Әлемдегі қазіргі демографиялық жағдай
жүктеу/скачать 4,95 Mb.
|
СЕССИЯсессия эконом (2)
| Әлемдегі қазіргі демографиялық жағдай . Демография деп халықтың құрам санының өсуін зерттейтін ғылым саласын айтады. Демографиялық зерттеулер халықтың санын қалай өсуде, орналасқан жерлері, құрамы (қоғамдық топтар, ұлты, тілі, жасы, жынысы, білімі, мәдениеті, мамандығы, т.б.), оның өзгеру себептері мен қорытындыларын, әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштерін қамтиды. Қазіргі қалыптасқан демографиялық жағдай бүкіл әлем жұртшылығын алаңдатуда. Өйткені біздің ғасырдың ортасында дүние жүзінде «демографиялық жарылу» деп аталатын құбылыс болды. Бұрын адамдар саны мың жылда екі пайызға көтерілсе, ХХ ғасырдың 60-80 жылдарының өзінде жыл сайын осы мөлшерде өсті. Халық санының өсуі қазіргі таңда ғылыми-техниканың прогресс дәуірінде медицинаның жетістіктері табиғи сұрыпталуды шектеп, денсаулығында ақауы бар болып келген сәбилердің де өмірін сақтап қалуға мүмкіндік берді. Бірақ, бұл көбінесе дамыған елдерге тән. 2022 жылы туу коэффициенті 16,8 құрайды, 2030 жылы ол 15,9-ға дейін, 2050 жылы-14 — ке дейін, 2070 жылы-12,4 — ке дейін, 2090 жылы-11,2 — ге дейін, ал 2100 жылы-10,8-ге дейін төмендейді. Әзірге Африка елдерінде туу деңгейі өте жоғары: халықтың 1 мың адамына 32,5 туу. Африка-туу деңгейі әлемдік деңгейден жоғары жалғыз макроөңір. «Экономикалық әлеуметтік және саяси география» ғылымының анықтамасы Экономикалық, әлеуметтік және саяси география-бұл қоғамның аумақтық Заңдылықтарын, халықтың орналасу ерекшеліктерін және жалпы әлемде, жекелеген аймақтар мен елдерде адамдардың экономикалық қызметін зерттейтін ғылым.Осылайша, экономикалық, әлеуметтік және саяси география географиялық және әлеуметтік ғылымдар жүйесіне кіреді және келесі компоненттерді біртұтас тұтастыққа біріктіреді: – «экономикалық» - қоғамдық өндіріске, өндірістік қатынастарға; ресурстарды игеру, еңбек өнімділігі, өндіріс тиімділігі сияқты санаттарға қатысты; – «әлеуметтік» - кеңістіктік процестерге және адам өмірін ұйымдастырудың формаларына, ең алдымен еңбек жағдайлары, өмір сүру жағдайлары, адам өмірін көбейту тұрғысынан қатысты; - «саяси» - саяси құбылыстар мен процестердің аумақтық саралануына, елдер ішінде де, жекелеген елдер мен елдер топтары арасында да саяси күштердің аумақтық орналасуы мен арақатынасына тікелей байланысты құбылыстарға қатысты әлеуметтік-экономикалық құрылымы. Экономикалық географияның қалыптаса бастауын XVI ғасырдың екінші жартысында капиталистік қатынастар дами бастаған, соның нәтижесінде экономикалық-географиялық зерттеулердің нақты қажеттілігі туындады деп санауға болады. Ғылымның қалыптасуының негізгі алғы шарттары: Өнеркәсіптің қарқынды дамуы, Географиялық еңбек бөлінісінің кеңеюі мен тереңдетілуі, Ауыл шаруашылығының дамуы; Ұлы географиялық ашылулар болып табылады. Экономикалық география – қоғамның экономикалық өмірін аумақтық ұйымдастыру туралы әлеуметтік-географиялық ғылым. Әлеуметтік-экономикалық географияның концептуалды аппаратының негізін құрайтын «аумақтарды дамыту», «орналасу тиімділігі» және басқа да бірқатар ұғымдар өндіріс орындарын орналастырумен тікелей байланысты. Осылайша, ЭӘСГ ғылым болып табылады: - табиғат пен қоғамның өзара байланысын, өндіріс дамитын географиялық ортаны зерттейді; - халықтың ұдайы өсуі мен қоныс аударуын, еңбек ресурстарын, елді мекендердің географиясы мен түрлерін зерттейді; - шын мәнінде бар аумақтық жүйелер мен оларды орналастыру заңдылықтарын ашады; - зерттеудің таксономиялық бірліктерін бөліп көрсете отырып, ғылыми негізделген экономикалық аудандастыру мен салаларды аудандастыруды зерттейді; - елдер мен аймақтар арасындағы географиялық (аумақтық) еңбек бөлінісін зерттейді, оның даму заңдылықтарын белгілейді; - табиғатты барынша ұтымды пайдалану бойынша ұсыныстар әзірлейді. 3.Халықтың көші-қоны, олардың себептері мен салдары. Еңбек ресурстары. Көші-қон – адамдардың тұрғылықты мекенінен әр түрлі себептермен басқа жерге қоныс аударуы, көшіп-қонуы. Көші-қон адамдардың белгілі бір аумақтың шекарасынан асып, тұрақты немесе уақытша тұрғылықты мекенге қоныс аударуы арқылы жүзеге асады. Халықтың әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, саяси, діни, әскери және басқа себептермен ұйымдасқан түрде (мемлекеттің және басқа қоғамдық құрылымдардың қатысуымен) және ұйымдаспаған түрде (көшіп келушілердің өздерінің күшімен) көшіп-қонуы мүмкін. Қазіргі кезде көші-қонды туғызатын себептердің ішіндегі ең бастысы экономикалық себеп болып отыр. Қазақстанда бұған экологиялық апат аймақтарына байланысты себепті де қосуға болады. Халықтың көшіп-қонуы ежелгі заманнан бері бар. Көші-қон алғашқы қоғамдық еңбек бөлінісімен (бақташылар тайпасының бөлініп шығуымен), егіншіліктің дамуымен, егіншіліктен қолөнердің бөлінуімен, халықтардың ұлы қоныс аударуымен, ұлы географиялық ашылымдармен, индустрияның дамуымен (19 ғасырдың басында) байланысты болды. 20 ғасырда көші-қонға соғыстар зор әсерін тигізді. Көші-қон адамзаттың дамуында, аумақтардың халықтар арасында қайта бөліске түсуінде зор рөл атқарды. Көші-қон тұрғылықты халықтың да, көшіп кетушілердің де тұрмыс деңгейіне, халықтың демографиялық және әлеуметтік құрылымына, қоныстануына, этнографиялық құрамының өзгеруіне елеулі ықпал етеді. Тұрақты тұрғылықты мекенінің түпкілікті ауысуына байланысты: Қайтып оралмайтын көші-қон; Тым ұзақ мерзімге қоныс аударумен байланысты уақытша көші-қон.; Жылдың белгілі бір кезеңінде орын ауыстырумен байланысты маусымдық көші-қон; Басқа жердегі жұмыс, оқу орындарына ұдайы әрлі-бері жүріп-тұратын қатынамалы қөші-қон; Елден сырт жерге көшіп кету, елге көшіп келу түріндегі сыртқы көші-қон; Ел ішінде қоныс аударумен байланысты ішкі көші-қон түрлеріне бөлінеді. Ал ішкі көші-қон ауыл халқының көші-қоны және қала халқының көші-қоны түрлеріне ажыратылады. Қазақ халқының ежелгі замандардан бері келе жатқан көшпелі, жартылай көшпелі тұрмыс-тіршілігі, мал шаруашылығының дамуына байланысты жайылым жаңғыртып отыруы, жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп-қонуы, айталық, малға өріс іздеудің ыңғайымен көктем, жаз айларында қырға көшіп, қыста Сырға құлауы қазақ жерінде маусымдық көші-қонның дамығандығын көрсетеді. Сондай-ақ, 15 – 18 ғасырларда жоңғар шапқыншылығы кезінде қазақ халқы “ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаға” ұшырап, ата мекенінен үдере көшіп, мәжбүрліктен қоныс аударып отырған. 19 ғасырдың 2-жартысы – 20 ғасырдың басында Ресей империясының отарлау саясатымен қазақ жеріне қара шекпенді орыс қоныстанушылары көшіп келді. Еңбек ресурстары – халықтың еңбектік әлеуеті, ел (аймақ) халқының шаруашылық саласында жұмыс істеуге қажетті білім деңгейі бар, дене күші толысқан және дені сау бөлігі; елдің экономикалық әлеуетінің маңызды элементі. Еңбек ресурстарының өлшемі халықтың санына, оның өсіп өнуінің режіміне, демографиялық құрылымына байланысты барлық демографиялық процестерінің қарқындылығына сәйкес болады. Қазақстанда оған I және II топтағы мүгедектерден басқа барлық еңбек жасындағы адамдар (16—63 жастағы ерлер, 16—63 жастағы әйелдер) және жеңілдік жағдайда жасы бойынша зейнетақы алатын зейнеткерлер, еңбек жасынан жоғары және төмен тұрған жұмыс істейтін адамдар жатады. 1999 жылғы халық санағы бойынша, Қазақстанда Еңбек ресурстары бүкіл халықтың 56%-дан астамы болды. 4.Дүние жүзінің саяси картасының қалыптасуы. Дүние жүзінің саяси картасы - мемлекеттердің шекаралары мен астаналарын , өзін-өзі басқармайтын аумақтардың орталықтары мен шекараларың сондай-ақ ірі қалаларды бөлу арқылы әлемнің әкімшілік-аумақтық бөлінуін бейнелейтін географиялық карта . Саяси карта тұрақты динамикада , саяси және әлеуметтік-экономикалық даму динамикасымен анықталады . Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы , мемлекеттердің ыдырауы мен бірігуі , мемлекеттер аумағынан , басқару нысандарының өзгеруі , егемендіктің жоғалуы , астаналардың ауыстырылуы,мемлекеттердың атауларының өзгеруі және олардың астаналары және т.б нәтижесінде өзгерістер пайда болады . Саяси картадағы өзгерістер сандық және сапалық болып табылады . Сандық өзгерістер - бұл мемлекет аумағына жаңадан ашылған жерлердің қосылуы , соғыстан кейінгі аумақтық сатып алулар немесе шығындар , мемлекеттердің бірігуі немесе ыдырауы , ерікті шегінулер . Сапалы өзгерістерге елдердің саяси егемендікке ие болуы , басқару мен мемлекеттік құрылымның басқа формаларын енгізу , әскери блоктардың құрылуы және т.б жатады . Әлемнің саяси картасын қалыптастырудың негізгі кезеңдері : ежелгі , ортағасыр , жаңа , ең жаңа . 5. Қара металлургия: саланың анықтамасы, оның маңызы. Ресурстар және салалық құрылым Тамақ өнеркәсібі: саланың анықтамасы және оның маңызы. Шикізат ресурстары, орналасуы мен құрылымдары, саланың даму мәселелері. Қара металлургия – бұл темір (шойын, болат, ферроқорытпа), сондай-ақ марганец пен хромның негізін құрайтын металдар өндірісі. Қара металлургияда негізгі рөлді металлургиялық қайта өңдеу атқарады: шойын-болат-прокат. Қалған өндірістер ілеспе болып табылады: кенді (темір, марганец, хромит) өндіру және байыту, көмірді кокстеу (толығымен металлургия комбинаттарында өндіріледі), қосалқы материалдарды (флюс әктастары, магнезит) өндіру, отқа төзімді, ферроқорытпа өндіру, қара металдарды екінші қайтара қайта өңдеу, өндірістік мақсаттағы металл бұйымдарын (метиз) шығару. Қара металлургияның орналасуына саланың техникалық-экономикалық ерекшеліктері қатты әсер етеді. Кәсіпорындардың үш негізгі түрі бар. Толық циклді кәсіпорындар, металл және прокат өндірісінің бүкіл процесі бірыңғай циклге біріктірілген зауыттар. Орналасуда негізгі рөлді шикізат (темір кені) және отын (көмір, кокс) географиясы атқарады. Шойын, болат және прокатты бөлек шығаратын зауыттар. Шойын балқытпайтын барлық кәсіпорындар дайын өнімді тұтыну аймақтарына орналастыруға бағытталған алдыңғы металлургияға жатады. «Кіші металлургия» (құю цехтары) ірі машина жасау зауыттарында орналасқан. Тамақ өнеркәсібі – тұтас салалар кешені. Оның орналасуына шешуші әсер ететін негізгі 2 фактор – шикізат және тұтыну. Материалды көп қажет ететін салаларында дайын өнім бірлігін шығаруға кететін шикізат шығыны үлкен. Шикізат факторының әсерін көрсететін нақты мысалға – қант өнеркәсібі (Алматы, Жамбыл) географиясын жатқызуға болады. Біздің елімізде «тәтті өнімді» дәстүрлі түрде қант қызылшасынан өндіреді. Шикізат базаларына май айыру өндірісі, яғни өсімдік майын алу бағытталып орналасады. Қуатты зауыттар күнбағыс өсірілетін (Өскемен), мақта мен мақсары өсірілетін (Шымкент) аймақтарда орналасқан. Алматы мен Ақтөбенің зауыттары негізінен тасымалданып әкелінген майды шақпақтайды. Өскемендегі май айыру өндірісі халуа шығарумен үйлестірілген. Жеміс-көкөніс өнеркәсібі тез бұзылатын өнімдер – көкеніс, жеміс өңдеумен айналысады. Ол толығымен дерлік Қазақстанның оңтүстігінде, әсіресе,Алматы облысында орналасқан. Шикізат кезіне бағытталатын салалардың ішінде балық өнер- кәсібі ауыл шаруашылығымен тікелей байланыспағандықтан, ерекше сипатқа ие. Ол ірі көлдердің, су қоймалары мен өзендердің балық қорларын пайдаланады. Саланың басты кәсіпорны - «Атыраубалык» АҚ (Балықшы а.). Осы кәсіпорын ғана бекіре балықтарының уылдырығын өңдейді. Түтыну орындарына өндірістік өңдеуден өткен шикізатты пайдаланатын салалар таяу орналасады. Олардың өнімдері нашар сақталатын (торт, пирожный, басқа да кондитерлік өнімдер, нан) немесе жасалған шикізатынан тасымалдануы қиын болып келеді. Нан пісіру көптеген елді мекендерде бар. Кондитер, макарон өнімдері өндірісінің де кеңістікте таралу «бейнесі» осыған ұксайды. Ең ірі кондитер өндірісі – Алматы мен Қостанайда, шай – Алматыда, макарон енімдері – Пертропавл қаласында орналасқан. Тамақ индустриясының бірқатар салалары шикізатқа да, тұтынушыға да бағытталып жұмыс істейді. Ұн тартатын өнеркәсіптер астық өңдеумен айналысады. Сүт өнеркәсібінің бастапқы сатылары (пастерленген сүт, қаймақ, кілегей, айран шығару) тұтынушыға таяу орналасады. Оның соңғы сатылары, мысалы, май шайқау (мал майы және сары май дайындау) мен ірімшік жасау кеп сүт алынатын жерлерде көбірек дамыған. Еліміздің ең «сүтті» аудандары – Солтүстік пен Оңтүстік. Олар 1, 2 орындарды бөліседі. Ет өнеркәсібінің орналасуы екі жақты болып келеді. Ет өнімдерін даярлау (шұжық, жіңішке шұжық (сосиска), орама, сүрленген шошқа еті, т.б.) өнімді пайдаланатын орталықтарға «бекітілсе», ал ет консервілерін (бұқтырылған ет) өндірісі – шикізат көзіне таяу орналасады. Бірақ көбінесе бұл өндірістер бір кәсіпорындарға – комбинаттарға таяу жүктеу/скачать 4,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|