Егеменді ел болғалы Қазақстан Республикасы үшін бүгін де қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде үйренуді және жетік сөйлеуді қажет ететін бірінші кезекті мәселе болып отыр

Егеменді ел болғалы Қазақстан Республикасы үшін бүгін де қазақ тілі - мемлекеттік тіл ретінде үйренуді және жетік сөйлеуді қажет ететін бірінші кезекті мәселе болып отыр. Бүгін де қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту- дың қажеттілігі басты мәселелердің біріне айналып отыр. «Қазақ тілі» пәнінің зерттеу объектілері мемлекеттік тілге сұраныс дең - гейінде қазақ тілінде еркін ,сауатты, саналы оқу, жазу, сөйлеу әрекеттерін қамтиды. Қазақ тілін тұрмыстағы, қоршаған ортадағы, адамдар арасындағы қатынас құралы қызметін игерумен бірге мемлекеттік басқару тілі ретіндегі білім бағдарының жалпы сипаты болып табылады. «Қазақ тілі» пәні арқылы қазақ тілінің байлығы, әуезділігі, көркемдігі сөйлеу мәдениеті мен этикеті, фонетикалық, лексикалық және грамматикалық нормалары мен өзіндік ерекшеліктері танылады және оны қолдануда пайдалану дағдылары меңгеріледі. «Қазақ тілі » пәні сөз өнері, сөйлеу үлгісі, сөздің қолданудағы мағыналық бояуларының ерекшеліктері арқылы оқушының сезіміне,ақыл-ойына әсер етіп дамытады. Мұнда тілдің танымдық , тәрбиелік және дамутышылық қуаты, мүмкіндіктері ашылып,тіл үйренушінің қызығушылығы арта түсетін болады. «Қазақ тілі» пәні өзінің ізгілік мақсаты мен міндеттеріне сай ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды таныту арқылы ұлттық білім мен әлемдік білім кеңістіктерін жалғастырады. Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде қоғамымызда халықтар арасындағы ізгілік қатынасты, түсініктестікті, келісілімдікті нығайтуғаоның ұйытқысы болуға қызмет етеді. Қазақстан Республикасының мемлекеттігін, территория тұтастығын, халықтар достығын, Ата Заңын, мемлекетік рәміздерін құрметтеуге үндей отырып, оқушылар бойында қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастырады. Бүгінгі өмір талабы –жас ұрпақты білімді, талапты, талантты болуы, қай мамандық иегері болмасын мемлекеттік тілді білуі міндет. Мемлекеттік тіл жастарға ертеңгі күні өмірге араласқанға,қызметіне көмегін тигізетін болуы қажет. Бүгінгі таңда тіл туралы мәселе – ең өзекті мәселелердің бірі. Тіл білімінің бір тармағы – ономастика. Ономастика топонимика және антропонимика болып өрбиді. Антропонимика (гр. anthropos - адам, опута

7

ат)— адамдардың өзіне меншікті есімдерін, аты-жөнін, жалған, бүркеншік,

8

Балаларға бүгінгі жарқын өмір, бақытты дәуір талабына сай жарасты да лайықты есім қою халық зор көңіл бөліп отырған мүдделі де маңызды мәселенің бірі болып саналады. Ата-ана дүниеге келген перзентке мағынасы айқын, әдемі де, айшықты сұлу есім беруді қалайды, бірақ олар қай атты таңдауда, одан кейін оны жазуда қиналысқа ұшырап отырады.

Ұрпаққа жарасымды есім беру - ежелден келе жатқан, ізі суымаған жалпы халықтың игі дәстүрi. Есімдер де халық тіліндегі сөздер сияқты өмір сүріп, ескіріп әрі жаңарып отырады. Олар да ғасырлар үшін қарт шежіре сияқты ұрпаққа жеткізіп отырады.

Антропонимдер тілдегі сөздік құрамның бір бөлігі болып саналады. Ол өз арнасын жалпы халық тілі қорынан алады да тіліміздің ішкі заңына сәйкес дамиды. Сөйтіп ол тілдегі сөздердің (лексиканың) барлық салаларынан жасалады. Қазақ есімдерінің басым тобы халқымыздың өткен замандардан бастап күні бүгінге дейін мәдени-тарихи өмір бейнесін анық көрсетеді.

Лексикалық тұрғыдан қарағанда, олардың көне қабаттары негізгі де ұйытқы тірек боп табылып, төмендегідей лексика-семантикалық топқа жіктеледі.

Мал шаруашылығымен байланысты есімдер: Бота, Бұқа, Аққозы., Құлыншақ, Жылқыбай, Қозы т.б.

Табиғат құбылысымен байланысты есімдер: Таубай, Боран, Толғанай, Айым т.б.

Аңдар мен үй хайуанаттары және құстармен байланысты есімдер: Арыстан, Түлкібай, Лашын т.б.

Асыл металдар мен қымбат заттар атауларына байланысты есімдер: Алтын, Болат, Маржан т.б.

Өсімдік аттарына байланысты: Қызғалдақ, Райхан, Раушан, Гүлжан т.б.

9

Жеміс-жидек атауларымен байланысты: Алма, Мейіз, Анар, Жаңғақ т.б.

Жер-су аттарына қойылған есімдер: Алатау, Еділ, Орал, Алтай т.б.

Үй-жиһаздарымен, мүліктерге байланысты: Шара, Табақбай, Айнагүл т.б.

10. Түрлі тағам аттарына байланысты есімдер: Айранбай, Шырынбай, Шекер, Сүттібай т.б.

Балаларға ат қоюды ертеде белгілі дәрежеде ырым мен дәстүр ерекше орын алып отырған. Олардың кейбірін сөздің киелі күшімен де байланыстырып отырушылық көне дәуірден бар құбылыс. Сол ескі замандарда балаларға көз тиюден немесе жын-шайтаннан сақтау мақсатымен елеусіз оғаш есімдер қойып отырған. Мәселен, Итбай, Күшікбай, Жаманбай тағы басқа.

Есім берудегі кеңінен тараған дәстүрдің бірі – сан есіммен байланысты болып келеді. Ондай сан есімдерден қойылған кісі аттары бір сан есімінен мың санына дейін кездеседі. Мысалы: Бірбай, Біржан, Бесбай, Жетібай, Сегізбай, Елубай, Сексенбай, Тоқсанбай, Жүзбай, Мыңбай. Керісінше, сан есімнен қойылған әйел есімдері некен-саяқ қана. Ал, балаларға жарасымды да сұлу есім беруде ешбір шек болмаған есімдер тарихында ғасырлар бойы жаңару, ескіру, архаизмге айналу процесі болып отырады. Адамға ат қоюдың себептері алуан - түрлі тілек-мақсаттармен байланысты да болып отырған. Бұл заңды құбылыс. Адамға ат қоюдың себептері алуан түрлі тілек-мақсаттармен байланысты да болып отырған.

1. Бала дәулетті де бай, ауқатты болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Байбол, Дәулетбай, Алтынбай, Малбай т.б.

2. Күшті де батыл, қырағы да сақ, ержүрек болсын деп қойылған есімдер: Арыстан, Батыр, Тарғын т.б.

3. Бала сұлу да көрікті, ажарлы да әдемі болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Айсұлу, Әсем, Нұрсұлу, Ботагөз.

4. Денсаулығы зор болып, ұзақ жасасын деген тілекпен қойылған есімдер: Ұзақ, Өмірзақ, Мыңжасар.

5. Бала ақылды да тапқыр болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Ақылбай, Ақылбек, Данышпан.

10

6. Бала мырза да жомарт болсын деп қойылған есімдер: Жомарт, Мырзабек, Мәртай.

Көп ретте ертедегі есімдер халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, тарихи дәстүрлерімен байланысты қойылып отырғаны белгілі. Ал балалары тұрмай өле берген үйлерде өмірге жаңа келген сәбилерге: Тоқтар, Тұрар, Тұрсын деген есімдер қойылып отырған.

Батырлар жырларындағы халық батырлары мен тамаша, ақылды да парасатты тарихи адамдардың дәстүрлі есімдері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, күні бүгінге дейін қойылып келе жатыр.

Тіліміздегі кеңінен тараған екі не үш сөздерден құралған күрделі тұлғасы есімдердің көбірек кездесетіндері – құрамында бай, бек, би, хан, сұлтан, төре, шах, ханым компоненттері (сыңарлары) бар есімдер. Тарихи сипаты жағынан бұл сөздер архаизм әрі историзм ретінде келмеске кеткен әлеуметтік терминдер.

Қазақ халқы тарихында феодал ақсүйектер – өздерінің әлеуметтік тегін немесе атақ дәрежесін көрсету мақсатымен бай, бек, би, төре сияқты сөздерді өз есімдеріне қосып, қосақтай айтып отырған еді. Бұл анықтауыш сипаттағы тұлғалар сол замандардан бастап жалпы халық есімдері құрамында да жиі кездесетін.

Бірақ біздің советтік дәуірде анықтауыштар әуелі мағыналарынан айырылса, енді біреулері жаңа мағынаға ие болды. Мәселен, мырза қазіргі кезде «қайырымды», «жомарт», «мәрт адам», «бай», «әлді», «қуатты». Бұл күнде ата-аналар балаларына – бай, бек, би, сұлтан, төре сөздері арқылы жасалған есімдерді сирек беріп, балаларға мән-мағынасы айқын да анық, сұлу да көркем есімдер береді:

Балаға ат қою мәселесіне назар аударуымыздың бір себебі, жаңа дәуір-дің келуімен жаңаша есімдер пайда болып, қазіргі қазақтардың балаға ат қоюда таңдауы молайды. Дегенмен осы біз балаға дұрыс ат қойып жүрміз бе?! Еліктегеннің жөні осы екен деп түрлі сериалдардағы кез-келген шетел-діктердің атын (Изаура, Аарон, Элисса, Омер-Фарук,) немесе әкесі мен шешесінің атының буындарынан құрастырып (Әділет пен Мәдинадан - Әдина), тіпті кейде не қазақша не орысша мағынасы жоқ аттар (Айнара, Сафиназ, Мурсалима, Ясин-Ахмет, Самитхан, Самита, Азиада, т.б.) немесе қазақша әп-әсем

11

Әмина - Амина, Әмір – Амир, т.б.) қойып жатамыз, осынымыз дұрыс па деген оймен ата-аналар ескере жүрсін деп қазақтардың балаға ат қою рәсіміне тоқталғалы

13

14

3. Бала сұлу да көрікті, ажарлы да әдемі болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Айсұлу, Әсем, Нұрсұлу, Ботагөз.

5. Бала ақылды да тапқыр болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Ақылбай, Ақылбек, Данышпан.

6. Бала мырза да жомарт болсын деп қойылған есімдер: Жомарт, Мырзабек, Мәртай.

Есімдерді таңдап, талғап қоюда бұлардан басқа да белгілер мен түрлі нышан, әр түрлі жағдаяттар болып отырған. Мәселеге, Аманжан, Қаржаубай, Жолай тағы басқа.

Көп ретте ертедегі есімдер халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, тарихи дәстүрлерімен байланысты қойылып отырғаны белгілі. Ал балалары тұрмай өле берген үйлерде өмірге жаңа келген сәбилерге: Тоқтар, Тұрар, Тұрсын деген есімдер қойылып отырған.

Батырлар жырларындағы халық батырлары мен тамаша, ақылды да парасатты тарихи адамдардың дәстүрлі есімдері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, күні бүгінге дейін қойылып келе жатыр.

Тіліміздегі кеңінен тараған екі не үш сөздерден құралған күрделі тұлғасы есімдердің көбірек кездесетіндері – құрамында бай, бек, би, хан, сұлтан, төре, шах, ханым компоненттері (сыңарлары) бар есімдер. Тарихи сипаты жағынан бұл сөздер архаизм әрі историзм ретінде келмеске кеткен әлеуметтік терминдер. Қазақ халқы тарихында феодал ақсүйектер – өздерінің әлеуметтік тегін немесе атақ дәрежесін көрсету мақсатымен бай, бек, би, төре сияқты сөздерді өз есімдеріне қосып, қосақтай айтып отырған еді. Бұл анықтауыш сипаттағы тұлғалар сол замандардан бастап жалпы халық есімдері құрамында да жиі кездесетін. Бірақ біздің советтік дәуірде анықтауыштар әуелі мағыналарынан айырылса, енді біреулері жаңа мағынаға ие болды. Мәселен, мырза қазіргі кезде «қайырымды», «жомарт», «мәрт адам», «бай», «әлді», «қуатты». Бұл күнде ата-аналар балаларына – бай, бек, би, сұлтан, төре сөздері арқылы жасалған есімдерді сирек беріп, балаларға мән-мағынасы айқын да анық, сұлу да көркем есімдер береді: Балаларға бүгінгі жарқын өмір, бақытты дәуір талабына сай жарасты да лайықты есім қою халық діттеп отырған мүдделі де маңызды мәселенің бірі болып саналады. Ата-ана дүниеге келген перзентке мағынасы айқын, әдемі де, айшықты сұлу есім беруді қалайды, бірақ олар қай атты таңдауда, одан кейін оны жазуда қиналысқа ұшырап отырады.

15

Бұл өмірлік мәселе. Сондықтан адамдарға есім беру мәселесі барлық уақытта да адамдарды толғантып келді, қазіргі кезде өзекті күйінде қалып отыр. Балаға жарасымды есім беруге ата-ана, олардың туған-туыс, жора-жолдастары ғана емес, жергілікті халық депутаттары кеңестері мен Азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімдері де толық мүдделі. Адам есімі қоғам өмірі мен оны қоршаған ортамен тығыз байланысты.

Антропонимдер тілдегі сөздік құрамның бір бөлігі болып саналады. Ол өз арнасын жалпы халық тілі қорынан алады да тіліміздің ішкі заңына сәйкес дамиды. Сөйтіп ол тілдегі сөздердің (лексиканың) барлық салаларынан жасалады. Қазақ есімдерінің басым тобы халқымыздың өткен замандардан бастап күні бүгінге дейін мәдени-тарихи өмір бейнесін анық көрсетеді.

Лексикалық тұрғыдан қарағанда, олардың көне қабаттары негізгі де ұйытқы тірек боп табылып, төмендегідей лексика-семантикалық топқа жіктеледі.

Мал шаруашылығымен байланысты есімдер: Бота, Бұқа, Аққозы., Құлыншақ, Жылқыбай, Қозы т.б.

Табиғат құбылысымен байланысты есімдер: Таубай, Боран, Толғанай, Айым т.б.

Аңдар мен үй хайуанаттары және құстармен байланысты есімдер: Арыстан, Түлкібай, Лашын т.б.

Асыл металдар мен қымбат заттар атауларына байланысты есімдер: Алтын, Болат, Маржан т.б.

Өсімдік аттарына байланысты: Қызғалдақ, Райхан, Раушан, Гүлжан т.б.

Жеміс-жидек атауларымен байланысты: Алма, Мейіз, Анар, Жаңғақ т.б.

Туыстық атаулармен байланысты: Атабек, Баба, Туғанбай, Жиенбай т.б.

Жер-су аттарына қойылған есімдер: Алатау, Еділ, Орал, Алтай т.б.

Үй-жиһаздарымен, мүліктерге байланысты: Шара, Табақбай, Айнагүл т.б.

16

10. Түрлі тағам аттарына байланысты есімдер: Айранбай, Шырынбай, Шекер, Сүттібай т.б.

Есім берудегі кеңінен тараған дәстүрдің бірі – сан есіммен байланысты болып келеді. Ондай сан есімдерден қойылған кісі аттары бір сан есімінен мың санына дейін кездеседі. Мысалы: Бірбай, Біржан, Бесбай, Жетібай, Сегізбай, Елубай, Сексенбай, Тоқсанбай, Жүзбай, Мыңбай. Керісінше, сан есімнен қойылған әйел есімдері некен-саяқ қана. Ал, балаларға жарасымды да сұлу есім беруде ешбір шек болмаған есімдер тарихында ғасырлар бойы жаңару, ескіру, архаизмге айналу процесі болып отырады. Адамға ат қоюдың себептері алуан - түрлі тілек-мақсаттармен байланысты да болып отырған. Бұл заңды құбылыс. Адамға ат қоюдың себептері алуан түрлі тілек-мақсаттармен байланысты да болып отырған.

1. Бала дәулетті де бай, ауқатты болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Байбол, Дәулетбай, Алтынбай, Малбай т.б.

2. Күшті де батыл, қырағы да сақ, ержүрек болсын деп қойылған есімдер: Арыстан, Батыр, Тарғын т.б.

3. Бала сұлу да көрікті, ажарлы да әдемі болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Айсұлу, Әсем, Нұрсұлу, Ботагөз.

4. Денсаулығы зор болып, ұзақ жасасын деген тілекпен қойылған есімдер: Ұзақ, Өмірзақ, Мыңжасар.

5. Бала ақылды да тапқыр болсын деген тілекпен қойылған есімдер: Ақылбай, Ақылбек, Данышпан.

6. Бала мырза да жомарт болсын деп қойылған есімдер: Жомарт, Мырзабек, Мәртай.

Есімдерді таңдап, талғап қоюда бұлардан басқа да белгілер мен түрлі нышан, әр түрлі жағдаяттар болып отырған. Мәселеге, Аманжан, Қаржаубай, Жолай тағы басқа.

Көп ретте ертедегі есімдер халықтың әдет-ғұрып, салт-сана, тарихи дәстүрлерімен байланысты қойылып отырғаны белгілі. Ал балалары тұрмай өле берген үйлерде өмірге жаңа келген сәбилерге: Тоқтар, Тұрар, Тұрсын деген есімдер қойылып отырған.

17

Батырлар жырларындағы халық батырлары мен тамаша, ақылды да парасатты тарихи адамдардың дәстүрлі есімдері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, күні бүгінге дейін қойылып келе жатыр.

Қазақ халқы тарихында феодал ақсүйектер – өздерінің әлеуметтік тегін немесе атақ дәрежесін көрсету мақсатымен бай, бек, би, төре сияқты сөздерді өз есімдеріне қосып, қосақтай айтып отырған еді. Бұл анықтауыш сипаттағы тұлғалар сол замандардан бастап жалпы халық есімдері құрамында да жиі кездесетін.

Бірақ біздің советтік дәуірде анықтауыштар әуелі мағыналарынан айырылса, енді біреулері жаңа мағынаға ие болды. Мәселен, мырза қазіргі кезде «қайырымды», «жомарт», «мәрт адам», «бай», «әлді», «қуатты». Бұл күнде ата-аналар балаларына – бай, бек, би, сұлтан, төре сөздері арқылы жасалған есімдерді сирек беріп, балаларға мән-мағынасы айқын да анық, сұлу да көркем есімдер береді:

Балаға ат қою мәселесіне назар аударғанымның бір себебі, жаңа дәуір-дің келуімен жаңаша есімдер пайда болып, қазіргі қазақтардың балаға ат қоюда таңдауы молайды. Дегенмен осы біз балаға дұрыс ат қойып жүрміз бе?! Еліктегеннің жөні осы екен деп түрлі сериалдардағы кез-келген шетел-діктердің атын (Изаура, Аарон, Элисса, Омер-Фарук,) немесе әкесі мен шешесінің атының буындарынан құрастырып (Әділет - Әдина), тіпті кейде не қазақша не орысша мағынасы жоқ аттар (Айнара, Сафиназ, Мурсалима, Ясин-Ахмет, Самитхан, Самита, Азиада, т.б.) немесе қазақша әп-әсем атты орысшалап бұзып (Елнұры – Эльнура, Әнел – Анелья, Әмина - Амина, Әмір – Амир, т.б.) қойып жатамыз, осымыз дұрыс па деген оймен ата-аналар ескере жүрсін деп қазақтардың балаға ат қою рәсіміне тоқталғалы отырмын.   «Дұрыс қойылған есім баланың тағдырына да ықпал ететінін, баланың өз атына қарап өсетінін естен шығармаған жөн»- деген сөздерді қанат қылып, өз жобама назарларыңызды аударайын.

18

Былтыр мен орта буындағы қазақ қыздарының есімдерін сол ереже бойынша жазып алдым. Байқағаным, көп есімдер қайталанады екен. Ол таза қазақ есімдері де, басқа халықтан енген есімдер де. / мысал /Қорыта айтқанда, әр 5-10 жыл сайын белгілі бір есімдерге сұраныс ерекше молайып кететін тәрізді.Мен жоғары сыныптардан бастап, төменгі сыныптарға жылжығанымның себебі, жылдар өте, есімдер қалай өзгереді екен деген мақсатпен.Егерде 5- 11-ші сыныптарындағы қыздардың есімдерін бір ағымға алсақ, 0,1,2 сыныптардағы қазақ қыздарының есімдерін ендігі ағымға жатқызайық. Сонда қандай өзгерістерістерді көріп тұрмыз? Мысал: № 3 мектепте ұлты қазақ ұстаздар көп. Бірнеше ұстазбен есімдерінің тарихы жайлы сұхбаттастық. Гүлбану Әбілбайқызы:

Әке-шешеме бұл есім керемет ұнайды екен және сол кездегі тартымды есімдердің бірі болған соң мені осылай атаған екен.

Галина Егеубайқызы: кіндік шешем орыс болған, өз есімін қойғызған сол кісі екен.

Эльмира Әбілғазықызы: есімім екі түбірден тұрады: түріктің Эль /ел/ және орыстың «мир» деген

сөздерінен құрастырылған. Елде бейбітшілік болсын деген ниетпен қойылған есім дейді.

19

Қарап тұрсаң адам есімдерінің өзі бөлек бір тарихты құрайды.

Мен бұл есімдерді үш топқа бөлдім:

1	2	3
Құралай, Балжан	Гүлзада, Гүлбану, Нұргүл	Эльмира, Галина

Бірінші топ бұрыннан келе жатқан нағыз ұлттық есімдер, екінші топ баланың ата-анасы нәрестеміз гүлдей жайнап, әдемі қыз болып өссін деген ниетпен есімнің бір түбірін «гүл» деп, күрделі сөзге айналдырған. Үшінші топты интернациалдық есімдерге жатқыздым. Арада, осы кісілермен салыстырғанда 30,40,50 жыл өткенде дүниеге келген бүлдіршіндерді қалай атап жатыр екен? Көрейік... Осы мақсатпен мен «Топ-Кид» балабақшасына бардым. Қазіргі түрік сериалдарынан алынған есімдер көп еніп жатыр –Айлин, Айлун. Зарина Кеңес заманынан енген есім, басқа қыздардың аттары көбінесе жаңаша,заманға орай шыққан есімдер. Қазақ халқы қашан да қыздарына әдемі, сұлу, нәзік болсын деген ниетпен – Айсұлу, Айдай, Сұлухан, Жібек, Алтын, Меруерт, Маржан, Інжу деп ат қойған. Негізінен көпшілік ата-аналар өз балаларына тарихи, мұсылман есімдерін береді. Дегенмен қазақы еліктегіштігімізден қазақ халқына келіспейтін ,мағынасын түсініп жатпайтын есімдер де көбейіп бара жатыр. Балаға ат қою- үлкен жауапкершілік екенін ұмытпауымыз керек. Қазақ тілін мойындатып, дамытамыз десек, өз ұлтымызға тән есімдерді таңдайық. Адам аты- тіліміздің бір тармағы. Демек бұл тармақты өз қолымызбен жойып тастамайық.Баламыз ұлтжанды, жақсы адам болсын десек, мағыналы, ойлы ат қояйық. Себебі бала атына қарап өседі.

20

Қазақ қыздарының есімдерінінің шығу тарихына сүйене отырып,

қазіргі кезеңде қойылып жүрген есімдермен салыстыру арқылы

қазақ халқының ұлттық есімдерін насихаттау.

Тіліміздің бір тармағы –қазақ есімдерінің жойылып кетпеуіне жол бермеуге үлес қосу.

2

Аннотация

Антропонимдер тілдегі сөздік құрамның бір бөлігі болып саналады. Ол өз арнасын жалпы халық тілі қорынан алады да тіліміздің ішкі заңына сәйкес дамиды. Сөйтіп ол тілдегі сөздердің (лексиканың) барлық салаларынан жасалады. Қазақ есімдерінің басым тобы халқымыздың өткен замандардан бастап күні бүгінге дейін мәдени-тарихи өмір бейнесін анық көрсетеді.

Лексикалық тұрғыдан қарағанда, олардың көне қабаттары негізгі де ұйытқы тірек боп табылып, лексика-семантикалық топқа жіктеледі.

Сондықтан өз ғылыми-зерттеу жұмысымда мен осы мәселеге назар аудардым.

Қазіргі кезеңде халқымыздың көбі ұлттық есімдерімізді ұмытып, басқа халықтардың атын қоюға бет бұрған сияқты. Адамның есімі адамның жалпы дамуына, ойына , жүріс-тұрысына да ықпал етеді .Бұл тұрғыдан қарасақ тек ұлттық есім ғана өмірдегі дұрыс бағытқа жол сілтей алады. Ғылыми-зерттеу жұмысымда өзіміздің ұлттық есімдерімізді насихаттауға тырыстым.

Егер де менің еңбегім , ат қоюда, біреуге дұрыс бағыт сілтесе, бір азаматтық борышымды орындадым деп есептер едім.

22

Аннотация

В своей научно-исследовательской работе «Имена девушек-казашек осш №3» я заострила внимание на том, что каждый народ должен стремиться сохранить свои национальные имена, как часть языка, культуры.

Имя способно влиять на судьбу, мысли и даже развитие человека.

Если мой труд, перед тем как поставить имя ребенку, заставит задуматься кого-либо, буду считать, что я отсояла свою гражданскую позицию.

23

Қорытынды:

Қазақ тілін үйрету мақсатында ғалымдар көптеген методика лар мен технологияларды шығарған.

Соның бірі - балалардың қызығушылық мүдделерін арттыру.

Бұл әдіс тек арнайы оқулыққа үңіле бермей, білімі басқа жерден іздеп табу.

Сондықтан , осы зерттеуімнің арқасында мен өзім үшін көптеген жаңалықтарды аштым және осы жаңалықтарымды көпшілікке ұсынғалы отырмын.

Адамға ат қою - ұлттық қасиетіміздің бірі. Осы қасиетімізді өз қолымызбен жойып алмауға бар күш- жігерімімізді салуымыз керек, өйткені адам есімі тіліміздің ең маңызды бір тармағы.

Қазақ тілі – мемлекеттік тіл. Қазақ тілін меңгеру үшін, мәдениет

пен әдебиет,салт-дәстүр, тарих, елтану және бағдарламаға қатысты тақырыптармен байланыстырса, оқушылардың қызығушылығы арта түседі.

Жоғарыда атап кеткен бөлшектердің бәрін қазақ есімдерімен байланыстыра оқытуға болады.

Болашағын қазақ елімен байланыстыратын адам ауызша да, жазбаша да қазақ халқының әдет – ғұрыптарын қалыптастыра білуі өте маңызды.

21

Абай атындағы № 3 орта мектептің 9 «Б» сынып оқушысы Чакибаева Саиданың « № 3 мектептегі қазақ қыздарының есімдері»- атты тақырыбына

Бұл тақырып бойынша орындалған жұмыстарды есепке алып, зерттеушінің өте күрделі жұмыс атқарғанына көзім жетті.

Оқушы қазіргі кездегі керекті және күрделі мәселенің пердесін ашқандай болып тұр. Өз жұмысында антропонимика ғылымына сүйенгені сүйсіндіреді.

Ономастика (грек onomastіke – ат беру өнері) – тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы. Жалқы есімдерге кісі, жануарлар аттары, халық, ұлт, ру-тайпа атаулары, жер-су, аспан денелері жатады.Ономастика атаулардың шығу, қалыптасу жайын тексереді. ..

Бұл жұмыста теория жақтан ғана әдебиетке сүйенсе, практика жағынан 100 пайызы оқушының өз зерттеуі.

№3 мектептегі қыздар есімін зерттеуден бастап, ары қарай жұмысын күрделендірген. Мұғалімдер, «Топ -Кид»балабақшасындағы қыздар -дың , өз отбасындағы әйел адамдарының есімдерін де зерттей түскен.

Бұл жас ғалымның еңбегінде қазақ тіліне деген жанашырлық та көрініп тұр.

Мектеп мұғалімдері сабақтарында және сынып сағаттарында да қолдана алуларына болады.

Жас іздемпазды бұл тақырып қызықтырғанына қуаныш білдіргім келеді.

Жұмыстың техникалық жағын алса, барлық қойылған талаптарға сай.

Тіл бөлімі секциясы ғылыми-зерттеу жұмысы ретінде қарастыруға келетін ізденіс.

5

Рецензия

на научно-практическую работу «Имена девушек- казашек осш №3»

ученицы 9 «Б» класса Чакибаевой Саиды

Просмотрев работу вышеназванной ученицы ,я пришла к выводу, что ею проведена большая исследовательская работа

Ученица объектом своего исследования берет довольно щепетильный и сложный раздел языкознания, как ономастика, Это раздел языкознания, изучающий любые собственные имена, историю их возникновения и трансформации в результате длительного употребления в языке-источнике или в связи с заимствованием из других языков. В более узком значении ономастика — это собственные имена различных типов...

В наше время всеобщего хаоса, который затронул и имена – это актуальная и нужная тема,

Радует самостоятельность работы. Если из некоторых источников взята чисто теоретическая помощь, то практические исследования проведены 100 процентов самостоятельно.

Ученица постепенно усложняла свою работу: это исследования в детском саду,учителей школы и на последнем этапе она включает имена женской половины своего семейства.

Каждый этап работы она заключает своими доводами.

Исследования юного ученого можно применять на уроках казахского языка, тематических классных часах.

Секция лингвистов рекоменует научно-практическую работу Чакибаевой Саиды на рассмотрение специалистов.

Қазақстан Республикасы Малая Академия Наук

Кіші Ғылым Академиясы Республики Казахстан

МАН РК

Оқушылардың Ғылыми Қоғамы

Тақырыбы: «Абай атындағы № 3 мектептегі

қазақ қыздарының есімдері»

№ 3 мектептің қазақ тілі және әдебиет пәнінің

мұғалімі

Есік 2015

Қолданылған әдебиет:

1 Жалпы білім беретін орта мектептерге арналған мемлекеттік стандарт

/Жалпы білім беретін орта мектеп. – Алматы:РОНД, 2002 – 368с./

/ Шахмардан Есенов «Ғылым» 1997ж./

/Н.Д. Ондасынов «Баспаша» 2011ж./

/ Н. Б. Ильясов  PDF. Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2013.ж./

5. Ономастика — Уикипедия

kk.wikipedia.org/wiki/Ономастикакопия

6. oномастика дегеніміз не

kazakh-tili.ru/?id=489&show=newsкопия

7 Қазақ есімдері — Вконтакте

vk.com/club77281998копия

8 Казахские имена — қазақ аттар

name.kazakh.ruкопия

9 Қазақ ерлер (ұлдар) және әйелдер (қыздар) есімдерінің мағынасын...

zharar.com/kz/ask/216/қазақ-...копия

10 Koshpendiler :: Есімдер

koshpendi.kz/index.php/esimderкопия

11. Есімдер сыры | Ұстаздарға арналған танымдық-әдістемелік сайт

sabaq.kz/6524/есімдер-сырыкопия

12. Қазақ есімдерін құжатта қате толтырып қорлатпайық

inform.kz/kaz/article/1232362копия

13. ЕСІМДЕР ЕЛІНЕ САЯХАТ - «Ел-арна» – Ең ірі қазақ тілді әмбебап...

elarna.com/koru_kk.php?id=117734...копия

14 Айтыңыз, атыңыз кім болады?.. | Гу-гу

gu-gu.kz/?p=2901копия

15. Қазақ есімдерінің құпиялары - Қазақсофт ойлан сұхбаты

suhbat.kazakhsoft.com/Read.aspx?...копия

24

Мазмұны	беті
Тезистер	1-2
Пікір	3-4
Рецензия	5
Кіріспе	6-7
Негізгі кезеңі:
Қазақ есімдері туралы жалпы мәлімет	8-10
Зерттеу жұмыстары : №3 мектептегі қыздар және ұлты қазақ ұстаздардың есімдері.	11-16
Топ-Кид балабақшасындағы бүлдіршіндердің есімдері	16-18
Қорытынды	19
Аннотация	20-21
Қолданылған әдебиет	22

Тезистер

Ғылыми болжам: егер бұл мәселеге назар аудармасақ, қазіргі космополитизм кезеңінде тіліміздің бір тармағы, керемет те, маңызды да, қазақ баласына ұлттық дем беретін қазақ есімдері азайып, жойылып кетуге де жақын келіп отыр деуге болады. Қазақ есімдерін насихаттап, оның адамның өзіне бір тірек, қоруыш екенін өзіміздің ұлт өкілдерімдің сана сезіміне жеткізуіміз керек.

Өзекті мәселесі: біз бұл тақырыпты таңдап, зерттеу жұмыстарын жүргізгеніміздің бір себебі, алысқа бармай- ақ көз алдымыздағы қарагөз қыздарымыз қазақ халқына мүлдем бөтен, тән емес есімдердің иесі болып жүр. Әсіресе түрлі шетел сериалдарынан алынған Айлун, Айлин, Земфира т.б. аттар көбейіп кетті. Бұл мәселеге көпшіліктің назарын аударсақ деген мақсатты көздеп тұрмыз.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

1, Таңдап отырған жоба бойынша материалды жинау.

2, Біріншіден : мектеп ішіндегі қазақ қыздарымен кездесіп, есімдерінің тарихын жазып алу.

3, Екіншіден -. Есім таңдаудағы ата-аналардың ой-пікірлерін зерттеу.

4, Есім таңдау – ұлттық тәрбиенің бір тармағы екенін мектеп ішіндегі ұл-қыздардың сана-сезіміне жеткізу.

Зерттеу әдістері: теориялық, практикалық.

Зерттеу объектілері: Мектеп ішіндегі қазақ қыздарының есімдері, қазақ ұлтты мұғалімдер, «Топ-Кид» балабақшасының бүлдіршіндері.

Жаңашылдығы: Алысқа бармай, күнде қасыңда жүрген адамдардың тағдырына, тағдырын құрайтын мәселелерге назар аударып, зерттеу объектілерінің өздерінің де назарын аударту.

Қорытындылар мен зерттеу нәтижелері: аталған тақырып бойынша фотоматериал жиналды, практикалық жұмыстар жүргізілді.

Ұсыныстар: орын алып тұрған жағдайдың алдын алу үшін қажетті іс-шаралар қатары:

1, Қазақ балаларына ат таңдауда ата-аналары қандай көзқарасты көздейтінін зерттеуге алу.

2. Ақпарат беттеріне осы мәселені қозғайтын мақалаларды жиі шығаруды дағдыға алу.

3, Талғар телеарнасынан «Есімдер» атты бағдарламаның шығуына

ат салысу.

3

Тезисы

Гипотеза:допустим мы пустим на самотек проблему антропонимики. Это может грозить исчезновеним важной ветви как национальные имена. Имя – это состовная судь- бы человека, его мыслей действий. Имя – это лицо человека. Поэтому исследуя имена девушек –казашек нашей школы, мы еще приследуем мысль, что они будущие матери, и в дальней-шем назовут своих детей красивыми, калоритными казахскими именами. Актуальность: как никогда казахи сейчас часто называют детей име-нами , которые далеки от нашего языка. Здесь наблюдается влияние различных зарубежных сериалов, выдумывание своих версий имен,Например: состовная первых слогов имен мамы и паы: Альнур, Айбол и т.д. Люди напрочь откинули красивые и колоритные национальные имена. Вместе с именами может выпасть целая ветвь языка. Задачи исследования:

1. 
   Подготовка и изучение материала по теме выбранного проекта.
   
2. 
   Первое: всретиться с девушками-казашками, узнать историю их имен.
   
3. 
   Второе: какими аргументами пользовались родители при выставлении имен.
   
4. 
   По мере ведения исследовательских работ, доводить до сознания девушек, что имя-это судьбоносный знак. Методы исследования: теоретический, практический.
   

Объекты исследования: девушки-казашки нашей школы, учителя казахской национальности, девочки детского сада «Топ-Кид». Новизна: Проводя исследовательскую работу, повернуть к этой проблеме объекты исследования. Призыавть их к сохранению национальных имен, как к народному достоянию, и ветви языка. Выводы и результаты исследований:по данной теме был собран материал, фотографии, Были сделаны слайды. Выявлена тенденция молодых родителей, отклоняя национальные имена , ставить имена из модных сериалов. Рекомендации: 1. Шире исследовать проблему исчезновения национальных имен.

2. Вести разъяснительные работы по этой проблеме со страниц периодики.

3. Предложить местному телевидению создать переда- чу «Есімдер».

4

жүктеу/скачать 367,25 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: