А. Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институты ӘОЖ



бет21/35
Дата06.02.2022
өлшемі2,2 Mb.
#32412
түріДиссертация
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   35
1 Атымтайдай жомарт бол, Наушарбандай әділ бол.
2 Сүлеймен пайғамбар мың жасапты,
Әр мәжілісін бір жасқа санапты.


3Талап пендеден, жеткізу Алладан.
4 Алла деп барсаң, аман келерсің.


Атымтай, Наушарбан прецедентті есімдерді қай қасиетімен ерекшеленетіні мақал мәтелде көрсетіледі.
Ырым сенімдегі прецедентті есімдер:
Ассалаумағалейкум, Адыраспан!
Бізді сізге жібереді емдік үшін Омар, Оспан.
Омар, Оспан образдары күллі мұсылман қауымы үшін қасиетті тұлға, жәрдем етуші бейнесінде қолданылады. Сонымен автордың қорытындысы келтірген прецеденттті есімдерге жасаған талдауында конфессионалды Алла, пайғамбар қадір тұтатын есімдер қазіргі кезде шығармаларда , фразеологизм, мақал-мәтел, ырым-сенімдерде кеңінен қолданылады. Ал, ғашықтық символы болып табылатын Ләйлә, Мәжнүн, Xұсрау, Шырын, Фархад есімдері көркем шығармаларда қолданғанмен, қазіргі заманның ғашықтық символы Қыз Жібек пен Төлеген, есімдермен алмастырылған. Күш, қуат иелері Әли, Рүстем сынды тұлғалар да Қажымұқан, балуан Шолақ т.б. есімдермен заманына сай алмастырылған.
Өлдің, Мамай, қор болдың.
Мамай - Алтын Орданың қолбасшысы және Әбілқайырдың немере інісі болған. Мамай батыр Руське аттанған жорықта Куликово шайқасында жеңіліп, Кафаға қашады сол жерде дүниеден өтеді. Тірісінде ел билеп, батыр атанып, көзі жұмылғасын аты да, атағы да өшеді..
Бұл мақал Мамай батырға байланысты туғанмен, келе-келе адам баласының бәрін де қатысты мәнде жұмсалады. Оның астарында адам атының да, затының да мәңгілік емес екендігі деген тұжырым жатыр.
Сол сияқты мақал-мәтелдер сияқты даналықтан туған, өсиет мәнінде айтылатын әсерлі ой түйінділерде, ел арасында таралған, көбінесе өмірде болған, елге ерекше еңбегі сіңген, даңқы жер жарған тұлғалар туралы нақыл сөздерде:
Абылайдың асында шаппағанда,
Атаңның басына шабасың ба [77, 150 б.].
Абылай - Орта жүздің ханы болғанымен, Ұлы жүз бен Кіші жүзге ықпалын жүргізген, бүкіл қазақ халқын біріктіруге күш салған қайраткер, ақылды дипломат, батыл қолбасшы болған. Абылай хан дүниеден өткеннен кейін, үш жүздің баласы бас қосып, үлкен ас беріліп, 40 атқа бәйге тігілген. Тарихта ең ұлы ас осы болған, одан кейінгі астарда ешкім де 40 атқа бәйге тігіп көрмеген.
Бұл сөздің қазақ халқына кең тарағаны соншалық, нақыл сөзден мақалға айналып кеткен. Абылайдың атына байланысты тілімізде «Абылайдың ақ туы, «Абылай аспас бар ма асу». «Абайдың ақ туы», бір тудың астына жиналу, яғни бірлікті, бірігуді» білдіретін символдық ұғымға айналған.
Аспанға ұшсам, қанатым талады,
Жерге түссем, Жалайыр Шора алады.
Ұлы жүз үйсіннен Абақ, Тарақ ұрпақтары тарайды. Тарақ балуан кісі болған, асаудан құлағанда, аттың жалын айырып түсіпті, Содан «Жалайыр» атаныпты Атақты құсбегі Шора осы Жалайыр ұрпағынан, оның құс біткеннің торына шырмалдыру шеберлігіне тәнті болған халық осы сөзді айтып бүркіт біткен уайымға түседі, деп шығарған екен.
Ердің соңы Есет
Пірдің соңы Бекет
Кіші жүзде екі Есет батыр болған. Біріншісі - Еділ, Жайық бойын казактардан, Маңғыстауда Бұхар, Хиуа қалмақтарынан қорғаған Есет Көкіұлы. Осы осынау жанкешті батырлығына риза болған Тәуке хан «Айбатың аса түссін, найзаң мұқалмасын, ел намысы тұздығың болсын» деп батасын берген екен. Кіші жүзге ауыз салмақ болған түркімен, қалмақ башқұрт «Есет келді дегенше, әзірейіл келді десейші» деп үрейленіп жөнеледі екен.
Бұл Есеттен бір ғасырдан кейін келген Есет Көтібарұлы ХІХ ғ. аты шыққан батыр ғана емес, елдің Алшындардың қамқоршысы, ағасы, сахараның саяхатшысы да болған адам. Жауға қарсы сөз найзасы мен өз найзасын кезеген Махамбет пен Исатайлар Есеттен рухани жәрдем, ақыл кеңес алып отырғаны ел жадында қалаған. Есеттің өрлігі мен ерен ерлігіне сүйсінген ел Ердің соңы Есет деп айтып кеткен. «Жүректі болсаң, Есеттей бол, Білекті болсаң, Бекеттей бол» деп Жетпіс бидің де айтқаны ел ішіне тараған.
Сонымен бірге, халықпен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан тілдің бай саласы фразеологизмдер құрамында ұшырасатын мифтік бейнелер мен тарихи тұлғалар атаулары да ұлт мәдениетін дәйектейді:
Дәуіттің қоржынындай;
Сүлейменнің жүзігіндей;
Мұсаның асасыңдай; [78, 82 б.]
Бұл атауларға осы саладағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, мынандай лингво-мәдени сипаттама жасауға болады. Ол үшін мәдени, ғылыми-тарихи деректерге жүгінемің. Соған сәйкес діни ұғымдардың үш заты кереметке ие болған. Дәуіт - (Давид) өте ұзақ жасаған, ақылы мен күші сай ерекше жаратылған жан деп суреттеледі. Адамның өмірін, мінез-құлқын, табиғатын реттеуші «қасиетті» діни кітаптар осы Дәуіт пайғамбар арқылы жаратылған. Қасиетті кітап Дәуіттің қоржынында сақталғандықтан, халық бір нәрсені кие тұтып, қадірлесе, «Дәуіттің қоржынындай» деп атап кеткен.
Сүлеймен - (Соломон евр. Шелемо) Дәуіттің ұлы, мейірімді, данышпан патша болған, желдің бағытын, құстардың тілін білген. Алланың әмірімен оған жындар қызмететіп, су астынан асыл тастар жинаған. Су патшасы Сүлейменнің алты қырлы, жұлдыз пішіндес «қолынан келмейтіні жоқ» сиқырлы жүзігі болыпты. Шайтан Сақыр жүзікті алып қойып, Сүлеймен сиқырынан ада болады. Тіліміздегі «Жүзігі барда, Сүлеймен, жүзігі жоқта сүмірейген» деген мәтел осыған байланысты туындаса керек.
Мұса - (Моисей, евр. Моше) Құранда айтылатын Алланың елшісі, «Бес кітіпті» жазған. Мұсаның таңғажайып асасы болған, соның құдыретімен 12 бұлақтың көзін ашып, шөл даланы суға толтырған. «Мұсаның асасындай» деген тіркес қиюмен келмей, орындалмай тұрған істің қиюласып, тез бітіп кетуіне байланысты туған.
Профессор Е. Жұбанов қазақ ертегілеріндегі осы тектес прецеденттік антропонимдерді дәстүрлі атауыштық формулалар деп атап, солардың ішінен кісі аттарына қатыстыларын дәстүрлі атауыш формулалар деп жіктейді. Мұндай үлгілер, зерттеуші атап көрсеткендей, басқа да халықтардың ертегілерінде кездеседі: Василиса Прекрасная, Елена Премудрая, Кащей Бессмертный, Царевна-Лягушка, Емеля-Дурак, Иванушка-Дурачок т.б.
Ал қазақ ертегілеріндегі кісі аттары өзінің мәдени-танымдық қызметіне байланысты күрделілігімен ерекшеленеді: Ер Назар, Бек Торы, Шойын Құлақ, Ер Төстік, Кер құла атты Кендебай, Күн астындағы Күнікей қыз т.б. Сонымен бірге эпостық жырларда кездесетін Қара қыпшақ Қобыланды, Қамбар батыр, Қозы Көрпеш, Баян Сұлу, Қыз Жібек т.б. этнотанымдық ерекшеліктің көріністері [79, 264 б.].
Қорыта келгенде, осындай прецеденттік мәтіндердің мазмұнының астарында тарихи тұлғалардың, мифтік бейнелердің аттарында, яғни антропонимдерде ұлттық болмыс пен мәдениет сақталған. Осы тектес атаулардың тағы бір тобы – поэтонимдер.
Тіл білімі көлемінде поэтикалық антропонимия немесе ономопоэтика - әдеби көркем туындылардағы жалқы есімдерді (поэтнонимдерді) зерттейтін ономастиканың бір тармағы.
Ономопоэтика жалқы есімдердің құрылым принциптерін, мәтіндегі қолданыс, сондай-ақ автордың стилін, дүниетанымын, мақсатын айқындайды. Поэтикалық ономастика нысаны сатиралық шығармалардағы кейіпкер аттары арқылы бейнеленген каһармандар мен кейіпкерлердің тарихи дәуірдің даму мен әлеуметтік мәнін ашуда қаншалықты рөл атқаратын зерттейді.
Жекелеген шығармалардағы персонаж аттардың сөз төркінін ашуға көңіл бөлген ғалымдар Р.Әміров, Е.Жұбанов, Х.Нұрмұханов, Ф.Мұсабаева, А.Мұқатаева, Г. Қортабаева, Қ. Жаппарова т.б. Сондай-ақ профессор М.Балақаевтың газет-журнал беттеріне сатира мен юмор жанрында қолданылатын кейіпкер атттары туралы жарияланған мақалалары бар.
Cатира (мысал, мысқыл, өлең, сықақ әңгіме, повесть, романдар, фельетон) мен юмор (пародия, эпиграмма, юморесека) жанрында ұшырасатын кейіпкер табиғаты, әдетте өзінің образдылығы, мәнерлігі және ылғи ауыс мағынада қолданылатындығымен ерекшеленеді. Өйткені сатира, юмор - әрі көңілді, жеңіл, қуаныш, ренішке бейім өнер болғандықтан, оның әрбір кейіпкерлерінде эстетикалық, эмоциялық т.б. ақпарат болады. Біз үшін оның маңыздысы оның ұлттық сипатында, арнайы зерттеуінде құрамында дене мүшелерінің атаулары (соматика) бар кейіпкер аттары талданған. Яғни осы бас-көз, бет-ауыз, тіл-жақ мұрын, қол-аяқ т.б. атаулардан Г.Қортабаеваның зерттеу нәтижесінде 250-астам сатиралық юморлық поэтнонимдер жасалған [80, 75 б.].
Осы мәселеге қатысты зерттеушілер поэтонимдердің мынадай белгілерін атап көрсетеді: жасалу жағынан туынды, яғни жазушылар оны дайын үлгіде жасайды; белгілі бір суреткердің шығармашылық, стилдік, эстетикалық танымына сәйкес жасалады; кейіпкерді сипаттайды; көркем тілдің жемісі т.б. [81, 175 б.].
«Сатиралық кейіпкер аттарын «ойдан шығарылған», «қиялдан туған», «жасанды» аттар, оның астарында деп санайды. Жалпы алғанда, ұлттық болмысты сипаттайтын тіл мен мәдениет сабақтастығында көрініс тапқан мұндай атаулардың қолданысынан қазақи мінез, әзіл-қалжың, салт-дәстүр, тарихы саясаты, мәдениеті көрінеді. Сондықтан да Қожанасырдан бастап, кейінгі Дайрабай, Мырқымбай, Судыр Ахмет, Қарақатын т.б. сияқты поэтонимдердің мәдени-танымдық қызметі өз жалғасын табуда.
Қорыта келгенде, прецедентті есімдер дегеніміз поэтикалық шығармалардағы, фольклордағы келтірген кейіпкерлердің есімдері. Прецедентті есімдер біздің мәдениетімізде, әдебиетімізде, тарихымызда ерекше орын алады және антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік аспектісін мазмұнды сипаттайды.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   35




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет