сөйленетін  (топ 
алдында)  сөздерге  әртүрлі  митинг,  жиналыстарда  жасалатын  баяндамалар, 
лекторлардың,  оқытушылардың  т.б.  сөздері  жатады.  Сөйлеудің  ресми  сипатта 
өтетіндігі,  сөйлемдердің  құрылысы  ықшам,  ақпараттық  жағы  басым, 

106 
 
аудиториялық  байланыстың  екіжақты  болатындығы,  ойды  жеткізудің  тілден 
тыс  көмекші  құралдарының  қатысатындығы  ауызша  әдеби  тілдің  белгісі 
болмақ.  Ауызекі  сөйлеу  тіліне  адамдардың  күнделікті  бір-бірімен  жүзбе-жүз 
сөйлесуі,  сөйлеу  актісінің  еркіндікке  құрылатындығы,  эмоциялық  мәнінің 
басымдығы жатады», – деп көрсетілген [194, б.44]. 
   
Г.Қосымованың 
авторлығымен  дайындалған 
«Шешендік  өнердің 
негіздері» пәні шешендік сөздің әлеуметтік мәні, ол туралы жүргізілген зерттеу 
еңбектері, шешендік сөздің түрлері, негізгі белгілері, көркемдік ерекшеліктері, 
қазіргі шешендіктің жайы секілді мәселелерді қозғайды [194, б.64-75]. 
   
Қазір жоғары оқу орнының білім жүйесі, негізінен, бакалавриат деңгейіне 
негізделген.  Осыған  орай,  білім  беру  бағдарламалары,  жоғары  оқу 
орындарының  өзіндік  ерекшеліктері,ұстанатын  бағыты  болады  [195,  б.182]. 
Алайда  барлығының  басын  қосатын  бір  нәрсе  бар:  кез  келген  оқу  орны  тек 
инженер, дәрігер немесе мұғалімді ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік тілді 
еркін меңгерген, оны коммуникативтік саланың қайсысында болмасын, қолдана 
алатын,  жоғары  білімі  бар  мәдениетті  тұлғаларды  дайындап  шығаруы  тиіс. 
Университет  түлегі  ауызша  және  жазбаша  формада  күнделікті  өмірде, 
жұмыста, тұлғааралық пен институционалды коммуникация кезінде, өз ішінде 
және оның сыртында да қарым-қатынас орната білуі керек. Аталмыш дағдының 
өздігінен пайда болмайтыны түсінікті. «Мектеп бұл дағдылардың қандай да бір 
алғышарттарын қалыптастырғанымен, толыққанды оқушының бойында бекітіп 
бере алмайды» [196, б.162]. Бірақ әлемдік жаһандану үрдісі жоғары білім беру 
жүйесіне  де  өз  әсерін  тигізбей  қоймады.  Осылайша  бүгін  жаратылыстану  мен 
техникалық 
салаларды 
былай 
қойғанда, 
гуманитарлық 
бағыттағы 
мамандықтардың  пәндер  тізімінен  «оптимизацияға»  байланысты  сөз 
мәдениетіне, шешендікке қатысты сабақтар алынып тасталып жатқан жайы бар 
[197,  б.361].  Мысалы,  «Қазақ  тілі  мен  әдебиеті»  мамандығының  2015  жылдан 
бергі Типтік оқу бағдарламаларында «Сөз мәдениеті» де, «Шешендік өнер» де 
қамтылмаған.  Яғни  бұл  пәндер  міндеттілердің  қатарында  емес.  Бұрын  сөз 
мәдениетінің  нысаны  болған  мәселелер  «Кәсіби  қазақ  тілі»  пәнінің  аясында, 
«Қазақ  тілін  кәсіби  оқытуда  меңгерілетін  құзыреттіліктер»  деген 
тақырыпшасының деңгейінде оқытылып жүр [198, б.16]. 2018 жылғы жаңа оқу 
бағдарламасы 
бойынша 
«Кәсіби 
қазақ 
тілі» 
курсы 
таңдау 
компонентіненқысқартылған.  Осылай  жалғаса  берсе,  уақыт  өте  келе,  ұрпақ 
ауысқан  сайын  бір-бірімізді  түсінуден  қалатын  заман  тумасына  кім  кепіл 
болмақ? Сондықтан сөз мәдениеті, риторика (шешендік) секілді пәндерден бас 
тарту – аса қауіпті [197, б.361].  
   
Өзекті  мәселені  шешу  бағытында  әрбір  жоғары  оқу  орны  мамандықтың 
оқу  бағдарламасын  әзірлегенде,  ауызша  сөз  мәдениетін  де,  жазбаша  сөз 
мәдениетін  де,  шешендікті  де  қамтитын  пәндерді  енгізуді  жоспарлайды.Атап 
айтқанда, «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша әл-Фараби атындағы 
Қазақ Ұлттық университетінде ауызша сөз мәдениеті мазмұнына  жақын «Қазақ 
тілінің  коммуникативтік  синтаксисі»,  «Сөз  мәдениеті  және  тілдік  қарым-
қатынас»,  «Тұлға  арасындағы  коммуникация  психологиясы»,  «Тілдік  норма 
және  жаңа  сөз  қолданыстары»тәрізді  пәндер  оқытылады.  Бірақ  олар 

107 
 
мемлекеттің тарапынан міндеттелген пәндер емес. Сондықтан олар жаһандану 
үдерісіне қаншалықты төтеп бере алатыны алаңдататыны анық. 
   
Қысқаша айтқанда, жоғары білім беру жүйесі тек өз саласының маманын 
ғана емес, болашақ қоғамның бір бөлшегін даярлайды. Сондықтан әрбір сапалы 
оқу  орны  өз  білім  алушысына  тиімді  коммуникация  құрудың  алғышарттарын 
меңгертуі  қажет.  Ол  өз  кезегінде  жұмыста  да,  тіпті  отбасын  құруда  рөл 
ойнайды.  Демек,  ежелде  пайда  болған  сөз  мәдениеті,  риториканың  бүгінде 
өмірдің  қай  саласында  болмасын,  өз  маңыздылығын  жоғалтқан  жоқ  деуге 
толық негіз бар [197, б.362].  
   
«Қазақ  тілі  мен  әдебиеті»  мамандығының  оқу  бағдарламасы  жетілдіруді 
қажет  етеді.  Мәселен,  Педагогикалық  шешендіктің  (Педагогикалық 
шешендіктану,  Педагогикалық  риторика)  болашақ  ұстаздарды  даярлайтын 
бірқатар  жоғары  оқу  орындарында  ескерусіз  қалуын  атап  көрсетуше  болады. 
Алғаш  Педагогикалық  риторика  пәнінің  маңызын  зерттеуші  М.Әжіғалиев 
«Жоғары оқу орындарында «Педагогикалық шешендіктану» курсын оқытудың 
әдістемелік  жүйесі»  атты  диссертациялық  жұмысында  маңыздылығын 
көрсеткен  болатын.  Педагогикалық  шешендік  пәнінің  болмысын:  «Бұл  курс  –  
айқын түрде екшелген кәсіби-практикалық бағытқа ие. Мақсаты – студенттерге 
оқытудың,  тәрбиелеудің  және  оқушыларды  дамытудың  маңызды  амалы 
ретінде,  педагог  маманның  кәсіби  іс-әрекетіндегі  маңызды  құралы  ретінде 
сөйлей  білуге  көмектесу.  Міндеттері  –  студенттерді  тілдік  қатынас  туралы, 
олардың  түрлері,  сөз  сапалығы  дағдыларын  қалыптастыру;  өзіндік  сөйлеген 
сөзіне талдау жасай білуге үйрету; сөз сөйлеу сәтіндегі кемшіліктерден құтыла 
білу жолдарын меңгерту; болашақ мұғалімдерді педагогикалық қарым-қатынас, 
мейлінше,  тиімді  болу  үшін  өзіндік  дауысқа,  сөйлеу  аппаратына  ие  болуға 
үйрету;  кәсіби  тұрғыда  аса  мәнді  сөз  сөйлеу  шығармашылығын  туындатуға 
әзірлеу  болмақ»,  –  деп  көрсетіп,  «Педагогикалық  шешендіктану»  пәнінің 
жоғары  оқу  орындарында  оқытылу  барысының  зерттелуіне  сипаттама  беріп, 
оны оқытудың психологиялық, лингвистикалық, педагогикалық негіздерін атап, 
білім алушыларға меңгертудің арнайы әрі тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынады [127, 
б.22].  Аталған  мәселелерді  ескере  отырып,  біз  зерттеу  жұмысымыздың 
нәтижесі  ретінде  оқу  үдерісіне  еніп  отырған  пәнді  «Риторика  және 
педагогтың сөйлеу мәдениеті» деп атауды жөн көрдік (Қосымша Г). 
   
Ауызша  сөз  мәдениетін  оқытудың  арнайы  жүйеленген  әдістемелерін 
талдауда  негізгі  нысана  –  әдістемелердегі  тиімді  әдіс-тәсілдер  мен 
қалыптастырылуы,  сондай-ақ  жаттығулар  мен  тапсырмалар  жүйесін  талдау 
болып табылады [164, б.79]. Сондықтан осы кезге дейін пайдаланылып келген 
бірқатар  оқулықтар,  оқу  құралдары  мен  әдістемелік  еңбектерге  шолу 
жасалынды.  Осы  орайда  ауызша  сөз  мәдениетіне  қатысты  арнайы  әдістемелік 
еңбектердің  болмауына  байланысты,  біз  жалпы  сөз  мәдениеті,  соның  ішінде 
ауызша сөз мәдениетіне қатысты тұстарын келтіретінімізді айта кеткіміз келеді. 
Сондай-ақ  барлық  осы  мәселеге  қатысты  еңбектерді  сөз  мәдениетін  және 
шешендік  аспектісін  қамтитын  әдістемелік  еңбектер  деп  екіге  бөліп  қарауға 
болады. 
   
Аталған  бағытта  тұңғыш  жазылған  әдістемелік  еңбектердің  бірі  –

108 
 
М.Балақаев пен М.Серғалиевтің «Қазақ тілінің мәдениеті» оқулығы. Оқулықта 
әдеби  тіл  туралы  түсінік,  оның  қалыптасуы  мен  даму  арналары,  тілдік  норма, 
жұрт  алдында  сөйлеу  мәдениеті,  сөз  қолдану  мәдениеті,  грамматикалық 
тәсілдерді  пайдалану  өрнегі,  сөз  мәдениетінің  негізгі  қатысымдық  сапалары 
мәселелері  қамтылған.Еңбектегі  зерттеу  жұмысымыз  үшін  маңыздысы  –  жұрт 
алдында  сөйлеу  мәдениеті.  Авторлар  бұл  аталған  тарауда  ауызша  тілде 
лекторлар  мен  үгітшілерге  қойылатын  басты  талаптарға  кеңінен  тоқталады. 
Мысалы,  елді  аузына  қаратқан  небір  шешендерден  үйренемін  деушілерге 
төмендегідей кеңестер беріп өтеді: 
   
1)  Дүниеде  тыңдаушылардың  өзі  жақсы  білетінді  өздеріне  тәптіштеп 
айтып  жатудан  жаман  нәрсе  жоқ.  Сенің  өзгеге  айтқаның  кісіге  білім 
беретіндей,  кісінің  жүрегін  қозғайтындай  нәрі  болуы  керек.  Сөзіңде  қате 
жібермеу  үшін  білгенсімеу  керек.  Білмегенді  біліп  барып  жұрт  алдында 
сөйлейтін бол. «Айтылған сөз атылған оқпен тең». Оны қайтып ала алмайсың. 
   
2) Өз сөзін қадірлейтін кісі тыңдаушысын да қадірлейді.  Тыңдаушыларын 
қадір тұта сөйлеген адамның сөзі тартымды болады. 
   
3)  Сөйлеген  сөзің  анық,  дәл,  айқын  естілетін  болсын.  Сөйлеушінің  даусы 
құбылмалы,  әрі  жайдары  болуға  тиіс.  Сөйлеген  сөзім  дәмді  болсын  деген 
лектор,  үгітші,  баяндамашы  сөздерін  дұрыстап  айтуға  ерекше  көңіл  бөлу 
керек. 
   
4)  Сөзің  тартымды  болсын  десең,  оған  аздап  болса  да  бет-аузыңның, 
қолыңның  қимылын  қатыстыр.  Сөзіңнің  мағынасына,  сөйлеміңнің  мазмұнына 
үйлесімді ырғақ тауып, қол қимылдатудың, бас шұлғаудың мәні зор. 
   
5)  Тыңдаушыларға  көз  қырын  салмай,  екі  көзін  қағаздан  алмай  сөйлейтін 
кісіні жұрт онша ұнатпайды, біреу жазып берген сөзді оқып, өзгелерді алдап 
тұрғандай көреді. Жұрт алдында сөйлеуші бір нүктеге қадалып қатып қалмай, 
алдында  отырғандардың  жеке  тобына,  жеке  кісілерге  көз  жіберіп,  алдымда 
сен, сендер отырсыңдар дегендей көз тастау керек. 
   
6)  Айтайын  деген  ойыңды  әбден  ығыр  болған,  үйреншікті  сөздерден 
бастама. Шаблон – барлық өнердің, әсіресе сөз өнерінің жауы. 
   
7) Айтқан сөзің қысқа әрі тұжырымды болсын. Аз сөзбен айтуға болатын 
ойды  керексіз  көп  сөздермен  езгілеп,  өзгенің  уақытын  алып  отыратын, 
тыңдаушысын  әбден  ығыр  қылатын  адамды  қазақ  «көкмылжың»  дейді. 
Сондықтан  құраған  сөйлемің  ықшамды,  ұғынуға  оңай,  қолданған  сөздерің 
таныс әрі мазмұнды болсын. 
   
8) Жұрт сөзіңді бағалап, өзіңді қадір тұтып тыңдау үшін ойыңды белгілі 
логикалық байланыста, сөйлемдердің бірін-бірі тудырып тұрғандай ете сөйле. 
Сөйлем  мен  сөйлем  арасында,  сөйлеу  мен  сөйлеу  арасында  табиғи  байланыс 
болмаса,  тыңдаушы  ондай  сөзден  баһар  алмайды.  Жүйелі  сөз  жөнін  табады 
[89, б.50-52]. 
   
Авторлар  шаршытоп  алдында  сөйлеуге  кеңес  қана  беріп  өтпей, 
шешендіктің  озық  үлгісін  түйіндеген.  Себебі  ой  жазбаша  формада  жеткізілсе 
де,  қабылдауға  жеңіл,  сөздері  оқырманға  өтімді  берілген.  Қазіргі  таңда 
әдістемелік  еңбектерде  осы  тектес  кеңестер  көп  қамтыла  бермейді.  Яғни 
зерттеулерде  сөз  мәдениетінің  теориялық  жағы  молынан  қамтылғанымен, 

109 
 
қарапайым практикалық маңызы бар ұсыныстарды табу қиын. 
   
Төменде әдістемелік еңбектерде қамтылатын тақырыптарды кесте түрінде 
беріп,  ауызша  сөз  мәдениетін  дамытуға  бағытталған  үздік  тапсырмалар  мен 
жаттығулардыүлгі  ретінде  ұсындық.  Сонымен  қатар  М.Әбдіхалықов, 
Б.Күнтуарова  мен  Л.Парфенованың  авторлық  бірлестігімен  жарық  көрген 
«Сөздік  қатынас  негіздері»  оқулығының  тақырыптық-мазмұндық  кешені 
берілген.  Оқулық  ауызша  сөз  мәдениетін  қалыптастыруда  қатысымдық 
ұстанымды басшылыққа алады [8]. 
 
Кесте  22  –  М.Әбдіхалықов,  Б.Күнтуарова  мен  Л.Парфенованың  «Сөздік 
қатынас негіздері» оқулығының тақырыптық-мазмұндық қамтылуы 
 
Тарау атауы 
Қамтылатын тақырыптар 
І тарау. Сөздік қатынас 
теориясының негізгі 
ұғымдары
 
1.1  1.1 Сөздік қатынас 
1.2  1.2 Ұлттық тілдің түрлері және сөздің 
қызметтік стильдері 
1.3  1.3 Лексика және фразеология 
1.4  1.4 Қызметтік стильдер 
1.5  1.5 Терминологиялық лексика 
ІІ тарау. Сөз мәдениетінің 
негіздері 
2.1 Сөз мәдениеті ұғымының мәнісі 
2.2 Сөйлеу нормалары және сөйлеу мәдениеті 
2.3 Сөздік нормалардың түрлері 
2.4 Сөз байлығы 
ІІІ тарау. Сөздік қатынас 
дағдыларын дамыту және 
жетілдіру 
3.1 Оқу дағдыларының дамуы және жетілдірілуі 
3.2 Тыңдау дағдыларын дамыту және жетілдіру 
3.3 Жазба тілдің дағдыларын дамыту және жетілдіру 
3.4 Ауызша тілдің дағдыларын дамыту және жетілдіру 
3.5 Сөздің құрылуы 
3.6 Сөз сөйлеу 
IV тарау. Сөйлеу техникасы 
4.1 Сөйлеу аппараты 
4.2 Тыныс алу және оны жаттықтыру 
4.3 Дикция (Сөзді айқын айту) 
4.4 Интонация 
4.5 Кідіріс 
V тарау. Сөздік қатынас 
түрлері 
5.1 Тұрмыстық, күнделікті сөйлеу 
5.2 Іскерлік әңгімелесулер 
5.3 Келіссөздер 
5.4 Телефон арқылы байланыс 
VІ тарау. Сөздік қатынастың 
этикасы мен психологиясы 
6.1 Этика және сөз 
6.2 Этика және сөйлеу әрекетінің түрлері 
6.3 Сөздік қатынас психологиясы 
6.4 Сөздік қатынастардағы тиімді стртегиялар мен 
тактикалар 
   
 
   
Оқулықтың  артықшылығы  ретінде  шаршытоп  алдында  сөйлеуге  қажетті 

110 
 
мәселелерді қамтуын, ауызша жүзеге асатын іскерлік әңгімелердің жүргізілуіне 
мән беруін атай аламыз. Сонымен қатар филолог-студенттер де оқулықтан өзіне 
қажеттісін  таба  алады.  Мысалы,  термин  сөздерді  түсіндіруде  пайдаланылатын 
бірнеше тиімді әдістер көрсетіледі. Олар болашақ мұғалімдерге педагогикалық 
дискурста  қажет.  Сондай-ақ  еңбекте  берілген  жаттығулар  мен  тапсырмалар 
тиімді  құрылған.  Сөзімізді  нақтылай  түсу  үшін,  ауызша  сөз  мәдениетін 
дамытуда қолданылатын төмендегі тапсырмаларға назар аударайық: 
   

жүктеу/скачать 4,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: