Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
А.Егеубай Тарихи шындық пен көркемдік шындық
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
- Бұл бет үшін навигация:
- Қ.Рүстемова
| А.Егеубай
Тарихи шындық пен көркемдік шындық. Әдеби әдеп. Түр мен мазмұн Ежелгі әдеби мұралардағы кейіпкерлер, жеке адамдардың тұлғалары тарихи негізділікті білдіреді. Шығармада көп айтылсын, аз айтылсын, немесе бір-екі жерде аталып қана қала ма, бәрібір тарихта болған, жоқ дегенде ел ішіндегі тарихи аңыз-хикаялардан таныс тұлға болып шығады. Кейін қалыптасқан ұлттық әдебиеттердегі кейіпкерлерде әсірелеу де, ойдан қосылған, қиялдан туған бейнелер де кездесе береді. Мәселен, Орхон-Енисей жазбаларындағы ауызға алынатын тарихи тұлғалардың барлығы түркі қауымына шежіреден таныс есімдер, “Диуани-лұғат-ит-түрк” кітабындағы тарихи адамдардың аттарының өзі-ақ көп жайдан хабардар етеді. Тек, “Құтадғу білік” дастанындағы төрт кейіпкер табиғатында ғана мақсатты шарттылық Әділет, Ақыл, Дәулет, Қанағат – байқалып қалады. Бірақ, соның өзі шығарманың мақсатынан, көркемдік бітімінен туған шарттылық. Ежелгі әдеби мұралар тарих, философия, этнология үшін құнарлы топырақ сынды болып келеді. Этнологияға қатысты небір нұсқалы материалдар, тарихи бағалы деректер осы әдеби мұралардан алынуда. Бұл орайда ежелгі әдеби мұралардың рухани арқау қызметін атқаратыны анық. Ал, ежелгі шығармадағы жеке адам тұлғасына қатысты әдебиетпен бірге сан қырлы тарихи, философиялық арналардың рухани, ғылыми мүдделері келіп тоқайласады. Жеке адамдар тұлғаларының тарихи тұғыры нақты көрінетінін айттық. Сонымен бірге кемел келісті парасатты адам қандай болмақ деген философиялық мәні терең сауалға да ежелгі һәм кейінгі жаңа әдебиет жауап іздеумен келеді. “Кісіліктің кісілігі – кішілік!” – деп кесіп сипаттаған Жүсіп Хас Қажыб Баласағұн осы мәселеге өте-мөте жақын барғандай. Ханы бар, қарашасы бар, қоғам мүшелері қандай болу керек дегенде, айналып келгенде “Құтты біліктің” авторы кемел адамды іздейді. Білімді, парасатты, кісілікті толық адам, кемел кісі. Ізгілікті қоғам үшін де, кемелді мемлекет болу үшін де сол кемелділік қажет. Кемелділіктің белгісі – білім-парасат, ақыл, қанағат, кісілік жолынан айнымау. “Құтадғу білік”, “Диуани хикмет”, “Хибатул-хақайық” секілді шығармаларда жақсы көрінген осы кемел адам келбеттілігі кейінгі жыраулар поэзиясында, классикалық қазақ ұлттық әдебиетінде барынша терең із салып, жалғаса түсті. Қадірлі қайырымды қоғам мүшелері қандай болмақ керек. Осы мақсатты ойды ерте ортағасыр, ортағасыр әдебиеті қозғамас бұрын, адам қаһармандығына, адам табиғатындағы болымсыз қасиеттерге сын атақты Орхон-Енисей жазбаларынан өрбігендігі мәлім. Ол жазбалардағы түркі қағандарының азып-тозып, түркі елінің жүдеп, түркі рухының жұтауына қатысты ашына айтылған ащы толғамдары да көп жайды аңғартады. Түркі қағандығы неге әлсіреді? Неге азып-тозды? Осынау риторикалық сауалдар арқылы ежелгі түркі жырауы елдік намысты қоздырып, елдік мүдде алдында еңсені тіктеуге шақырған-ды. Ол жырларда нақтылық басым еді. Тарихи жағдай, тарихи шындық, тарихи