Ә. Әбдіхалықов КӘсіпорын экономикасынан практикум
жүктеу/скачать 3,48 Mb.
|
8.3 Кәсіпорын жұмысы жылдың ІІІ тоқсанынды төмендегі көрсеткіштерге жетті.
Осы көрсеткіштерді қолданып анықтау керек: 1)жұмыс істеушілердің саның өсіру нәтижесінде өнімнің өсуін (мың теңге); 2)еңбек өнімділігін (%) көтеру үлесінен өнімді өсіру үлес салмағын. Шешімі : ІІ тоқсандағы абсолюттік көрсеткіштер: 104; 8; 13. Олардың ІІІ тоқсанда өзгеруі: +56; +2; +3. Бұл көрсеткішпен : 1) 2 * 13 = 26 мың теңге 2) 
6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар 8.4 Төмендегі кестеде келтірілген мәліметтерді қолданып кестенің толмаған жерін толтырып, кәсіпорын жұмысындағы жетіспеген көрсеткіштерді аяғына дейін есептеу керек:
8.5 ІІІ тоқсандағы бір жұмыс істеушінің өндіруі 5000 теңге/адам құрады. ІV тоқсанда 15 млн теңгеге өнімді шығару жоспарланды және бір уақытта жұмыс істеушілер саның 80 адамға азайту мәселесін қойды. Осы мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек: - ІV тоқсанда бір жұмыс істеушінің өнім өндіруін (теңге/адам); - Неше % - ға еңбек өнімділігін өсіру жоспарланған. 8.6 Өнімді жасау сиымдылығы 500 адам – сағаттан 400 адам – сағатқа дейін төмендеді. Осының % анықтау керек, сонымен қатар: 1) жұмыс уақытын үнемдеуін есептеу; 2) жұмыс уақытын үнемдеу қорытындысында еңбек өнімділігінің өсуін белгілеу.
Әлеуметтік жұмыс кадрлары Маман кадрлар Еңбек рыногы Әкімшілік еңбекгі Өндірістік еңбек Қол еңбегі Еңбек әрекеті Кәсіпорының еңбек ұжымы Еңбек резервтері Еңбек дауы Кадрларды іріктеу Кадрларды орналастыру Кәсіпорынның жауапкершілігі 8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар 1. Еңбек ресурстары дегеніміз не? 2. «Еңбек» терминіне анықтама беріңіз? 3. Еңбекті мөлшерлеу тәжірибеде қандай әдістермен іске асырылады? 4. Еңбек өнімділігі дегеніміз не? 5. Еңбек өнімділігін қандай топтарға жіктеуге болады? 6. Кәсіпорында кадр саясатының мақсаты қандай 7. Еңбек сыйымдылығы дегеніміз не? 8. Кадрларды іріктеудегі негізгі әрекеттерін айтыңыз. 9. Еңбекақы төлеу қандай түрлерге бөлінеді? 10. Жұмысшылардың еңбекақысы қалай болып жүйеленеді? 11. Кадрлар құрылымын қалай түсінесіз және оны анықтайтын факторларды атаңыз 12. Кәсіпорында кадрлар жиыны көздерін қалай пайдаланады? Тақырып 9 ЕҢБЕКАҚЫ ТӨЛЕУ 1. Тақырып бойынша қысқаша теория Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Еңбекақы – еңбек өлшемі мен тұтыну өлшеміне бақылау жасауды жүзеге асыруға көмектестін маңызды экономикалық құрал. Шаруашылық субъектісінің түріне қарамастан әрбір қызметкердің кірісі субъект жұмысының түпкілікті нәтижелерін ескергенде, оның жеке үлесімен анықталады және салықтармен реттелінеді. Жалақы тұтынушы кіріснің үлкен бөлігін құрайды, сондықтан да сұраныстың мөшеріне, тауардың тұтасына және олардың бағасына елеулі әсер етеді. Жалақының номаналды және шынайы түрлері болады.
Еңбек пен еңбекақы есептеудің негізгі міндеттері: өндірілетін өнімдермен істелінетін жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленілетін еңбекақы мөлшерін дұрыс анықтау; еңбек өнімділігінің өсімін бақылау; жұмсалған еңбектің саны мен сапасын бақылау; жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін еңбекақы қорынан, қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлінетін қаржыларды бақылау; жұмысшы және қызметкерлермен нақтылы дұрыс есеп айырысу; өндіріске жедел басшылық жасау үшін тиісті мәліметтер алу. еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлік қорытынды есепті беру. Еңбекақы жүйелері және оның нысандары. Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы: негізгі және косымша болып екі түрге бөлінеді. Негізгі еңбекақы - жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста болған уақытына яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне төленеді. Негізгі еңбекақыға мына төмендегі аталғандар жатқызылады: Мерзімді және кесімді еңбекақы. Сыйлықтар мен сыйақылар. Үстеме сыйлықтар. Қосымша еңбекақыға - еңбек ету заңдарына сәйкес шарттарда қаралып белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыста, қызметте болмаған уақытына төленетін төлемдер жатқызылады. Мұндай төлемдер қатарына: 1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін төлемдер. 2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды атқарғаны үшін төленетін төлемдер. 3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін берілетін үзілістерге төленетін төлемдер. 4. Жасөспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер. 5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған уақытына төленетін төлемдер. 6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны. 7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге төленетін төлемдері. 8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін, сондай-ақ демалыс немесе мейрам күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да басқалар жатады. Әр түрлі меншік нысандағы кәсіпорындарда еңбекақының көп тараған екі нысаны: кесімді және мерзімдік. Мерзімді еңбекақы - жұмыс істеген уақытта сағаттық немесе күндік еңбекақы мелшері бойынша өнім өндіргені немесе өндірмегеніне қарамастан жұмыста болған уақытына төленеді. Мерзімдік еңбекақы инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы телеуге негізделген. Өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы төленеді. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей түрлері бар: Жай мерзімді; Мерзімді сыйлықты. Жай мерзімді жүйесі бойынша - жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша төленеді. Мерзімді сыйлықты - жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымша олардың өндірген өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады. Кесімді еңбекақы - жұмысшы-қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда жұмысшы-қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын, адам/сағат, адам/күн өлшемінде көрсетілген уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішінде жасап шығарылатын, өндірілетін өнімінің саны және көлемімен анықталады. Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар: тікелей кесімді; кесімді сыйлықты; үдемелі кесімді; аккордтық; жанама кесімді. Еңбекақының тарифтік жүйесі. Еңбек есебінің маңызды элементі болып оның техникалық мөлшерленуі, яғни еңбектің күрделілігіне, жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандықтары дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың күрделілігіне қарай еңбекақының мөлшері тарифтік жүйеде қаралады. Тариф жүйесінің негізгі элементтері болып мыналар табылады: тарифтік кесте; тарифтік еңбекақы мөлшері; тарифтік мамандық анықтамалары. Осыларға негізделіп жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақы мөлшерінің үлгілі кестесі жасалынады. Тариф жүйесінің көмегімен жұмыстың барлық түрі күрделілігіне және көп еңбек сіңіруді қажет ететіндігіне қарай топтастырылады және жұмысшы қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай оларға тариф бойынша әртүрлі еңбекақы мөлшері белгіленеді. Тарифте мамандықтар бойынша өндірістің қай саласында болмасын негізгі жұмыстың әрбір түріне, жұмыстың күрделілігімен қаншалықты еңбек етуіне керекті ұқыптылық пен жауапкершілікке қарай берілген разрядтар көрсетіледі. Сонымен қатар тарифте әрбір атқаратын жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріледі және жұмысшы-қызметкерлердің өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті еңбек дағдысы мен біліміне де мінездеме береді. 2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар (9.1 және 9.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар) Кесте 9.1
Кесте 9.2
3. Иә/жоқ Кесте 9.3
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 9.1 Қызметтің көлемдік, сандық көрсеткіштерін жақсартуды ынталандыратын еңбекақы нысаны: А) мерзімдік нысаны В) күрделі нысаны D) қарапайым нысаны Е) жай нысаны. 9.2 Еңбекақы төлеу мынадай екі түрге бөлінеді: А) көрсетілген, нақтылы В) негізгі, қосымша С) жалпы, жеке D) жанама, тура Е) тұрақты, айнымалы 9.3 Номиналды еңбек ақыға сатып алуға болатын тауарлар мен қызметтер: A) істеген жұмысқа төленетін еңбекақы В) номиналды еңбекақы С) нақты еңбекақы D) уақыт бойынша төленетін еңбекақы Е) натуралды еңбекақы. 9.4 Кәсіпорынның мәдени- әлеуметтік ортасын анықтайтын: А) жұмысшылар күшіне сұраныс; В) тауарға сұраныс; С) өндірісте энергоресурстарға сұраныс; D) кәсіпорының орналасқан орны; Е) негізгі және айналым капиталына сұраныс. 9.5 Жұмыскерге оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес берілетін төлем: А) еңбекақы В) мақтау қағазы С) сыйақы D) сертификат Е) әлеуметтік төлем 9.6 Қызметкерлердің белгілі кезеңдегі істеген еңбегі үшін есептелген және берілген жалақысы: А) атаулы жалақы В) қосымша жалақы С) нақты жалақы D) сыйақы Е) дұрыс жауабы жок 9.7 Қызметтің көлемдік, сандық көрсеткіштерін жақсартуды ынталандыратын еңбекақы нысаны: А) мерзімдік В) күрделі С) кесімді D) қарапайым Е) нақты 9.8 Белгіленген тарифтік мөлшерлемеге немесе өндірісте нақты жұмыс істеген уақытындағы қызмет ақысына қарай белгіленетін еңбекақы нысаны: А) мерзімдік В) күрделі С) кесімді D) қарапайым Е) нақты 9.9 Еңбек ақының тарифтік жүйесіне төмендегілердің қайсысы кіреді? А) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар; В) тарифтік ставкалар, тарифтік-біліктілік анықтамалары; С) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар, тарифтік-біліктілік анықтамалары, аудандық коэффициент; D) тарифтік ставкалар, тарифтік торлар, лауазымдық жалақылар; Е) лауазымдық жалақылар, сыйақы ережелері, тарифтік-біліктілік анықтамалары. 9.10 Жұмыскердің еңбек өнімділігінің өсуі А) еңбекақыны ұлғайтуға мүмкіндік береді В) зейнетақыға ерте шығуға мүмкіндік береді С) еңбек демалысына шығуға мүмкіндік береді D) еңбекақыны өзгерту үшін жасалатын шара; Е) еңбек нарығының негізгі мақсатымен парапар 5. Шығарылуы келтірілген есептер 9.1 Кәсіпорынның кадрлар мәліметі бойынша құрылымын талдаңыз: Кәсіпорын кадрлері (100 адам) Кәсіпорын мекемелерінің өндірісте емес қызметкерлері (20 адам) Қызметкерлер (80) Кіші қызмет істеушілер және күзетшілер (22) Өнеркәсіп – өндірісте қызмет істеушілер (980 адам) Басшылар және мамандар (80)
Негізі (400) Негізгі емес (400) Үйренушілер (8) Анықтандар: А)кәсіпорындағы қызмет істеушілердің жалпы санына жұмысшылардың үлес салмағын, %; Б)Негізгі жұмысшылардың сандық коэффициентін; В)Бір жұмысшы санына шаққанда өнімді өндіру, егер жалпы өнім көлемі 7056 мың теңге құрағанда. Шешімі: А) (420+400) : 1000 = 0,82 немесе 82% Б) 420 : 820 = 0,51 В) 7056 мың теңге : 980 = 7200 теңге 9.2 Кәсіпорында жыл бойы жұмысшылардың орта тізімдегі саны 600 адам. Жыл бойы өз еркімен 37 адам жұмыстан кетті, еңбек тәртібін бұзғаны үшін 5 адам жұмыстан шығарылды, 11 адам зейнетке шықты, жоғарғы және басқадай оқу орындарына, армия қатарына 13 адам кетті, кәсіпорынның басқа бөлімшелеріне және басқа жұмысқа 30 адамдарды ауыстырды. Осы мәліметтерді қолдана отырып анықтау керек: 1)Кадрлардың кету коэффициентің (%); 2)Кадрлардың тұрақсыздық коэффициентің (%). Шешімі: 1. (37+5+11+13):600 = 0.11 2. (37+5):600 = 0,07
Осы мәліметті қолданып анықтау керек: 1)бір айдағы өнімділік мөлшерін (дана); 2)бұйымдағы кесімді бағалауды (теңге); 3)егер әрбір пайызды артық орындаған үшін 1,5 % кесімді бағалау тағайындалса бір айдағы кесімді еңбек ақы сомасын.
1)(480 : 12) * 24 = 960 дана; 2) 15 : (60 : 12) = 3 теңге; 3)Артығымен орындау : (1008 : 960) * 100 – 100 = 5%, артығымен орындалғаны үшін қосымша төлеу: 5*1,5 = 7,5%, еңбек ақының сомасы: (3024 * 107,5) : 100 = 3250,8 теңге. 6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар 9.4 Машина бөлшектерін дауындау үрдісінің технологиялық еңбек сиымдылығы 240 мөлшер – сағатты құрды, оның ішінде ІІІ – ші разряд бойынша 85 мөлшер – сағат; ІV – разряд бойынша – 140 мөлшер – сағат; Осы жұмыс түрі бойынша орта тарифтік коэффициентің және орта тарифтік ставкасын анықтау керек, егер І разрядтағы сағаттық тарифтік ставка – 0,50 теңге, ІІІ разрядтағы – 1,204; ІV разрядтағы – 1,352, V разрядтағы – 1,537 болған жағдайда. 9.5 Келесі мәліметтер бойынша жұмысшының кесімді сыйлық еңбекақысын есептеу керек: 1 бұйымға еңбек шығын мөлшері – 0,4 адам – сағат; бұйымның бағалануы – 0,3068 теңге; 176 адам – сағат атқарылған; 485 бұйым өндірілген. Сыйақы 100%; әрбір артық орындалған пайызға - 15% кесімді еңбекақы төленеді. 9.6 Есепті жылы өнім шығару көлемі – 750 мың теңге, жоспарланғаны – 900 мың теңге. Есепті жылы еңбекақы төлеу қоры – 150 мың теңге. Тауарлы өнім құрылымының өзгеруіне қарай еңбекақы төлеу мөлшері жоспарлы жылы 50% - ға өсіріледі. Жоспарлы жылындағы еңбекақы төлеу мөлшерін, жоспарлы жылдағы еңбекақы төлеу қорын анықтау керек. 9.7 Келесі мәліметтерді қолдана отырып еңбекақы төлеудің қорын, бір деңгейдегі мөлшері мен өсіңкіреген – мөлшерлер әдісі бойынша есептеу керек. Базистік жылда өнім көлемі – 10 млн. теңге, жоспарланған жылы еңбекақы төлеу қоры – 2 млн. теңге, еңбекақы төлеу қорының өсу мөлшері 1%, өнім көлемінің өсуі – 0,9. 9.8 Келесі мәліметтер бойынша еңбекақы бойынша төлеудің қорын өсу әдісімен есептеу керек: базистік жылда өнім көлемі – 10 млн. теңге, жоспарланған жылы өнім көлемі – 13 млн. теңге. Базистік жылы еңбекақы төлеу қоры – 3 млн. теңге, еңбекақы төлеу қорының өсу мөлшері 1%, өнім көлемінің өсуі – 0,5. Орындалатын жұмыс құрамының өзгеруіне сәйкес еңбекақы төлеу қорының мөлшері жоспарлы жылы 20% өсуі қаралған. 9.9 Келесі мәліметтер бойынша кесімді - үдемелі жүйеде еңбекақы төлеудің жалақысын есептеу керек: бөлшекке жұмсалған еңбек шығын мөлшері – 2 адам – сағат; әрбір бөлшектің бағалануы 1,537 теңге, 100 бөлшек өндірілген; 22 ауысу болып, әрқайсысы 8 сағат жұмыс істеген. Бөлшекті мөлшерден жоғары өндірілгені үшін бағалану бойынша 1,5 есеге көбейтіліп ақы төлеу қаралған. 9.10 Жоғары квалификацияланған V – разрядты жұмысшы атқарды, жұмыс уақытының ұзақтығы 8 сағат. Белгіленген өндіріс тапсырмасын 105% - ға орындады. V – разрядтың сағаттық тариф ставкасы 1,06 $ тең. Белгілінген салық көлемі: Жоспарды орындағаны үшін – 15%, жоспардың әрбір пайызын артық орындағаны үшін 1,5% тарифтік еңбекақы төленеді. Жұмысшының бір айдағы еңбекақысының жалпы аумағын анықтау керек. 7. Ұғымдар мен терминдер Еңбекақы төлеу Еңбекке қосымша ақы төлеу Ұжымдық еңбекақы Уақыттық еңбекақы Кесімді еңбекақы Орташа еңбекақы Ішінара төлеу Жалақы
Көтеріңкі жалақы Қосымша жалақы Негізгі жалақы Мерзімдік жалақы Нақты жалақы Кесімді жалақы Орташа күндік жалақы Орташа сағаттық жалақы 8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар 1. Еңбекақының принциптік ережесі қалай туындайды? 2. Еңбекақының мазмұнының нысаны және жүйесі, олардың ерешелігін ашып көрсетіңіз 3. Еңбекақы төлеудің тарифсіз жүйесі және оның ерекшелігіне тоқталыңыз 4. Атаулы жалақының нақты жалақыға қарағандағы өзгешелігі қандай? 5. Еңбекақының қандай нысаны мен жүйесін білесіз? 6. Қандай жағдайда жалақының ең тиімді жүйесін қолдануға болады? 7. Практикада еңбекақының қандай нысаны мен әдістері жиі қолданылады? 8. Қазақстанда еңбекақыны мемлекет тарапының реттеудің жай-жапсары қалай? Тақырып 10 КӘСІПОРЫННЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ 1. Тақырып бойынша қысқаша теория Кәсіпорынның инновациялық қызметі – бұл жаңа немесе өнімнің жақсаруы, не қызмет көрсетуі, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану мақсатындағы ғылыми-техникалық және зияткерлік әлуеттік шаралар жүйесі. Бұл жеке сұранысты, сонымен бірге жалпы пайдалы жаңалықтарға қоғамның мұқтажын қанағаттандыруы үшін пайдаланылады. Инновацияның екі тұрапты ажыратылады: өнімділік; үдерістік. Жаңа өнімді өндіріске енгізу инновацияның түбегейлі өнімділігі ретінде анықталады. Мұндай жаңалықтар негізінде жаңа технологияға негізделеді, не тіршілікте қолданылып жүрген технологияның жаңа түрінде пайдалануын ұштастырады. Процестік инновация – бұл жаңалықты енгізу немесе өндіріс тәсілін және технологияны едәуір жетілдіру, жабдықтарды және өндірісті ұйымдастыруды өзгерту. Жобалауда, әзірлеуде және жаңа техника мен технологияны өндіріске енгізуде бұл шаралардың экономикалық тиімділігін анықтыу төрт кезеңнен тұрады.Жалпы түрінде ғылыми-техникалық прогресті жеделдету тиімділіктің бірнеше түрін жасайды: экономикалық, ресурстық, техникалық және әлеуметтік. Негізгі қорға қаржы жұмсау босалқы,қорларға, резервтерге, сондай-ақ пайда, дивиденд және басқа да табыс табу мақсатымен құнды қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция деп атайды. Инвестицияны материалдық-заттық және ақшалай нысанына бөлуге болады. Инвестиция – бұл ресурс, оны жұмсай отырып, болжаланған нәтижеге жетуге болады. Сонымен, инвестицияның мәні инвестициялық қызметтің екі жағын өзіне ұштастырады: ресурс шығындары және нәтижелілік, яғни инвестициялар өз нәтижелерін бермесе, онда олар пайдасыз болғаны. Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады. Инвестициялардың түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей, портфельдік және аннуитеттік болып бөлінеді. Инвестициялық қоржын – бұл капиталға салынатын қаржы құралдары, яғни меншікті компаниялардың және мемлекеттің шығаратын акцияларға, облигацияларға және басқа да құнды қағаздарға жұмсалатын қаржы. Құнды қағаздарды инвестициялаудың мақсаты – процент алу, капиталды сақтау және капиталдың өсуін қамтамасыз ету. Қағида бойынша қоржындарды басқару екі тәсілге бөлінеді – активтік және пассивтік. Қазақстан Респуликасы индустриалды-инновациялық даму Стратегиясының І және ІІ кезеңдеріндегі инновациялық белсенділіктің негізгі көрсеткіштері. жылдан бастау алатын Қазақстан Республикасындағы инновациялық даму стратегиясының жүзеге асу барсын нақты көрсеткіштер арқылы талдау үшін төмендегі кестелерге жүгінелік. Мұнда негізінен ннновация саласындағы инновациялық белсенділік, технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындардың шамасы, инновациялық өнімдердің ЖІӨ алар үлесі, ғылым салалары бойынша зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалған шығын мөлшері, облыстар бойынша зерттеулер мен әзірлемелермен айналысатын персонал саны т.б. көрсеткіштер жылдар, өңірлер бойынша кесте түріндег көрсетілген. Кесте 10.1 Инновация саласындағы инновациялық белсенділік
Жоғарыдағы кестеде Қазақстан Республикасындағы инновация саласындағы белсенділік деңгейі көрсетілген. Кестеден көріп отырғанымыздай Республика бойынша бұл көрсеткіштің ең жоғарғы деңгейі 2006, 2007 жылдары болған. 2008 жылы 0,8 позицияға (пайызға) төмендеген. Өңірлер бойынша талдау жасайтын болсақ 2006 жылы: Атырау (7,8), Жамбыл (6,6), ) Қарағанды (6,4), Павлодар (7,2), Шығыс Қазақстан (6,8) облыстарының және Алматы қаласының (6,3) көрсеткіштерінде, жылы:Жамбыл (8,8), Қарағанды (,), Павлодар (,) және Алматы қаласында (,) өсу болғанын байқаймыз. Дегенмен жылдың көрсеткіші қайтадан төмендеп кеткен, жалпы алғанда өсу үрдісі тек қара Қарағанды облысында (,) сақталған. Төмендегі 10.2 кестеде меншік нысандар бойынша технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындардың жылдар аралағындағы шамасы берілген. Кесте 10.2
Технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындар шамасы жылы екі есеге жуық өскен, және дағдарыстың ең шарықтау шегі саналатын жылыдың өзінде бұл көрсеткіш өткен жылғымен салыстырғанда % өскен. Меншік нысандары бойынша қарастаратын болсақ мемлекеттік меншік өз шығындарын пайызға, жеке меншік пайызға сондайақ басқа мемлекеттердің, олардың заңды тұлғалары мен азаматтарының меншігі пайызға артқан. Мұның өзі жаңашылдыққа жалпы көзқарастың өзгере бастағанның көрнісі. 2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар (10.3 және 10.4 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар) Кесте 10.3
Кесте 10.4
3. Иә/жоқ Кесте 10.5
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 10.1 Экономикалық нәтижелілік: A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады 10.2 Ресурстық нәтижелілік: A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады 10.3 Техникалық нәтижелілік: A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады 10.4 Әлеуметтік нәтижелілік: A) Еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру B) Кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы C) жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы D) халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету E) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады 10.5 Венчурлік капитал: A) үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып табылады B) тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсетеді C) ресурс, оны жұмсай отырып, болжаланған нәтижеге жетуге болады D) кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы E) еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайдан өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру 10.6 Инновациялық өнімдер түріне жататындар: А) есепті жылы түрлі технологиялық жетістіктер негізінде өндірілген өнім; B) есепті жылы өндірілген барлық өнімдер; C) есепті жылы өндірілген өнімдер; D) есепті жылы өндірілген жартылай фабрикаттар; E) барлық жауаптар дұрыс емес. 10.7 Тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды көрсететін инвестиция түрі: А) портфельді В) венчурлық С) тікелей D) аннуитеттік Е) материалдық. 10.8 Өнім инновациясы дегеніміз: А) технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу; B) технологиялық жаңа өнімдерді дайындау; C) технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау; D) техникалық жаңа және технологиялық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу; E) технологиялық жаңа және техникалық жетілдірілген өнімдерді дайындау және өндіріске енгізу. 10.9 Құнды қағаздарды инвестициялаудың мақсаты А) Процент алу, капиталды сақтау және капиталдың өсуін қамтамасыз ету В) басқа елге барып табыс табу С) жұмыс істемей ақша табу D) жаңа идеяларды жүзеге асыру Е) жаңа жұмыс орындарын ашу. 10.10 Қоржынды қалыптастыруға байланысты және қүнды қағаздарды сатып алу, сол сияқты басқа да активтер қай инвестиция түріне жатады? А) портфельді В) венчурлық С) тікелей D) аннуитеттік Е) материалдық 5. Шығарылуы келтірілген есептер 10.1 Инвестициялық жобаны төмендегі мәлімет бойынша іске асыру қорытындысында келтірілген (дисконттірленген) тиімділіктердің сомасын (мың теңге) анықтау керек: Кесте 10.6
Шешімі: 1. Қосылған құнға салықсыз қадам есебі бойынша өнімді сату көлемі, мың теңге: Бірінші қадам: Екінші қадам: Үшінші қадам: Төртінші қадам: 2. Есеп саны бойынша таза пайданың көлемі (қосылған құнға салықсыз сату көлеміне өзіндік құнды және салықты шегеру), мың теңге: Бірінші қадам – жоқ болу; Екінші қадам – 10000-8000-900=1100; Үшінші қадам – 20000-15000-1400=3600; Төртінші қадам – 25000-18000-2700=4300;
Бірінші қадам – жоқ болу; Екінші қадам – 1100+900=2000; Үшінші қадам – 3600+1400=5000; Төртінші қадам – 4300+2700=7000; 4. Келтірілген (дисконттірленген) тиімділік сомасы, мың теңге: 
10.2 Жыл бойы эшелондырылған әртүрлі өндіріс қорына күрделі қаржы салудың үш түрі салыстырылады. Кесте 10.5 мәліметтерін пайдалана отырып дисконттің 0,2 мөлшеріндегі түрі бойынша күрделі қаржы салуды толық (дисконттеуді) анықтау керек: Кесте 10.7
Шешімі: Түрлері бойынша күрделі қаржы салу толық (дисконттелген) сомасы, млн. теңге: 
10.3 Кесте 10.6-дағы мәлімет бойынша инвестициялық жобадағы табыстылық индексін және интегралды тиімділігін анықтаукерек: Кесте 10.8
Шешімі: 1. Таза табыс (таза пайда қосылған амортизация) мың теңге: 1-ші жыл – 250+150=400 2- ші жыл – 300+150=450 3-ші жыл – 450+150=600 2. Интегралды тиімділік, мың теңге:  =333+326+395=1054
3. Келтірілген күрделі қаржы салу шығыны, мың теңге: 
4. Интегралды тиімділік, мың теңге: Эинт=1054-833=221 5. Табыстылық индекс бірлігі:  =
6. Өздігінше орындауға арналған есептер мен жаттығулар 10.4 Жоба бойынша 160 000$ инвестиция керек етеді. Осы инвестицияның көмегімен жылына 30 000$ табысқа ие болып, 15 жылдай осындай көрсеткіште болмақ. Сонымен, осындай инвестицияның мақсатқа сәйкестігін бағалау керек, егер дисконттелген коэффициент мөлшері 150% тең болғанда. 10.5 Жобада 15 жылға есептелініп 150 000$ көлемінде инвестиция керектігі белгіленді. Бастапқы бес жыл бойы кіріс жағы болмайды, әрі қарай 10 жылдан кейін жыл сайынғы табыс 50 000$ құрады. Сонымен, мұндай инвестицияны қабылдауға болама, егер дисконттелген коэффициент 15%-ға тең болса? 10.6 Фирма келесі жылы 65 млн. теңге көлемінде инвестициялауды мақсат қойды. Фирманың бөлімшелері өздерінің ұсыныстарын мүмкіндігінше инвестициялауды жөн көріп, төмендегі бірнеше көлемде (млн. теңге) жобаға ендірді. Кесте 10.7
Осы кесте 10.7 көрсетілген түрлерінің ішінде қабылдауға жататын комбинациясын таңдау керек: а) ішкі табыстылық мөлшерін; б) таза дисконттелген табысты. 10.7 Кесте 10.8 мәлімет бойынша кәсіпорындағы екі жылдың көрсеткіштерін қолдана отырып кестенің бос жерлерін толтыру керек: Кесте 10.8
7. Ұғымдар мен терминдер Инновация Өнім инновациясы Үрдіс инновациясы Инвестиция Портфельдік инвестиция Венчурлық инвестиция Тікелей инвестиция Аннуитеттік инвесиция Диверсификация Технологиялық жаңа өнім 8. Қайталау, талдау және талқылауға арналған сауалдар 1. «Инвестициялар», «күрделі қаржылар» ұгымдарына анықтама беріңіз. 2. Тікелей инвестициялардың атқаратын қызметі. 3. Қоржындык инвестицияларды ңалай түсінесіз? 4. Инвестициялық кызметтің базалық принциптері қандай? 5. Күрделі қаржыны қалыптастырудың негізгі көздерін атаңыздар 6. Қоржынды инвестицияның тиімділігінің көрсеткіштерін атаңыз 7. Инвестицияның күрделі қаржыдан айырмашалыгы неде? 8. Кез келген мемлекеттің экономикасында инвестицияның алатын орны 9. Кәсіпорындарда күрделі қаржыны қаржыландырудың негізгі көздері 10. Күрделі қаржының тиімділігін қалай арттыруға болады? 11. Инновация мәнін ашып көрсетіңіз 12. Инновацияға жұмсалған шығындар дегеніміз не? Тақырып 11 ӨНІМДІ ӨТКІЗУ ЖӘНЕ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ 1. Тақырып бойынша қысқаша теория Өндірілген өнім тұтынушыға қалайда жеткізілуге тиісті. Өнім өндірушілер мұны екі түрлі жолмен жүщзеге асырады: өзіндік өткізу бөлімшелері арқылы немесе дербес делдалдардың көмегімен. Өнімді тікелей барлық кезде бірдей тиімді бола бермейді, сондықтанда өндірушілерге делдалдардың қызметі қажет болады. Өнімді өткізу және тарату. Өткізу дегенміміз – өнімді кеңістік пен уақыт ішінде жылжытып ауыстыру жөніндегі іс – әрекет түрлерінің жиынтығы, басқаша айтқанда өнімнің меншік құқығын өндірушіден тұтынушыға беру. Өткізу арнасына қатысушылардың міндетті қызмет аясы: Ақпараттық – маркетингтің зерттеулер жүргізу, ақпаратты жинау және оларды тарату. Комуникациялық – жарнамалық ақпаратты жасау және тарату. Тауарды бейімдеу – тауарларды сатып алушының талабына сай ыңғайлау (өндіріс, іріктеу, құрастыру және орау.) Байланыстарды орнату – мүмкін болатын сатып алушылармен байланысты орнату және қолдап отыру. Келіссөздер жүргізу – тауар меншігін иемденуге беру әрекетін жүзеге асыру үшін бағаны және басқа да шарттар туралы келіссөздер жүргізу. Тауар қозғалысын ұйымдастыру – тауарды тасымалдау және қоймаға қою. Қаржыландыру – арананың қызмет атқаруына қажетті шығындарды жабатын қаржыны іздеу және пайдалану. Тәуекелге бару – өткізу арнасының жауапкершілігін өз міндетіне алу. Төлем жасау – тауарды өндірушіден алуға және тұтынушыға сатуға байланысты операциялар. Меншік құқығын табыстау – тауарларды иемдену құқығын бір жеке немесе заңды тұлғадан екінші бір тұлғаға табыстау. Арнаның өткізу қызметтерін тек өндірушілер де, делдалдар да жүзеге асыруы мүмкін. Өткізу процестерін жалпы сипаттай келе, оның арналар, деңгейлер, жүйелер және өткізу нысандары деген құрамдастарын бөліп айтады. Өткізу арнасы – ол өндірушіден тұтынушыға дейін тауарды жылжыту процесіне қатысатын фирмалар мен жеке тұлғалар жиынтығы. Өткізу арналарын таңдау кезінде мынадай факторлар ескеріледі: өндіруші фирманың сипаты мен мақсаттары, өткізу процесін бақылау мүмкіндігі; ресурстары, өндіріс көлемі және мерзімділігі, жүк жөнелту жиілігі, тәжірибесі, әдістері, өткізу жүйесі. тұтынушылардың олардың саны, қай жерде орналасуы орналасуы, сатып алудың орташа мөлшері, сұраныс деңгейі, тұтынушылардың мінез – құлқы, нарық сегменттері, төлем тәсілдері (қолма – қол төлеу, несие алу, қарызға алу), сатып алу орындарының нысандары (супермаркет, пошта арқылы тапсырыс және т.б.). тауар немесе қызмет көрсетудің сипаты, ассортименті және сапасы. Тауарларды өткізу кезінде сапалық қасиеттері, оны жасау күрделілігі, жаңалығы, құны және басқа да параметірлері ескеріледі. Қызмет көрсетуді сатып – өткізу кезінде оның материалдық еместігі, сапасының өзгергіштігі, ұзақ уақыт сақталу-сақталмайтындығы т.б. факторлары ескеріледі. Тәжірибеде өткізу арналарының тікелей және жанама деп аталатын екі нысаны қолданылады. Олардың әрқайсысы бірнеше топтарға бөлінеді. Тікелей өткізу арнасы – тауарлар мен қызмет көрсетулердің өндірушілерден тұтынушыларға тәуелсіз делделдарсыз тікелей ауысып, жылжуы. Өндіріс құралдарын өндірушілер тікелей өткізуді жиі қолданады, өйткені олардың мақсатты нарықтары шектеулі, олар тұтынушылармен тығыз байланыста болуға тырысады. Жанама өткізу арналары – тауарлар мен қызметтердің өндірушіден тәуелсіз делдалға, одан кейін – тұтынушыға жылжуына байланысты арналар. Мұндай жағдайда өндіруші тауарды кімге сатқанын білмеуі мүмкін. Мысалы, тамақ өнеркәсібінде өндірушілер әдетте тауаларын көтерме саудагерлер арқылы сатады, ал олар өз кезектерінде бөлшек сауда дүкендерімен жұмыс істейді. Өндіріске арналған тауарларды өткізудің тұтыну тауарларын өткізуге қарағанда, өзіндік ерекшеліктері бар. Өткізу жүйесінің құрылу ерекшеліктерін қазақстандық кондитерлік кәсіпорындар мысалында көрсетуге болады. Қарағанды және Қостанай қалаларында сауда үйлері, ал облыстарда – сауда өкілдіктері бар. Мысалы, Қарағанды кондитер фабрикасының Ресейде «КонКор», Орталық және Солтүстік Қазақстан «Гулливер», Оңтүстік Қазақстанда «Дәмді» атты сауда өкілдіктері бар. Мұндай өкілдік Германияда да бар. «Баян сұлу» кондитер фабрикасы өз өнімінің 70%-ға жуығын сауда үйлері арқылы сатады, ал қалған бөлігін ірі көтерме саудагерлерге өткізеді. «Бахус» ААҚ шығарған өнімнің 70%-ға жуығын дилерлер жүйесі арқылы сатып, өткізеді. Өндірістік шығындары және олардың жіктелуі Өнім өндіретін фирмалардың барлығы, өнім өндіру және қызмет көрсету барысында қандай да бір шығындарға баруға мәжбір болады. Шығындарды өндіріс шығындары және айналыс шығындары деп екі түрге бөледі. Өндіріс шығындары деп өнім өндіру барысымен тікелей байланысты шығындарды айтады Айналыс шығындары дегеніміз өнім өткізуге байланысты шығындар. Фирма өзінің өндіріс факторларының бір бөлігін өзгертіп, енді бір бөлігін (өндірістік қуаттылығын) өзгерте алмайтын уақыт қысқа мерзімді кезен деп аталады. Бұл мезгілде фирма өзінің айнымалы факторларын шұғыл өзгертуге мүмкіндігі бар, олардың санатын еңбек, шикізат, қосалқы бөлшектер, көмекші материалдар, отын тағы басқалар жатады.
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша: негізгі қосымша 2. Құрамының бірыңғайлылығы бойынша: бір элементті кешенді 3. Өндіріс көлеміне қатыстылығына байланысты: тұрақты айнымалы 4. Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнына енгізілу тәсілі бойынша: тікелей жанама 5. Пайда болу кезеңдігіне байланысты: ағымдағы бір жолғы 6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша: өндірістік өндірістік емес 7. Шығын шығарудың мақсатқа лайықтылығы (тиімділігі) бойынша: өнімсіз өнімді 8. Жоспарды қамту мүмкіндігі бойынша: жоспарланған жоспарланбаған Сонымен бірге, шығындар экономикалық шығын элементі және калькуляция бабы бойынша төмендегіше топтастырылады: Материалдық шығындар Еңбекақы шығындары Әлеуметтік салық Сақтандыруға бөлінген сома Құралдардың тозуы Басқа да шығындар Қысқа мерзімді кезеңдегі жиі кездесетін тұрақты және айнымалы шығындардың қосындысы жалпы шығындар, және орташа тұрақты, орташа айнымалы, орташа жалпы және шекті шығындар сәйкесінше төмендегідей формулалар арқылы анықталады: Өндірісте жиі кездесетін шығындар ТС = FC + VC (11.1) AFC = FC / Q (11.2) AVC = VC / Q (11.3) ATC = TC / Q (11.4) MC = (TC2-TC1)/(Q2-Q1)=ΔTC/ΔQ=ΔVC/ΔQ (11.5) Фирманың жалпы табысы нарықтағы фирманың берілген өнімді сатудан алатын түсімді айтады. Жетілген бәсекеде, егер сату көлемі - Q, P – нарықтағы өнім бағасы болса, жалпы табысы TR = PQ (11.6) тең болады. Егер фирма монополистік болса, онда оның ақшалай түсімі P(Q)Q тең. Бұнда P(Q) - өнімге деген нарықтық сұраныс функциясына кері функция. Шекті табыс (MR) - өнім шығару көлемін бір бірлікке ұлғайтқаннан кейінгі жалпы табыс өсімі: MR = (TR2-TR1)/(Q2-Q1) = ΔTR/ΔQ (11.7) Фирманың пайдасы (П) – жалпы табыс пен жалпы шығынның айырмасына тең. П = TR –TC (11.8) 2. Кестедегі тұжырымдарға сәйкес келетін жауаптарды табыңыздар (11.1 және 11.2 кестелердегі берілгендерді пайдаланыңыздар) Кесте 11.1
Кесте 11.2
3. Иә/жоқ Кесте 11.3
4. Жауаптың дұрыс нұсқасын табыңыздар 11.1 25 + Q2 бәсекелестік фирманың шығындары. Өнімнің бағасы қай аралықта болғанда фирма пайда табады? А) ( 9; + ); В) ( 20; +); С) ( 10; + ); D) ( 4; + 20); Е) ( 12; +). 11.2 Ең төменгi орташа айнымалы шығынның мәнiн көрсет: А) шектi шығынның ең төменгi нүктесiнде орналасады; В) оның шектi шығын қисығымен қиылысатын нүктесiнде болады; С) орташа тұрақты шығын қисығымен қиылысқан нүктеде болады; D) жоғарыда айтылғандардың бәрi дұрыс; E) координатаның бас нүктесінде орналасады. 11.3 Мына кестенің мәліметтері бойынша АТС (3) табыңыздар:
11.4 Төмендегілердің қайсысы өндірістік шығындар анықтамасына жатады: А) кәсіпкердің өз еркімен пайдаланатын шығындары; В) өнімді өткізуге байланысты шығындар; С) қызметтер немесе тауар өндірісімен тікелей байланысты шығындар; D) төленбейтін шығындар; Е) бухгалтерлік шығындар. 11.5 Жетілген бәсеке жағдайында заласыздық (безубыточности) нүктесі дегенміз: А) шекті шығынның ең кіші нүктесі; В) орташа айнымалы шығынның ең кіші нүктесі; С) орташа жалпы шығынның ең кіші нүктесі; D) орташа тұрақты шығынның ең кіші нүктесі; Е) тұрақты шығынның ең кіші нүктесі. 11.6 Жетілген бәсеке жағдайында жабылу нүктесі дегеніміз: А) орташа жалпы шығынның ең кіші нүктесі; В) орташа айнымалы шығынның ең кіші нүктесі; С) шекті шығынның ең кіші нүктесі; D) орташа тұрақты шығынның ең кіші нүктесі; Е) тұрақты шығынның ең кіші нүктесі. 11.7 Өнімнің өзіндік құнын есептеу: А) Технологиялық өзіндік құнды табу В) Өндірістік өзіңдік құнды табу С) Коммерциялық өзіндік құнды табу D) Калькуляция Е) Толық өзіндік құнды табу 11.8 Мыналардың қайсысы айнымалы шығындарға (VС) жатады: A) жалға алу төлемдерi; B) шикiзат шығындары; C) әкiмшiлiк шығындар; D) коммуналды шығындар; E) сақтандыру шығындары. 11.9 Коммерциялық шығындар дегеніміз- А) Әлеуметтік мәселелерге байланысты шығындар В) Цехты басқару аппаратының жалақысы С) Фирманың басқару қызметімен байланысты шығындар D) Тәжірибелік жұмыстарына арналған шығындар Е) Өнімді өткізуге байланысты шығындар 11.10 Шектi өнім (МР) және шектi шығындардың (МС) сызықтары: А) параллель; В) перпендикуляр; С) минималды мәні нүктесінде қиылысады; D) максималды мәні нүктесінде қиылысады; Е) бір-біріне симметриялы
Кесте 11.4
Шешімі: 1. Өткізу бағасы (ҚҚС есептегенде), Теңге /тонна: 8316/1,12=7425 2. Кәсіпорындағы көтерме баға, теңге/тонна: 7425-1,10=6750 3. Өндірістің толық өзіндік құны және өнімді сату теңге/тонна: 6750/1,10=6136 4. Өнім бірлігінен шикізат құнының айырмасы, теңге/тонна: 6136-1080=5056 5. Шикізатты сатьш алу бағасы, теңге/тонна: 5056/15=337
2. Жылдың өнімділігі 0,8 млн тонна болаткесегін жеткізу үшін екі 100 тонналық конвертер қоңдырғысын орнату немесе қосындысында 1,6 илн тонна. Бір тонна болаттың жабдықтарға тиеу цехтық өзіндік құны әр вариант бойынша төмендегі кестеде көрсетілген. Кесте 11.5
Цехтық өзіндік құнның төмендегі критериі бойынша екеуінің түрі жақсы екенін анықтау керек. Шешімі: 1. Өндіріс қуаттылығы: Бірінші түрі бойынша Екінші түрі бойынша 2. Жабдықтарды тиеу деңгейі қандай болмасын өзгермейд, шартты – айнымалы шығын өнім бірлігінде өзгермейді және келесідей болып құрылады: Бірінші түрі бойынша: 950+80+65=1095теңге/т Екінші түрі бойынша: 950+85+7511теңге/т 3. Өнім бірлігіндегі есепте шартты / тұрақты шығын өзгеріп, өндіріс көлемінің өзгеруіне кері пропорционалды әсерін тигізеді,теңге/т: Бірінші түрі бойынша: 
Екінші түрі бойынша: 
4. Цехтық өзіндік құнның жиынтығы, теңге/т: Бірінші түрі бойынша: 1095+313=1408 Екінші түрі бойынша: 1110+267=1377 5. Көрсетілген түрлердің тәуірі – екіншісі.
Каталог: files -> book files -> Қазақстан тарихы 5 сынып. 2013-2014 оқу жылы files -> Расул гамзатов files -> Жамбыл атындағы республикалық жасөспірімдер кітапханасы Қазақстан ақын – жазушылары ХХ ғасырда files -> «№ мектеп-лицей» мемлекеттік мекемесі Күнтізбелік- тақырыптық жоспар files -> Ермұхан Бекмахановқа Сыздайды жаным, мұздайды қаным, жан аға! files -> Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, жергілікті атқарушы органдар көрсететін білім және ғылым саласындағы мемлекеттік қызмет стандарттарын бекіту туралы book -> Макс Лукадо сенің Қолыңнан келеді book -> Игілігіміз үшін болатын азаптар Құдай неге қиындыққа жол береді? жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
