Блок 3 Миксомицеттер-Myxomycota бөлімі

1. Кілегейлілердің жалпы сипаттамасы

2. Кілегейлілердің систематикасы

3. Кілегейлілердің филогенезі

Бұл - бір орыннан екінші орынға амеба тәрізді жылжып баруға қабілетті көп ядролы организм. Қор заты ретінде май, көмірсу, гликоген жиналады, крахмал болмайды. Плазмодий - қор заттарына қарай жылжитын трофотаксис қасиеті бар организм. Ол ылғалды сулы жаққа қарай жылжиды, яғни гидра және реотаксисті. Осы қасиетіне қарай оны сорғыш қағазды сулап, ағаш түбірінен шығарып алуға болады.

Шырыштылардың вегетативті денесі – бір ядролы амебалар немесе көп ядролы плазмодийлер. Қолайсыз жағдайда плазмодий тыныштық кезеңіне склероцийге өтеді. Спорофорларда дамитын споралармен көбейеді. Споралар

сыртқы (экзогенді) немесе ішкі (эндогенді) болып қалыптасады. Споралар өсу барысында миксамеб немесе екі алдынғы біркелкі емес тегіс ұзындықты

талшықты зооспоралардан түзіледі, олардың біреуі редукцияланған болады.

Зооспоралармен миксамеб өзара бір – біріне айналуы мүмкін. Зооспоралармен миксамеб мен тыныштық кезеңіне – микроцистлар қалыптастыруы мүмкін. Олар өсімдіктер, кейде жануарлар қалдықтарында кездеседі, саңырауқұлақтарда, мүктерде, қынада, ағаштар мен бұталардың қабықтарында, шөптесін өсімдіктерде, топырақтарда кездесді. Осы уақытқа дейін шырыштылар жағдайы бір жүйеге келтірілген көзқарас жоқ. Бұнын өзі олар тəуелсіз өзіндік пайда болған ағзалар тобы екенімен түсіндіріледі.

Плазмодиальды шырыштың жыныстық көбеюі əр түрлі сатыда өтеді:

плазмогамий, кариогамий жəне мейоз.

Плазмогамий – екі протопласт бірігіп, нəтижесінде екі гаплоидті ядро бір жасушада орналасады. Кариогамияда – қосылған екі ядродан диплоидті зиготалар түзіліп жəне тіршілік цикілі – диплофазаның басталуына əкеледі. Плазмодий - бұл көп ядролы, жібек мата немесе фильтрлі қағаз арқылы өзгеріссіз өтуге бейімделген, еркін өтетін протоплазма массасы. Мейоз гаплоидты жағдайды қалпына келтіреді жəне гаплофаза кезеңі басталады.
Кілегейлілердің систематикасы Бұл бөлім 3 класты біріктіреді:

Myxomycetes класы.

Амебоидты қозғалысымен кəдімгі еркін қозғалатын көпядролы плазмодия түрінде вегетативті стадияда болады. Плазмодияда жасуша қабығының болмауы анимальді қоректенуге бейімділігін қалыптастырады. Онда оң жəне

теріс таксистер бар. Плазмодия үш типке бөлінеді - протоплазмодий, афаноплазмодий жəне фанероплазмодий.

Протоплазмодий микроскопиялық пішінді, протоплазманың токтарын циркуляциясының жоқтығымен сипатталады. Плазмодиялардың кейбір формалары бір – бірімен бірігіп кетуге бейім. Көпшілігінде бұл қабілеттілік жоқ. Склероцийлер түзілмейді, бірақ макроциста кешені (ұсақ склероцийлер,

яғни алдын ала плазмодий бөлінеді) қабықпен қапталған қалыптасады. Афаноплазмодий шырышты қабықтарының дамуымен ерекшеленеді жəне

спорофорлардың қалыптасу алдында ерекше «маржан» қалыптасуымен ерекшеленеді, сол сияқты тіршілік етуге тұрақсыз болады. Склероцийлер түзілмейді. Фанероплазмодий - шырышты қабығы дамыған, əдетте қызыл, сары, қызғылт, қоңыр, қара түстермен болмайды. Қолайсыз жағдай туғанда

плазмодий склероцийге айналады, өйткені плазмодий пішіні сақталады. Спора түзу нағыз шырыштыларда спорафорлармен көрсетіледі. Олар барлық

плазмодийдің түзілуіне жұмсалады. Спорофорлар мынадай құрылымдары гипоталус немесе қабатасты, яғни спорофордың түзілуіне негіз болады, перидий спораның массасын қаптайды. Ол жұқа мембрана түрінде болуы мүмкін (мөлдір немесе мөлдір емес) немесе тығыз қабықша (бір немесе көп қабатты болады).

Спорафордың (спорангия) бір бөлігі колумелла немесе колонка тəрізді болады. Спорафорын ішінде споралардан басқа жəне капиллицийлер болады,

олар жіптер, труба, пленка тəрізді болады. Нағыз шырыштыларда бірнеше спорофор типтері ажыратылады, олардың ең қарапайымы - плазмодиокарп. Оның ерекшелігі барлық плазмодийларын қабық жабады, пішінін өзгертпейді,

тұтастай спорофор қайта түзіледі. Плазмодиокарптар əрқашанда отырықшы

болады. Спорофоралардың екінші типі – спорангий. Оның түзілуінде плазмодий кəдімгідей көптеген бөліктерге ыдырайды, олардың əрқайсысы

жекелеген спорангий түрінде дамиды. Спорофоралардың бұл типі кең таралған. Спорофоралардың үшінші типі – эталий - оның пішіні жастықша тəрізді түзілім, олар жалпы қабықпен қоршалған спорангийлер кешенінен тұрады. Спорангийлер бүйір қабырғасының қалдықтары кейде псевдокапилиций түрінде сақталады. Соңында шырыштыларда көптеген спорангийлерден тұратын бір-біріне тығыз байланысқан, бірақ өздерінің спорангийлерінің бүйір қабырғасын сақтайтын псевдоэталийден тұрады. Ол

(спорангий сияқты) отырықщы немесе аяқтары болуы мүмкін. Myxomycetes

класында спорофордың барлық белгілі типтері кездеседі. Оның бояулары əр

түрлі - қызыл, сары, қоңыр (Trichiaceae тұқымдасы), қара немесе қоңыр (Stemonitaceae тұқымдасы) болады. Спорафорлардың ашылуының ең қарапайым əдісі - бұл перидияның ретсіз шытынауы (жарылуы). Екінші əдісі - спорофораның тек соңғы апикальның бұзылуы. Нағыз капиллиций мен псевдокапиллиций ажыратылады. Нағыз капиллиций протоплазмадағы вакуоль сияқты түзіледі. Плазмодий айналу кезеңінде спорофорларға айналады. Кейбір капиллицийлер жіпшелер түзу жолымен қалыптасады. Псевдокапиллиций _______эталий типтерінің спорофоралары түрлерінде кездеседі жəне перидияның қалдықтары спорангийлердің өзгерген бүйір қабырғалары түрінде кездеседі. Спорафора негізінде олардың ерекше құрылымын жұқа пленка немесе əктелген мембрана - қабат асты немесе гипоталлус түрінде байқауға болады. Олар əр түрлі бояулармен боялған жəне диагностикалық белгілері болып табылады. Миксомицеттер - бұлар типтік сапротрофтар, олар өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарында мекендейді. Олар көбіне ағаштардың қураған бөліктерінде, ескі жемісті денесінде т.б. кездеседі

Бұлардың ішінде Муxogasteromycetes және Рlasmodiophomycetes кластарының өкілдері табиғатта көп тараған. Бірінші кластың өкілдеріне спора түратын ерекше орны бар сапрофиттер жатса, екінші класқа спора тұратын орны болмайтын паразиттер жатады.

Миксогастериялылар – Myxogasteromycetes класы

Бұл класқа бөлімнің негізгі белгілерімен сипатталатын 400-ден астам түр жатады. Олардың спора түзуші органдардың пішініне, түсіне, спораның сипатына және капилляция деп аталатын спираль тәрізді талшықтарының бар не жоқ болуларына қарай 15 тұқымдасқа бөледі Бұлардың вегетативтік денесі - плазмодий, ол тіршілігін жойған өсімдікті, жерге түскен жапырақты, ағаш тың қабығын мекен етеді. Плазмодий - көлемі бір миллиметрден бастап бірнеше сантиметрге дейін баратын жалаңаш тор тәрізді көп ядролы дене. Көпшілік уақытта түссіз, кейде әр түрдің ерекшеліктеріне қарай сары, ақ, қоңыр, қызғылт және басқа да түсті болып келеді. Плазмодийдің сырты және ішіндегі сұйық цитоплазмасы ұсақ түйіршікті, біркелкі келеді, оның ұзына бойында цитоплазманың қозғалысы байқалады. Қозғалысына байланысты плазмодийдің формасы өзгеріп отырады. Вегетативті күйінде плазмодий субстраттың жарық аз түсетін, ылғалды қалып қабатьгнда болып, теріс фототаксін көрсетеді. Сондықтан вегетативті күйінде шіріген тамырлардың арасында, жапырақтың астында болатындықтан олар байқалмайды.

Қолайсыз жағдайларда плазмодий қабыққа оранып, склероцийге айналады да, қолайлы жағдай болғанда, одан қайтадан плазмодий пайда болады.

Біраз уақытқа созылған вегетативтік күйінен кейін спора құруы басталады.

Құрғақшылық жағдайда спора ұзақ сақталып, қыстап шыға береді. Сулы, дымқыл болған кезде спора тез өсіп, бір не екі, көпшілік жағдайда төрт амеба тәрізді түссіз зооспораға айналады. Оның алдыңғы жағында бір не екі талшығы және жиырылғыш вакуолясы болады. Зо- оспоралар әрі қарай бөліну арқылы көбейе алады. Бұдан кейін кешікпей, талшықтарын тастап екі-екіден қосылады. Мұнда ядро да қосылады. Кейіннен олардың бірнешеуі қосылып, плазмодий құрайды, бірақ мұнда ядро қосылмайды. Миксомицеттердің даму кезеңінде диплоидты фаза басым, ал гаплоидты фаза болып спора, зооспоралар және копуляциялануға дейінгі миксоамебл есептеледі .

Плазмодий еріген заттармен және бактериялармен де қоректенеді Миксогастериялылардың көп тараған түріне ормандағы ағаш түбірлерінде кездесетін ликогола-Lycgala жатады. Бұл алақаннып үлкендігіндей көп ядролы массл дан құралған кызғылт, кейіниси сұр түске өзгеретін плазмодий. Ол жайшылықта төсеміктің ішінде жатады, ылғалды уақытта кілегейлі масса түрінде сыртқа қарай шығады.

Ағаштың түбірінде сапрофигп тіршілік ететін трихияның спорлигиясы сары түсті, алмұрт пішінді төсемікте топталып орналасады .Protoosteliomycetes класы Вегетативті денесі бір ядролы амебадан көп ядролы плазмодийге дейін тұрады. Ол кластың ең басты ерекшелігі - протоплазмалардың ырғақты токтың болмауы.Талшықты кезең көбіне болмайды. Спорафоралардың бір споралы немесе аз споралы болады. Acrasiomycetes класы Вегетативті денесі бір ядролы амеба сияқты. Амебалар псевдоплазмодий қалыптастыра алады. Амеба агрегаты миксамебалар құрамында өзінің жекелігін жоғалтады. Псевдоплазмодийдан бір немесе бірнеше кəдімгі ұзын толық аяқты спорокарптар түзіледі.Талшықты кезең болмайды .

1. Абдрахманұлы О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж

Ядро екі қабатты саңылаулы мембранамен қоршалған. Нуклеплазмасында ядрошықпен хромосомалары болады. Клетка ядролары саңырауқұлақтардың көпшілігінде өте кішкентай 1-3 микрондай. Ірі ядролар жыныс процесімен байланысқан органдарда ғана болады да, кейде олардың мөлшері 10 микронға жетеді. Клеткадағы ядро саны бірден бірнешеуге дейін барады. Көп ядролы клеткаларда бір ядро үздіксіз бөліну жағдайында болса, екінші біреуі тыныштық жағдайында болады. Ядро клетканың тұқым қуалау қасиетін тасушы жэне клеткада болып жатқан өзгерістерді басқарады.

Митохондрия эллипсоид пішінді, құрылымы өсімдіктердікіне ұқсас. Тек митохондрияның ішкі өсінділері-кристері әр түрлі келеді. Оомицеттер мен гифохитридиомицеттерде түк тәрізді гүлді өсімдіктеріне үқсас келсе, қалғандарында плас- тинка тәрізді. Митохондрия энергия көзі болып есептеледі. Рибосома көптеген уақ шар пішінді денешік, саны оның өсу жағдайына, фазасына, түріне байланысты. Ол белокты синтездеуге қатысады. Лизосома әр түрлі пішінді Гольджи аппаратының көпіршіктерінен бөлінетін цитоплазмада орналасқан көпіршіктер. Ол зиянды заттарды жинақтайды және протеолитикалық ферменттермен бірігіп белокты ыдыратады. Тонопласпен плазмалеманың аралыгында эндоплазматикалық тор орналасады. Ол клетканың барлық бөлімін байланыстырып жататын көптеген каналшалар мен түтікшелер, қапшықшалар жиынтығы. Ломосома - электронды түссіз клетка қабықшасы мен цитоплазма мембранасының аралыгында орналасқан барлық саңырауқұлақтарда болатын көпіршік пішінді көптеп келетін мембраналық қүрылым.

Вакуоля - шар пішінді көпшілік жағдайда белгілі формасы жоқ тонопласпен қоршалған органелла. Онда қор заттары және керексіз заттар жиналады. Ол көбінесе клетканың орталық бөлімін алып жатады. Одан клетканың жан-жағына жіңішке протоплазма жіпшелері тарайды. Вакуоля клетка шырынына толы болады. Клетка шырыны түссіз, тек аздаған саңырауқүлақтарда ан- тоциан пигментінің болуына бай- ланысты, қызғылт тартып тұрады. Саңырауқұлақ клеткаларында қор заты ретінде еш уақытта крахмал жиналмайды, май тамшылары мен гликоген, ал біраз саңырауқұлақтардп волютин жиналады. Кейбір саңырау құлақтарда әр түрлі улы заттардың жиналуы да жиі кездеседі Саңырауқұлақтардың түсі – клетка қабығында, протоплазмада, вакуоля да болатын пигменттерге байланысты. Пигменттер әр түрлі химиялык процестер нэтижесінде түзіледі Саңырауқұлақтарда жоғарғы сатыдағы өсімдіктердегідей нағыз тіндері болмайды, алайда жалған тіндср жиі кездеседі, олар өзара мат.і сып жататын, бірақ плазмодсс мамен жалғаспайтын гифалардам құралады. Жалған тін гифалардың құрылысы әр түрлі және түрліше орайласып келеді, демек олардың физиологиялық маңызы да өзгеше Оларды кейде жалған түзуші, жабындық, механикалық, өткізгіш тіндер деп бөледі .

Мицелийлердің түр өзгерістері: Саңырауқұлақтардың ұзақ уақыт бойы эволюциялық жолдан өтуіне, жаңа жағдайға бейімделуіне қарай вегетативтік дене құрылысының оидий, хламидоспора, ризоморфа, мицелиальдық тартпа, склероций, столондар, аппрессория, гаустория сияқты эр түрлі өзгерістсрге ұшыраған. Бұлар әр түрлі қолайсыз жағдайларға бейім келеді .

Оидий-артроепора мицелийлердің дөңгелек, цилиндр, эллипс пішінді жұқа қабықты ыдырауы. Ол вегетативтік көбеюге қызмет етеді.

Хламидоспора-мицелий клеткаларының бір бөлімінің протоплазмасы қоюланып, клетка кабықшасы қалыңдап буылтықтар түзеліп, гифаның біркелкі тұтастығы бұзылып, буылтық арасындағы клеткалар біртіндеп тіршілігін жоюдың нәтижесінде түзіледі.

Мицелиалдық тартпа - параллель жатқан гифалардың қалың қабықпен қапталып, кілегейлер арқылы бір-бірімен кілегейленуі, соның нәтижесінде жуандығы бірнеше милли- метрдей болатын ұзындығы бірнеше метрге жететін суды өткізетін қоңыр түсті жіпшелер. Ол саңырауқұлақтың таралу жэне өткізгіш қызметін атқарады.

Ризоморф - жақсы жетілген, дифференцияланған қалың қабық пен қабатталған мицелиалдық тартпа.

Склероций - мицелий жіпшелерінің бір-бірімен тығыз өрімделуінен құралған қатты, сусыз қор заттарымен қамтамасыз етілген дене.

Столондар - төсеміктен көтеріліп тұратын, бүлдіргеннің мұртшасы сияқты жіңішке гифалар, вегетативті көбеюге қызмет етеді.

Аппрессория - спорадан өскен, бекіну қызметін атқаратын қалақша пішінді гифаның ұшы.

Гаустория - паразитті тіршілік ететін саңырауқұлақ гифаларының клетка аралығында не ішінде қалақ, спираль, лента пішінді қоректену мүшесі.

Саңыраукұлақтардың кұрылысы, мөлшері әр түрлі. Ашытқы саңырауқұлағы бүршіктеніп көбейе алатын бір клеткадан тұрса, ағашты трутовик -Fomes саңырауқұлақтардың құрылысы күрделі, жемісті денесі көпжылдық ағаштар сияқты қатты болады. Олардың үлкендігі жылқының тұяғындай, мицелийлері жақсы жетілген көп клеткалы. Жауыншы Calvatia деп аталатын саңырауқұлақтардың кейбіреуінің үлкендігі доптың көлеміндей, кейде одан да үлкен.

Саңырауқұлақтардың мицелийлері экзогенді сыртқы және ішкісі эндогенді болып бөлінеді. Экзогенді мицелийлер төсеміктің үстінде, эндогенді мицелийлер төсеміктің ішінде, өсімдік қалдықтарының арасында. тірі өсімдіктер денесінің ішінде жатады. Эндогенді мицелийлер табиғатта жиі тараған, олар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларыпан жақсы қорғалады және қоректік заттармен мол қамтамасыз етілген Мицелийлер төсеміктің ішінде эндогендік тіршілігіне байланысты, көп жылға дейін паразитті не сапрофиттік тіршілік етеді.

Көбеюі. Саңырауқұлақтар да балдырлар сияқты вегетативтік, жынысты, жыныссыз жолмен көбейеді (87-сурет). Бұлардың көбею органдарының құрылысы алуан түрлі, осыған негіздей отырып оларды жіктейді. Саңырауқүлақтар мицелийлердің жеке беліктерге және клеткаларға бөлу арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Ашытқы саңырауқүлақтары клетканың бүршіктенуі, ал басқа саңырауқұлақтар артроспоралар(оидия) хламидоспоралылар арқылы да вегетативті кобейеді. Артроспора арқылы көбейгенде мицелийлер жұқа қабығы бар клеткаға ыдыраса, хламидоспора арқылы көбейгенде қалың қоңыр түсті қабығы бар клеткаларға ,ыдыайды. Қаракүйе саңырауқұлағының белгілі даму сатысында хламидоспора шартты түрде болып отырады. Хламидоспора - қолайсыз жағдайларға жақсы бейімделген, қор заттармен қамтамасыз етілген споралар.

Әр түрлі спора тасушы органдарының құрылуы арқылы саңырауқүлақтар жыныссыз жолмен жиі көбейеді. Бүл споралар өздерінің шығу тегі жағынан эндогендік (ішкі) және экзогендік (сыртқы) болып бөлінеді. Барлық төменгі сатыдағы саңырауқүлақтар эндогендік споралар арқылы көбейеді. Олар гифалардың ұшынан өсетін спорагияларда түзіледі. Кейбір төменгі сатыдагы саңырауқұлақтардың споралары балдырлардың зооспораларына ұқсас, қозғалғыш, оны да зооспора деп атайды, олар зооспорангияларда көп мөлшерде түзіледі. Зооспоралар суда талшығы арқылы еркін қозғалады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың көпшілігі зооспоралармен көбеймей, қозғалмайтын қалың қабығы бар споралар арқылы көбейеді. Мұндай споралар ерекше мицелийлердің ұшынан дамитын буылтық не шар пішінді спорангийлердің ішінде өседі.

Экзогендік спораларды көпшілік уақытта конидия деп атайды. Бұлар моншақ тәрізді тізбектеліп, ерекше тарамдалған не тарамдалмаған конидия сағағы деп аталатын ми- целийлердің ұштарынан дамиды. Саңырауқұлақтарды конидиялар пішіндеріңің әр түрлі болуына және олардың ерекшеліктеріне қарай бір бірінен ажыратады.

Жынысты көбеюлері де әр түрлі. Қарапайым саңырауқұлақтарда гологамия, изогамия, гетерогамия жолдарымен көбейсе, күрделі құрылыстыларында оогамия және тіркеспелі балдырлардың коньюгациясы сияқты зигогамия жолы мен көбейеді. Клеткалардың және гаметалардың қосылуынан пайда болған зигота барлық қарапайым құрылымды саңырауқұлақ біраз уақыт тыныштық күйге көшеді де, өсер алдында редукдиялы жол мен бөлінеді. Зиготадан не зооспорангийі, не спорангиі, не конидиялары бар қысқа гифалар түзіледі, олардың эрқайсысынан өздеріне тән споралар пісіп жетіледі. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың барлық тіршілік жағдайы гаплоидты, ал диплоидты болып тек зигота есептеледі. Оогамиялық жынысты көбеюде аналық жыныс органы оогоний құмыра пішінді, тар мойны трихогиннен, кеңейген құрсақ бөлімі аскогеннен тұрады. Аталық жыныс органы антеридийден сперматазоид не спермация дамиды.

Жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтардың көбісі жеке гаметаларға бөлінбеген, сыртқы құрылымы жағынан әр түрлі жынысты органдардың бір-біріне құйылу арқылы жынысты жолмен көбейеді. Мұндай жолмен қалталы саңырауқұлақтар көбейеді. Олардың жыныс органын архикарп деп атайды. Ол трихогина мен аскогоннен түрады. Біраз саңырауқұлақтарда жыныс органының ұрықтануы қозғалмайтын спермациялар арқылы болады. Олар насекомдармен не ауаның ағынымен таралады. Жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтардың біраз түрлерінде нағыз жыныс процесінің жойылғаны байқалады. Ұрықтану көпшілік жағдайда бір вегетативтік клетканың протопластасы екінші бір клеткаға жылжып барып құйылуы,яғни соматогамия арқылы болады.

Мұнда ядролар бір-бірімен бірден қосылмайды, олар тек жүп-жұбымен жақындасып, дикарион түзеді, тек плазмогамия процесі болады. Содан кейін әр түрлі жынысты ядролар бір- бірімен қосылып, ДИПЛОИДТЫ ядро криогамияға ауысады. Ядролар жынысты жолмен қосылғаннан кейін, тыныштық кезеңіне өтпей-ақ, редукциялы жолмен бөлініп, гаплоидты жынысты көбею спорасына айналады. Сонымен, көпшілік жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтардың даму кезеңінде гаплоидты, дикарионды және диплоидты үш фаза алмасып отырады. Қалталы саңырауқұлақтың даму кезеңінде гаплоидты база басым болса, базидийлі саңырауқүлақтарда дикариофитті мицелий басым. Сонымен, гаплоидтты, диплоидты және дикарионды фазалардың ұзақтығы саңырауқұлақ топтарына байланысты әр түрлі. Жыныс процесінің нәтижесінде пайда болған споралар біреулерінде эндогенді жолмен ерекше қалталардың ішінде 8-ден түзілсе, екінші біреулерінде базидия деп аталатын клеткалардың үстінде 4-тен экзогенді түрде түзіледі. Эндогендік спораларды аскоспора, ал экзогендік спораларды базидиоспоралар деп атайды.

Жыныссыз және жынысты көбеюлер саңырауқұлақтардың даму цикілінде заңды түрде ауысып отырады да, жынысты көбею арқылы даму кезеңі аяқталады.

Біраз саңырауқұлақтарда бір-бірінен айырмашылықтары бар жыныссыз спора түзу органдары болады. Ондай саңырауқұлақтар спора түзу кезінде сыртқы түрін өзгертіп жібереді, егер оның генетикалық байланысын білмесе, оны басқа саңырауқұлақ деп ойлауға болады. Ертеде мұндай әр түрлі жыныссыз көбею органы бар саңырауқүлақты әр түрге, тіпті кейде әр туысқа жатқызған. Сөйтіп, саңырауқүлақтың плеорморфизмдік қасиетінің бар екені, яғни бір түрге жататын өсімдіктің әр түрлі болып пішінін өзгерте алатыны байқалады.

Саңырауқүлақтардың басқа организмдерден басты ерекшелігі цитоплазмада болатын ядроның генетикалық айырмашылығы болады, оны гетерокариоз деп атайды. Бүл мутация не генетикалық жыныс айырмашылығы бар гифтердің қосылуынан түзіледі. Егер цитоплаз- мадағы ядро генетикалық біркелкі болса, оны гомокариотикалық деп атайды. Гетерокариоз саңырауқұлақтардың дамуында ерекше орын алады. Гетерокариоз организмдердің диплоидты жағдайына ұқсас келеді. Саңырауқүлақтарда парасексуальды жағдай жиі байқалады, яғни гаплоидты ядро гетерокариотикалық мицелиймен қосылып, генетикалық айырымы бар диплоидты ядролар қүрайды. Диплоидты ядро хромосомаларының өзара конъюгациясы болуы мүмкін. Одан жаңа гаплоидты ядролар құралып, қайтадан гетерокариотикалық комбинация қайталанып отыруы мүмкін. Бұл процесс жынысты көбеюмен ұқсас болғанмен, одан жүру процесі өзгеше және аяғына дейін толық зерттелмеген процесс.

Саңырауқүлақтар хлорофилі болмағандықтан, сапрофитті не паразитті жолмен тіршілік етеді. Сапрофитті саңырауқүлақтар өлі төсемікті мекендейді. Дымқыл нанның бір үзімін қақпақпен жауып қойса, бірнеше күннен соң оны ақ зең баса ды. Кейінірек ол піскен споралардан қарайып кетеді. Зеңдер споралар дан өсіп дамиды. Олар ауада, суда. топырақта және көп тұрып қалған тағамдарда болады. Органикалық заттары мол топырақтарда сапро фитті саңырауқүлақтардың қалпақты түрлері жиі кездеседі. Аздаған саңырауқүлақтар организм өлекселерінің қалдықтарында тіршілік етеді.

Паразитті саңырауқүлақтар табиғатта кең тараған. Олардың 10000 дайы өсімдіктерде тіршілік етіп, оның шырынымен қоректенеді Бұлардың кейбіреулері иесі тірішлігін жойғаннан кейін сапрофитті тіршілік етуге көшеді, мұндай саңырауқүлақтарды факультативті паразиттер деп атайды. Екінші бір саңырауқұлақтар жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде паразитті тіршілік етеді, бұлар сапрофитті тіршілік ете алмайды, мұндай саңырауқүлақпіріы облигатты паразиттер дейді. Саңырауқұлақтардың 1 мыңдай түрі жануарлар мен адамдарда паразитті тіршілік етеді. Олардың тіршілігі үшін қоректік заттар ылғал, оттегі, тиісті температура және ортаның қышқылдығы қажет. Жарық тек спора құру сатысында қолайлы әсер етеді, басқа уақыттарда жарықты қажет етпейді. Саңырауқұлақтар ферменттердің көмегімен крахмал мен целлюлозаны еритін көмірсуларға айналдырады. Олар үшін қоректік зат ретінде глюкоза мен сахарозаның маңызы зор. Саңырауқұлақтар белок қосылыстарының ыдырауынан босаған азотты заттарды қорек үшін пайдаланады, алайда аммоний тұздары мен нитраттарды да қанағат етеді. Бұлар көміртегі мен азоттан басқа күкірт, фосфор, калий, магний, темір және кальций элементтерін кажет етеді де, оларды түздардан алады. Саңырауқүлақтардың өсіп-өнуі үшін ылғалды субстрат қолайлы. Бұлардың кейбіреулері сулы ортада өсуге бейімделген. Төсеміктің ылғалды болуы мицелийдің түзілуі, ал күрғақ болуы - спора құру органдарының өсіп дамуына себін тигізеді. Саңырауқұлақтардың тыныс алуы үшін оттегі де қажет, алайда ашытқы саңырауқүлақтары қантты ортада ашып, этил спирті мен көмір қышқыл газын (С02) бөліп, өзінен жылу шығарады. Бұл процесс оттегі кем жерде жақсы жүреді. Аэробты жағдайда ашытқы саңырауқүлақтары Оттегімен де тыныс алады, бірақ мұнда спирт түзілмейді.

Саңырауқүлақтардың тіршілігі үшін температура да қажет. Олардың көпшілігі оптимальды температура- ны +20-25°, ең төменгі +1-5° температураны да жақсы көтереді. Кейбір аспергилл саңырауқұлақтары шөптер өздігінен қызган кезде түзілетін 5° С-тан артық температурада дами береді.

Саңырауқүлақтар біржылдық, екіжылдық және көпжылдық болады. Көпжылдық сапрофитті түрлері топырақта, ағаштың түбірлерінде, ағаштан жасалған кұрылыстарда және органикалық шірінділерде көп кездеседі. Паразитті саңырауқұлақтар көбінесе иесінің өмірімен байланысты болып, ол қашан иесі тіршілігін жойып, қурап біткенге дейін онымен бірге тіршілік ете береді.

Саңырауқүлақтар бөлімі мицелийлерінің болуына, оның морфологиясына, жемісті денесінің құрылысына, спора түзуші органының сипатына қарай 7 класқа бөлінеді.

Хитридиомицеттер-Chytridiomycetes класы. Мицелийлері жоқ не алғашқы нышаны ғана бар, яғни ядросыз ризомицелий түрінде болады. Клетка қабығының құрамы хитин, глюканнан тұрады. Жынысты көбеюлері гологамия, изогамия, гетерогамия, кейбіреулерінде зиготога- мия. Зооспоралары мен гаметалары бір талшықты.

Гифохитридиялылар-Hyphochytrididiomycetes класы. Вегетативтік денесі цитоплазматикалық дене не- месе ризомицелий түрінде болады. Ол суда тіршілік ететін балдырлар мен саңырауқұлақтарда, омыртқасыз жануарларда паразитті, аздаған түрлері өсімдік пен жануар қалдықтарында сапрофитті тіршілік ететін он шақты организмдер жатады. Бүл - эволюциялық дамудың түйық бұтағы. Клетка қабығының құрамында хитин, целлюлоза болады.

Оомицеттер-Ооmycetes класы. Мицелийлері көпшілігінде жақсы жетілген, бірақ клеткаланбаған көп ядролы. Клетка қабығының құрамында глюкан, целлюлоза болады. Жыныс процесі - оогамиялы. Зооспоралары екі талшықты, оның бірі - жай, тегіс, екіншісі — қауырсынды.

Зигомицеттер - Zygomycetes класы. Мицелийлері жақсы жетілген, көпшілік уақытта клеткаланбаған. Клетка қабықшасының құрамында хитин, хитозан болады. Жыныссыз көбеюі талшықсыз, қозғалмайтын спорангияларда түзілетін спора, сирек конидилер арқылы болады. Жынысты көбеюі зигогамиялық жолмен өтеді.

Аксомицеттер немесе қалталы саңырауқұлақтар-Аscomycetes класы. Мицелийлері жақсы жетілген, көп клеткалы, көпшілік уақытта бір ядролы. Клетка қабығының құрамында хитин, глюкан, маннан- дар болады. Жыныссыз көбеюі - конидиялы. Жынысты спора түзуші органы - қалта, оның ішіндегі эндогенді аскоспоралар түзіледі.

Базидиомицеттер- Basidiomycetes класы. Мицелийі жетілген клеткаланған. Даму кезеңінде дикарионды мицелип басым. Клетка қабығының құрамында хитин, глюкан болады. Жыныссыз көбеюі конидиялы. Жынысты көбеюі соматогамия жыныс процесінің нәтижесінде экзогенді базидиспоралылар құралады.

Жетілмеген саңырауқұлақтар Deuteromycetes немесе Fungi imperfecti класы. Конидиялар арқылы жыныссыз жолмен көбейеді. Бұл класс жасанды болып есептеледі ,себебі бұған жататын саңырауқұлақтардың біразында қалталы спора түзуші, органның бар екені анықталған.

Алғашқы 1-4 кластар төменгі, ал 5-7 кластар жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады.

Дәріс 11. Хитридиомицеттер- Сһуtridiomycetes және Зигомицеттер - Zygomycetes класы