тұлғалар алдыға тартылған. Неге түркі ұлдары – құл, қыздары – күң болды деп күңірене сауал тастайтын. Жарты дүниені аузына қаратқан түркі қағандығы неге әлсіреді деп толғанды. Ал, Әл-Фараби даналығынан бергі кезеңдерде құтты қоғам болу үшін не істеу керек, кемелді адам санатына кімдер кіреді, білікті жан қандай болмақ жөн деген төңіректегі бір жағы философиялық, бір жағы ақлиқаттық-ақылгөй толғамдар белең алды. Үгіт, өсиет-насихат, ғақлия саздары күшейе түсті. Ортағасырлардың соңына қарай, жаңа ұлттық әдебиеттер қалыптаса келе кемел кісінің бүкіл жан-дүние болмысы, психологиялық бітімі саралана бастады. Кәдімгідей әлеуметтік сымбаты бедерленді. Білікті, тілі құнарлы, ақлиқатқа берік, ойлы, қайратты, ақылды адам тұлғасы хатқа түсті. Жайсаңдық, жомарттық, мәрттік секілді қасиеттер сарапталды. Абайдың өзі: “Асыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, сонда толық боласың елден ерек..”, деп берік парасаттылық талабын алға жайды. Әрине, жаңа әдебиеттің тегеурінді тұлғасы Абайға дейін де кісілікті кемел кісі тұлғасы мәртебелі биігіне жақындап келе жатқан-ды. Алғашқы бөлімде түркі адамының ежелгі әдебиеттегі сындарлы сымбат-бітімі туралы арнайы тарауда пікір өрбіткен едік. Енді әдеби әдеп, кемел кісі толғамына қатысты ол әлеуметтік-ғылыми, әдеби көркемдік мәселені екінші бір қырынан қарастырып көрейік. Орта, ерте ортағасырлардан бастап, бертінге дейін түркі адамының кісілік тұлғасы белгілі бір канондарды ұстанып жалғасып отырды. Мәрттік, жайсаңдық, қуатты-күшті жандарға тән мархаббатылық, кісілік кемелділік... Бұл қасиеттер өмірде, қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынаста көрініп отырды. Ел бектерінің әуелі осындай қасиеттері марапатталды. Кісіліктің осындай сипаттары құрметтелді. Кәдімгідей әдеп, қарым-қатынастың, жан-жүйенің ақлиқаттық кодексі деуге де болады. Әрине, оның бәрі жазбалардан, жылнама, шежірелерден, аңыз-әпсаналардан көркемдік таным үрдісінде әдіптелді. Тарихи шындық, өмір шындығы осы желіде ерекше жарасымды тоғысын тапты. Әдебиет теориясының тарихи-көркемдік құбылысы саналатын бұл эстетикалық-танымдық, ақлиқаттық-кісілік шарттарды әдеби әдеп деп қараған жөн. Әдеби әдеп кісілік кемелділіктің әліппесі. Тұтас бір нәсілдің талғамын, ақлиқаттық сымбатын айқындайтын таным мектебі. Әдеби әдепті ежелгі мұралардағы көріністеріне қарай бірнеше жүйелі желіге саралап, қарастырдық. 1) Жалпы халық эстетикасы мен талғамына тән белгілері: көркемдік, сүйкімділік, мәрттік, жарқын жүзділік, инабаттылық, жайсаңдық, қаһармандық, т.б. 2) Мейірімділік, қайырымдылық, жанашырлық, қанағатшылдық, адалдық, кісілік, т.б. 3) Жауынгерлік, жауға қаталдық, досқа жанашырлық, қайсарлық, ерлік, өрлік, тәкаппарлық, т.б. (Түйіндеп айтсақ, 1. Жан сымбаты; 2. Кісілік сымбаты; 3. Азаматтық сымбаты). Тұтастай алғанда бұл ізгілікті, жақсы қасиеттердің бәрі де бірегей бірлікте, халық танымында қалыптасып көрінген. Махмұт Қашқари осыларға қоса басқа да тамаша кісілік қасиеттерді нақтылап атап-түстеп берген. Ондай кісілік кемелділік қасиеттер “Құтадғу білік”, “Диуани-лұғат-ит-түрк”, тағы басқа ежелгі мұраларда келісті түзілімін байытқан. Екінші тарапта, адамгершілік-имандылық орайында жаратылыстан дарыған кісілік қасиеттерді діни қағидалар, шариғат, имандылық жөнімен тиянақтау бар. Әсіресе, Қожа Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгнеки жазбалары арқылы жалғастық туып, сопылық санаттарға дейін өрбіген бұл имандылық қасиеттер де өзгеше табиғи ұнасымын тапқан. Әдеби әдептің үшінші бір түркі жұрты үшін ерекше мағыналы тарабы – жауынгерлік, қаһармандық, мәрттік, өрлік, т.б. бертінгі замандардағы әдеби ағымдармен астастыра қарағанда батыстың рыцарлық рухы мен қазақтың “жігіттік, сал-серілік, батырлық” рухы осыған жақындайды. Осы қаһармандық-жауынгерлік жөннен тараған. Ол ұғымды түркі әдеби мұраларындағы жауыңды да құрметте, жауыңды осал деп ойлама, жауың болмаса сенің атағыңды, ерлігіңді кім паш етеді деген қағидалы сарындардан көруге болады. Сонымен бірге түркі жұртының тарихы мен тағдыр-талайына бұйырған жаугершілік замандардың шындығынан түзіліп, дарыған сипаттар. Егер, ежелгі әдебиеттер тарихына жүгінсек, әдеби әдепті танып, қастерлеудің бір үлгісі ретінде Фирдоусидың Афрасиаб тұлғасын “Шахнамада” шынайы жырлауын айтар едік. Алып Ер Тоңға түркі дүниесінің символына айналған, халық аңыз-жырларына айналған тарихи тұлға. “Шахнама” дастанында Фирдоуси асыл тұлғаға қылау түсірмейді. Эстетикалық талғам тазалығының планетарлық, адамзаттық биігі десе де болар. Әдеби әдеп пен әдеби канондардың өзара ұштасуы да қызғылықты әрі көңіл аудара тоқталатын заңдылықтар. Ол бір кезеңдегі, бір дәуірдегі шығармалар арасында да, заманы басқа, дәуірлері алыс мұралар арасында да байқала беретін көркемдік даму үрдісінің елеулі көріністері. Мәңгілік құтты, ұзақ ғұмыр іздеген Қорқыт ата, желмаясымен Жерұйықты аңсаумен өткен Асанқайғы, жер жәннатын іздеген кешегі мүйізді Өтеген сюжеттері мен мағыналарындағы өзектестік рухы тегеурінді, күшті. Топырағы бір, арман мүддесі бір. Бір халықтың мұң-мүддесі. Бақытты ел, қуатты қауым, дәулетті жер іздеген асылдар. Осы адамшылық ізгі армандардың біршама ғылыми, саяси-әлеуметтік тұжырым, бағдар үлгісіндегі көрінісі – “Құтадғу білік”. Бақытты, құтты қоғам, дәулетті заман, кісілігі кемел адамдар. Түптеп келгенде әр замана мұралары дегенмен, барлығының ата мұраты да, ата мұрасы да сол. Аталмыш туындылардың әдеби әдебі осындай мақсатынан көрінеді. Кісілік кемелділік, әдеби әдеп ежелгі шығармаларда өмірде бар, қауым мүшелерінің басты кісілік белгілері ретінде жазылып отырған (М.Қашқари анықтамасы, ежелгі түркі жазбаларындағы тарихи тұлғалар келбеті). Бірте-бірте, сонымен бірге сондай болмаққа шақырып, кемел кісі мынадай болады, әдеби әдеп нышандары мынадай деген секілді өсиет-насихат түрінде айту басымдық алды. Мұсылман діні тарала бастаған кезеңнен кейінгі шариғат, тариқат, әдеттерді түсіндіру де әдеби әдепті байыта түсті. Жаңа ұлттық әдебиет (қазақ әдебиеті) пайда болғаннан кейінгі үгіт-насихат, ақылгөй даналық, дидактикалық сарындарды сол үрдістің заңды жалғасы деп қараған ләзім. Ертеректегі мұраларда кемел кісі осындай жан, солай болған деген сенім аңғарылса, бертінгі кейінгі заман әдебиетінде сондай болу керек деген талап-сауал басымдау рең байқатты. Тарихи шындық пен көркем шындық арасындағы күрделі метаморфоза да тарихилық негізде, тарихи кезеңдер аясында ұғынықтырақ, қызғылықты көрінеді. Жоғарыда айтқанымыздай, ежелгі мұраларда тарихи тұлғалар мен тарихи құбылыстарда ойдан қосу, әсірелеу аз байқалады. Байқалмайды деген де шындыққа үйлеседі. Тарихи адамдар, тарихи оқиғалар бәз күйінде сипатталады. Тарихи шындық қана емес, поэтикалық басқа да ең бір көркемдік таным сарабынан өткен нышандарының өзі де тіршілік, тұрмыс көріністерінен қаз-қалпында көшіріліп алынған. Метафора, теңеу, эпитеттердің бәрінде де осы тарихилық ізі қалың. Жазушының, жырлаушының көркемдік қиялынан гөрі көркемдік талғауы, көркемдікті көру қабілеті, болмысты эстетикалық зерделеу таланты алға шыққандай. Белгілі дәрежеде реалистік ақиқат үстемдік құрған. Кейінгі кезең мұраларында көркемдік шындық рухы үстем түсе бастаған. Көркемдік шындық, көркемдік шарттылық көрініс берген тұстарда эпикалық тыныс қиялы, қиял-ғажайып ертегілері сынды көркемдік кеңістіктер туындады. Ұлттық қазақ әдебиетінің пайда болған кезінен кейінгі классикалық туындылар табиғаты бұл пікірімзге толық дәлел. Ежелгі түркі әдебиетінде адам жаны мен тұрмыс-тіршілігінің жаратылыспен жақындығы, табиғатпен тектестігі басым көрінеді. Қазіргі заманғы әдебиетте “психологиялық параллелизм” деген анықтаушы атпен мағлұм сипаттар ежелгі әдеби мұраларда кең ауқымда кездеседі. Егер, “психологиялық параллелді” қазіргі әдеби туындылардан оқта-текте кездестірсек, ежелгі мұра беттерінде көзге ұрып тұрады. Табиғат тіршілігінің, жаратылыс құбылыстарының өзі кейіптеулердің нәтижесінде жанды жаратылыс секілді әсер етеді. Жарқын жазды суреттеген Жүсіп Баласағұн (“Құтадғу білік”, ІҮ-тарау) түрлі-түсті суретке малынған, жазғы табиғаттың “тірі” жаратылысын көз алдына әкеледі. Көктемде түлеп, түрленіп, оянған табиғат. Құс, аққу, қаз, үйрек біткен шулап-шұрқырап, көлге жоғары-төмен ұшып-қонып жаратылыстың ойын-тойын қыздыра түскен. Елік, жайран, арқарлардың өзі жер қызуымен бірге елтіп, бусанып, ойнақ қағып жарқырап шыққан. Күн екеш күн де жайнап, ұмсына ұмтылды, Балықтан шығып Қозы жұлдызының тұмсығына ілінді. (Бұл жерде астрологиялық дәлдік ұшқыны тағы бір байқалып қалады). Көкіш, тырна қиқу салып, үзіліп, Ұшты көкте түйлердей тізіліп. Серігін іздеп үн шығарып ұлар құс, Аңсағанын шақырғандай гөзәл қыз! Қасы қара, қандай қызыл тамағы, Кекілік сайрап, күліп-күліп алады. Қара шымшық шықылықтап баурайды, Үні ерке қыз үнінен аумайды! Елік – жайран гүл үстінде ойнайды, Арқар, киік жұтпаса өріп тоймайды. Қабақ түйіп, аспан жасын селдетті, Гүл жүз ашып, күлімдетті жер-көкті. Өзіне-өзі қарап жаһан бұл шақта, Қуанып, сүйіп толды ғажап нұр-баққа. “Түмен жылдар жүзім солған, тұл едім, Тұл киімін шешіп, қайта түледім!” Жаратылыстың оянуы, адам баласы жан-дүниесінің оянып, шаттануымен астасады. Жаратылысты, адам жанын кернеген тіршілік қуаты елді, хақан жұртын да аруақтандырып жіберген. Нұрлы хақанның, аруақты қағанаттың жасампаз шағы. Ел құлпырып, жер жайнап, мемлекеттің толысқан кемел кезеңі. Аң екеш аң, құс екеш құс масайрап, шаттыққа кенелуде. Негізінен адамның толысуын, мемлекеттің кемелденуін құттың құты деп танитын даналық дастандағы жаратылыс маусымын осылайша кейіптей сипаттау осы бір жерде ғана кездеседі. Ойшыл ақын елдің кемелденіп, толысу кезін, тіршілік ләззатына батқан шағын осылайша бейнелеген секілді. Бұл да кемелділік. Әдебиеттің ежелгі дәуіріндегі бір қуатты арна да осы. Жаратылыс пен жанның жатырқаусыз, жанды байланысы. Ол заманның түнінің өзі “қолаң қара шаш” секілді төгіліп тұрады. Кейінгі ұлттық әдебиетте күн туралы небір теңеулерді оқимыз, бірақ түнді қара шашқа балаған тек ежелгі түркі ақындары мен ойшылдары. (Ғабит Мүсіреповтың классикалық мұралары “Өмір жорығы”, “Қыран жыры” туындыларындағы сезім асқақтығы, жаратылыс анатомиясын тану, саралау орайында осы ежелгі ескерткіштердің құлақ күйімен пернелес). Байырғы заман мұраларында жаратылыс құпиялары мен құбылыстары, жан-жануарлардың жаратылыс ерекшеліктері мен мінез көріністері сипатталса да адам мінез-құлқы еске түседі. Жаратылыстың көріністері мен құбылыстары өзі-өзінен еріксіз адам баласының табиғатының сипаттарын елестетіп өткендей болады. Табиғат пен адам баласының күдіксіз қауышты сәтінің жұмбақ қисындары әдеби мұралардан осындай ыңғайда да байқалып қалады. Ежелгі түркі әдебиетінің кейіпкерлері барынша ірілендірілген, барынша типтендірілген кейіпкерлер. Қылық-құлқы жан-дүниесін ақтарып, ашық көрсетіп тұрады. Күн мен түнді, өмір мен өлімді, ол дүние мен бұл дүниені шендестіріп, қарама-қарсы қойып отырып, жаратылыстың тұтастығын, мәңгілігін түйсіндіреді. Бұл сол заманның тіршілік философиясы, мәңгіліктің әліппесі. Әрине, теңеудің, кейіптеудің әдеби туындының тегіне, жанрлық табиғатына, тарихи дәуірге қатысты түрлі-түрлі өзгешеліктері бар. Тек теңеудің тарихи дәуірлердегі түрленуінің өзі-ақ көп жайды ашып көрсете алады. Дәстүрлі теңеу, қалыптасқан бейнелеу тәсілдері де ежелгі дәуір әдебиетінің поэтикалық ерекшеліктерінің бір қасиеті. Ондай дәстүрлі теңеулер де стилистикалық қатарлар тәрізді қайталанып та тұрады. Қайсыбір адам портреттерін, келбетін танытуға келгенде үнемі қайталанып келіп отыратын теңеу, аллегориялар да бар. Аюдай “айбарлы”, арыстандай “айбатты”, жолбарыстай “жүректі”, түлкідей “ айлакер” дегендер сыңайлы. Оның қайсыбірі бүгінгі күні әдебиеттерде де кездесе береді. Дегенмен бұлар архаикалық теңеулер. Ежелгі әдебиетте жиірек қолданылғанымен, бертінгі ұлттық әдебиетте жалғастығын тауып дайын баламалы сипаттар ретінде қалыптасып қалған. Белгілі дәрежеде поэтиканың семиотикалық таңбасы іспетті. Оның үстіне ондай талай-талай балама теңеулердің бәз күйі сақталғанымен, мағыналық реңі әлденеше құбылып, керісінше мәнді мегзейтінін де көреміз. Бір кездегі айлакеріңіз, қазір аяр секілді мағынаны да білдіріп тұратыны бар. Заман өз реңін қосып, өз мағынасын үстеген. Поэтиканың тарихилығы мен ұлт әдебиеттерінде трансформациялануы дегенде троптардың, метафоралардың, түр мен мазмұнның құрылымдық түзілімдерінің, жалпы жаратылысының ерекшеліктері ерекше мағына аңғартады. Әдеби-көркемдік бейнелеу құралдарына қатысты тұрақты, шартты заңдылықтардың, соған қоса уақыт, даму сыңайына қарай түрленіп, дамып, жетіліп отыратын шығармашылық үрдістің болатынын бұдан әрі ежіктей түсу артық. Түр мен мазмұн бітімінде ұлттық әдебиеттердегі түрлену үрдісі жедел де басымдық сипатта көрінеді. Бізге жеткен ежелгі дәуір мұраларының түрлік құрылымы тұрақты категория ретінде танылса керек. Таза түркі әдеби мұраларында да түрі мен стилистикалық мәнер аса көп, жеңіл-желпі құбыла бермейді. Қайсыбір туындылар араб-парсы өркениетіндегі, шығыс әдебиетіндегі үлгілерді ұстанып аршылып, бітімі, түзілімі барынша айқындала түскен түрлерді ұстанды. Ежелгі әдеби шығармалардың ішкі түзілімдік заңдылықтары да осы ойға жетелейді. Негізінен афоризмдік нәшке, қанатты сөз табиғатына бейімдік әманда алғашқы кезекте көрініп тұрады. Мазмұн, эстетикалық таным көзқарасы жағынан кісілік кемелділігі, адамшылық-имандылық, елдік ниет сезіліп, ол ойлар мақал-мәтел, нақыл, аталы сөз, толғау сөз сыңайындағы неғұрлым берік түзілімді, тілге жеңіл, санаға сіңімді түрде өріледі. Түр мен мазмұн үйлесімділігі мен тұрақтылығы да ежелгі әдебиеттерге тән ерекшеліктер. Ұлттық әдебиеттерде жанрлық жіктеулерге қарай түр мен мазмұн да құбылмалы, тез өзгеріп, түрленіп тұратын категорияға айналды. Ежелгі әдебиеттегі түр мен мазмұнның тұрақты түзілім екендігін стилистикалық қатарлар табиғатынан да аңғаруға болар еді. Мәселен, ежелгі ескеркіштерде қайталанып келетін стилистикалық қатарлар, нақыл, афоризмдер, тұтас бір толғамдар жиі кездеседі. Ол заңдылықтың бір көрінісін жыраулар поэзиясы мен бертінгі жыршы, жырау, термешілер өнерінен көреміз. Ондай “дайын” эстетикалық таным кілттері шағын-шағын теңеу, кестелі сөздер тіркесінен бастап тұтас бір поэтикалық құрылымдарға дейін кездеседі. Ежелгі дәуірдегі, ұлттық әдебиеттің классикалық кезеңіндегі бұл сипаттар қазіргі заманғы әдебиетте аса сирек кездеседі. Поэтиканың тарихилығы үрдісіндегі қызықты көркемдік құбылыс ретінде, бұл әдебиеттегі эстетикалық талғамның сұрыпталып, толысу жолын көрсететін құбылыс. Бұл теориялық заңдылықтар әдеби үрдісте де, түбі тектес тілдегі әдебиеттерді аудару ісінде де байқалып отырады. Мысалы, “Інген аңыраса, бота боздайды” деген ежелгі түркі мақалы Махмұт Қашқари еңбегінде дәл осы күйі сөзбе-сөз кездеседі. Қазақ тілінде әлі күнге қолданылып жүр. Өзбек аудармашылары бұл мақалды, “ұрғашы түйе ыңыранса, еркек түйе боздайды (дауыс береді)” – деп аударып “інген”, “бота” деген сөздерді түпнұсқадағы күйінде алмаған. Ал, қазақ тілінде “інген”, “бота” сөздері әлі күнге дейін қолданылады. Махмұт Қашқари түсіндіретін “ым”, “ылау” сөздері де ана тілімізде күні бүгінге дейін бар. Түр мен мазмұнның тұрақтылығы дегенде біз тұтас шығармалардан бастап тұрақты тіркестерге дейінгі, жекелеген сөз тұлғаларына дейінгі фонетикалық, морфологиялық, лексикалық айшықтарды да есте ұстап отырмыз. Поэтиканың тарихилығы мен түрлену табиғаты осындай мысалдардан да анық көрінеді. Қ.Рүстемоважүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|