Е. А. Бөкетов атындағы Қарму-нің тарих факультетінің деканы, тарих ғылымдарының докторы, проф

11 
Бесіншіден, халықтық тарихымыз деген өзі – сол халықтың тұлғалы 
президенттерінің тарихы, іс-қимылдарының тарихы. Бізге тарихтағы жеке 
тұлғаның рөлі туралы айтқанда марксизм-ленинизм классиктері жылдар 
бойы миымызға құйған қасан қағидадан арылу қажет. Қазақ қоғамында да 
халқымыздың тағдырын кілт басқа арнаға бұрған, елдігімізді сақтауға 
өлшеусіз үлес қосқан ұлы тұлғалар аз болмаған. Бүгінгі күні де қазақ елін 
өтпелі кезеңнің қиындықтарынан алып шығар, өркениетті мемлекеттер 
қатарына қосар бір күш болса, ол күш – ел қамын ойлар тұлғалы 
азаматтарымыз. Болашақта да елдің мерейін, халықтың абыройын биікке 
көтерер азаматтар рөлі айрықша маңызға ие болып қала бермек. Міне, 
сондықтан тарихи тұлғалардың халқымыз бен еліміз алдында сіңірген 
еңбегін ашып көрсету, оларды жас ұрпаққа үлгі-өнеге ету назардан тыс 
қалмаса керек. 
Алтыншыдан, шетте жүрген біршама қандас бауырларымыз бар. Біз 
қазақстандық, қытайлық, монғолиялық, өзбекстандық, ресейлік, түркиялық 
болып бөлінбеуіміз керек. Біз біртұтас қазақпыз деген ұғым қанымызға ана 
сүтімен бірге сіңуі қажет. Шетте жүрген бауырларымыздың тұрмыс-
тіршілігіне, мәдениеті мен өнеріне, талантты өкілдеріне көңіл бөліп, қазақ 
ұлтының тарихи мен мәдени тұтастығын көрсетуге белсене атсалысуымыз 
керек. 
Кез келген халықтың шығу тарихы күрделі және ұзақ процесс, 
нәтижесінде олардың белгілі бір территорияда жалпы халықтардың тұрақты 
ортақ тіл қатынастары пайда болады және этникалық өзіндік саналары, 
жалпы материалдық және әлеуметтік мәдениеті қалыптасады. Қазақ халқы 
негізінен, бұрынғы тайпалардан пайда болып, республиканың қазіргі 
территориясында тұрады, этникалық процестердің түп төркіні қола дәуірінен 
басталады, бұл кезең Андронов мәдениеті деп аталады. Егер сол бұрынғы 
дәуір ескерткіштеріне көз жіберетін болсақ, ондағы керамикалық 
ыдыстардағы 
өрнектерін 
қазіргі 
қазақтардың 
айшықты 
өнерімен 
салыстыратын болсақ, онда біз көптеген ұқсастықты аңғарамыз. Ертедегі 
темір дәуірінде Қазақстан территориясында сақ тайпалары өмір сүрді – 
оларға массагеттер, дайлар, исседондар және басқалары жатады. Аң стилінде 
жасалған, ертедегі сақ қолөнершілерінің жасаған заттарының кейбір 
элементтері қазірде қолданылады. Дүниені дүр сілкіндірген Кіші Азиядағы 
Кирді, Ескендірдің (Александр Македонский) қалың қолын тоқтата алған 
Сақтар еді. ... Осыдан екі жарым мың жылға жуық бұрын халқының үштен 
бірі атқа қонған үйсін мемлекетінен бастап қазақ сахарасында талай 
тайпалық мемлекеттер үстемдік етті. Одан мың жылға жақын уақыт өткен 
кезде басы барды идірген, тізесі барды бүктірген қытаймен, ұрыммен 
(Византия) терезесі тең түркі қағанаты – ұлы империя ту тікті. Еділ мен Қап 
тауының шығысында шаңырақ көтерген Хазар қағанаты, Шығыс Түркістан, 
Жетісу, Сырдария, Талас, Шу өңіріндегі Қарахан қағанаты, Сырдария мен 
Еділ арасын жайлаған Оғыз ұлысы, он екі тайпадан құралған өр Алтайдан, 
Ертістен – Еділге, оңтүстік Оралдан, Құланды даласын басып, Балқаш көлі 

12 
Жоңғар Алатауына дейін мекендеген Кимек қағанаты, тағы басқа ұлыстар – 
осылардың бәрі негізінен жергілікті түркі тектес тайпалар еді. 
Қалың қол арабтарды, қара құртша қаптаған қара қытайды, т.б. алып 
далаға басып кірген басқыншылар легін тек түркі тектілер ғана тоқтата алды. 
Көшпенділерден кейін мұңғылдар қабылдап, одан әрі дамытқан әскери 
өнерді қалыптастырды, қалың елді билеу жүйесін енгізді. Еуразияның қақ 
ортасына ту тіккен ер түркі тайпалары Батыс пен Шығысты жалғастырды. 
«Ұлы Жібек жолы» тек қана отырықшылардың өмір талабынан ғана емес 
көшпенділердің болмысынан туғанды. Бір сөзбен айтқанда, ер түркі 
тайпалары Еуразияның ең даласының төл перзенті санатында көк бөрілі 
байрақ астында емін-еркін өсіп өнгенді. Сақтар, ғұндар, қаңлы, үйсін, дулат, 
арғын, алшын, найман, керей, жалайыр, қимақ-оғыз, қыпшақ, қырғыз, қарлық 
сияқты түркі тектес басқа да тайпалар болашақ қазақ халқының негізін сол 
бір кезде осылай қалады. 
Заманымыздың X ғасыр шенінде Еуразия сахарасында, сан тайпалардың 
жиынтығы болған тектерден (славяндардан, роман-германдықтардан, 
түріктерден, т.б.) этностардың бөліну процестері басталды. Дәл осы тұста 
славяндар бөлініп, батыста орыс халқы, ұлы далада қыпшақ халқы 
қалыптасты. 
Қыпшақ этнонимі туралы мәлімет 759 жылғы Селенгі тасында кездеседі. 
Рашид-ад-дин Оғыз (Өгіз) қаған қан майданда қаза болған бегінің шірік ағаш 
қуысы ішінде (іші қуыс ағаш шыпшақ) туған баласын тауып алып, қыпшақ 
деп атады деп көрсетеді. Құрманғали Халидтің айтуынша, «мағынасын 
байқағанға «қыпшақ» адам баласы дегенге саяды». 
Л.Гумилев айтқандай, XI ғасырда түркі супер этнос санатында сөне 
бастады. Осы шақта түркілердің бағына 92 баулы қыпшақтар тарих 
сахнасына шықты. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шежіресінде: «Күн батысы 
Сырдария, күн шығысы Ертіс, Оңтүстігі Жетісу, Солтүстігі Еділ-Жайық, сол 
төрт судың арасы Дешті Қыпшақ жұртының қонысы еді, сол қыпшақтан 
тоқсан екі ру ел таралды. «Қытай көп пе, қыпшақ көп пе? – деген мақал 
болған себебі осы», - деп көрсетілген. Өзі суперэтносқа барлық тайпалардың 
бірден бір ұйтқысы болды. XII ғасырда қыпшақтар бүкіл араб, парсы, славян, 
роман-герман халықтарының үрейін ұшыраған құдіретке айналды. Ертістен 
Еділге, Шу мен Таластан Каспийге дейінгі біртұтас ен далада қыпшақ одағы 
үстемдігін жүргізді. Ежелгі оғыз даласы енді Дешті-Қыпшақ – Қыпшақ 
даласы атанды. 1055 жылы олар орыс шекарасына жетті. Кешікпей қыпшақ 
ұландары Еділден Донға, одан Днепр мен Днестрге өтті. Енді бұл кеңістікті 
орыс шежірелері Поле половецкое – Половецкая степь деп айтуға мәжбүр 
болды. 1071 жылы Кіші Азияны – Анадолыны жаулап алған қыпшақтардың 
қалың қолы ну Карпатқа, Дунайдың темір қақпасы мен Балқан тауға бірақ 
тірелді. 
Ұлы ақын Мағжан «От» деген туындысында: 
Талай заулап ұшқанмын, 
Әлпіге барғам Алтайдан, 
Балқанға барғам Қытайдан, -

13 
дегенде ғұндардан кейін Еуропаға заулап барған қыпшақтарды да еске алса 
керек. 
Қыпшақтар мен оғыздар, тохсы, яғма, окрак, нарұқ тайпалары Махмұд 
Қашқаридың дәлелдегеніндей, таза түркі тілінде сөйледі. Қыпшақ одағына 
кірген түркі тайпаларын ол ортақ тілге айналды. Қорыта айтқанда, қыпшақ 
атаумен халық болып танылған қазақ барша түркі әулетінің қара шаңырағы 
болды. Еуразияның қос құрылығында тарихтың құдіретті төріне бір-ақ 
шықты. Шежіреші ақын Мағжанның: 
Көп түрік енші алысып тарасқанда, 
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па?! – деуі осыдан. 
Біз жаңа дәуірде Алтайдан Днепрге дейінгі Еуразия сахарасында әрі 
сулы, әрі таулы, әрі далалы өркениет болғанын пайымдаудамыз. Ол ол ма, 
Ұлы Жібек жолында қала халқы 20 процент, ал дәл сол кезде батыс Еуропада 
ортағасырлық қалаларда халықтың 12 проценті шоғырланғанын айта келіп, 
біздің өркениет қала мен дала мәдениетінің қосындысы екендігін 
дәлелдеудеміз. 
Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде: Түркі 
халықтарының әлемдік өркениетке қосқан үлестерін дәлелдеу арқылы 
жалпытүріктік рухани негіздегі қасиетті қазыналар жасалғанын, «рухани 
мұрагерлік жалғасын тауып, әрі сонау ғасырлардың терең түкпірінен ұлы 
түркі еліне жасампаздық серпін бере білді», - деп, қорытады.

жүктеу/скачать 1,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: