ЕУРАЗИЯ САҚТАРЫНЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТАРИХЫ ХҮІІІ - ХІХ

тұрғындарының  тарихын,  олардың  шаруашылықтары,  салт-

дәстүрлері, 

мәдениеті, 

өлкенің 

табиғатына 

арналған 

шығармалар  дайындала  бастады.    Олардың  басым  көпшілігі  

сол  мерзімдегі    белгілі  ғылыми-көпшілік  “Сибирский  Вестник” 

және тағыда басқа журналдарда жарияланды.   

Атап  айтқанда,    жоғарыдағы  аталған  журналдың  1824 

жылғы  санының  үшінші  бөлімінде      Бенгал  қоғамының  

Президенті    Сира  Вильям  Джонестің      аталған  ұйымның 

салтанатты  жиынында  татарлар  туралы  сөйлеген  сөзі  беріліп, 

[1]  біздің заманымызға дейінгі кезеңдегі  бүкіл Еуразия аңғарын  

қоныс  етіп,    өз  кезіндегі    шаруашылығы,    мәдениеті  дамып,  

қуатты  қоғам  негіздей  білген    сақтар  туралы      жан-жақты 

тарихына 

талдау 

жасалған. 

 

Атап 

айтқанда 

онда 

көрсетілгеніндей:  “...  “Скифия”  сөзі    ертедегі  еуропалықтарға   

жеті    кеңістік  арқылы    белгілі  болған    барша  елге  қойылған 

жалпы  атауы  болуы  мүмкін.  Плинидің    тұжырымы  бойынша   

аталған  ұғымның  қандай  сөзден шыққанына, соның ішінде бұл 

халықтың  атауының    гректер  мен  парсыларға  белгілі  “Сақ” 

(Cacae);  Брианның  (Bryan)  тұжырымынша  суда  жүзудің 

бағыттарына  арналған  белгілердің  (tеrmes)  мағынасы    “Куон” 

деген 

сөзден; 

Полковник 

Валансеяның 

(VaIIancey) 

айқындауынша  немесе  грек  сөзінің  түбірінен  алынатын      “ашу” 

және  “өшпенділікті”  деген  мағынаны  білдіруіне  қарамастан  

Скифия мен Татария  атаулары осы жерлерді қазіргі мекендеп 

отырған    халықтардың    Үнді,  Қытай,  Парсы,  Япония  сөздері 

сияқты    біз  иеленіп    отырған  елдердің  қазіргі  есімдері    емес. 

Шындығында 

парсылар 

 

Скифияның 

оңтүстік-шығысын  

“Татарстан” деп атайды және де жекелеген жазушылар  “татар” 

сөзі    (аталған  халықтың  -    Ғ.Қ.)  “ерекше  буыны”,  келесілері бір 

кіші  өзеннің  атауы  деп  есептейді,  осылармен  қатар    “Иранға” 

қарама-қарсы    “Тұран”  сөзі    ерте  Оксус  өзенінің  оңтүстігі  мен 

шығысындағы Афрасиаб патшалығы туралы ұғым береді. 

...  Міне  осылай,    Плинийдің  тұжырымынша,  Татарияны   

әр  кезеңдерде    Азия  мен  Еуропаның  қалған  бөліктерін 

бағындырған  әр уақыттағы әр түрлі:  ұлы солтүстік халықтары;  

жеңілмейтін 

салтаттылар 

қолы; 

немесе 

 

адамзатты 

негіздеушілер  деп  аталған    көпсанды  халықтар  қоныстанды.  

Жазушы    Бальи    (Bailly),    ...    оны    бірінші  рет  біздің  рудың 

бастаушысы деп атады.  Ол  ерте дүние ғылымның жаңалығын  

Скифтердің  қиыр  солтүстік  бөлегінен,  атап  айтқанда    Енисей 

жағалауларынан  немесе    Гиперборей  елінен  алды  деген 

айқындама жасайды. Ол (Бальи,-Ғ.Қ.) ертедегі Греция,  Италия, 

Персия  және  Индияның  дүниетанымдық  ойы    солтүстіктен 

126

келген    деп  көрсетеді  және  де  өзінің  осы  тұжырымын  үлкен 

сенімі және  білімділігі арқылы  дәлелдейді. 

...  Татарлар  туралы    менің  өзім  көрген  барлық  кітаптар 

арқылы  бізге  жеткен  барлық  нақты  тарихи  деректер  ...   үнділік 

сияқты  Оғыздардан  бастау  алады.  Олар  өздерінің  халқының 

негізін  салушыны  және    оның  патшалық  құруын    1164  жылы 

туған  Шыңғысханға  дейінгі  4000  жылдан  бастайды.  Бальи  сөз 

тіркестеріне  назар  аудара  отыра    Огигейді  Оғыздан  және  

Атласты  Алтайдан  немесе    Татариядағы    Алтын  таудан  (Алта 

татарша  алтын)  таратпайтындығы  таң  қалдыруы  мүмкін  емес 

деп есептейді.. 

Ол  екі  сөзден  де    гректік  аяқталуды  тауып,  әріптердің 

қарапайым  ауыстырылуы  сөйлемнің  мазмұнының  ашылуына 

қиындық келтірмейтіндігін айтады.  

....  Қытай  деректерін  шеберлікпен  пайдалана  отыра  

Дегин,  Висдел  (BisdeIou),  Майла  (МаіIIа)  және  Гобиля  (GаudіI), 

татарлардың  ерте    дәуірден  бергі  тарихын  жеткізеді.  Көне 

қытай    тарихшылары  ...  өз  заманындағы  оқиғалардың 

барлығына  жекөрініштікпен,  тіпті  әдейі  кері  баға  берумен 

қарады.    Егерде  олар    олар  айтқандары  шын  болса,  көне 

баяндаулар    ...  татарлардың  көптеген  адам  өлтірулер,  бүлік, 

қырғын,  тағыда  басқаларды  іске  асырғандығын  жеткізеді.  ... 

мен  мұндай  маңыздылықтар  туралы  айтпас  едім,  алайда  мен  

Висделудың 

 

тұжырымы 

негізіндегі 

Хіумb-ну 

немесе 

Гунндардың    (Нuns)  біріншісі  билеушісі  өзімнің  бұрынғы  

сөздерімде    анықтаған  мерзімнен  кейінгі      3560  жылға  жуық 

уақыт  бұрын  үнділіктер  мен  арабтарды  өздеріне  тиесілі  

елдерінен  ығыстыра  отыра  патшалық  ете  бастады”  деген 

ескертулерге   қанағаттанамын”. [1.166,167,172,173]

Сира  Вильям Джонестің баяндамасындағы: “Татарстанда 

немесе  Скифияның  батысында  Зайсан  көлі  маңайындағы  

құрылыс  қалдықтары  сияқты    пирамидалар  мен    жерлеу 

орындары  табылған  деген    сөздер  бар”[2.192]  деген 

деректерден  сақтардың  өз  кезіндегі  өркендеген  материалдық 

мәдениетінің  болғандығын  айқындай  түссе,  осы  баяндаудағы: 

“Каспий  теңізі  маңайынан  табылған  қолжазбаларға  бір  жақты  

айқындама  жасауға  болмайды,  алайда  айтулар  бойынша 

олардың  арасындағы    көгілдір  жібек  матаға  еврейлердікіне 

ұқсас  алтын  және  әріптермен  жазылған  жазу  Ертістің  жоғары 

ағысындағы  (Зайсан  көліне  құятын  Қара  Ертіс  аңғары  мен 

Шілікті  жазығы,-Ғ.Қ.)  табылғандармен  бір  сапалы  (мазмұнды,-

Ғ.Қ.)  тибеттік  болуы  мүмкін,”  [2.194]-  деген  оның  сөзінен 

сақтардың  сол  дәуірдегі  басқа  халықтардан  өзіндік  айырықша 

127

жазулары арқылы  ерекшеленгендігі белгілі болады.  

Аталған тұрғыдағы сақтардың әлемдік өркениеттегі алған 

орны  туралы    белгілі  орыс  тарихшысы  В.О.Ключевский:

“Скифтер    антикалық    мәдениетпен тікелей байланыс жасады.  

...  Грек  колониялары    жанында  аралас    эллин-скиф  

тұрғындары  пайда  болды.    Скиф  патшалары      грек 

қалаларында    сарайлар  салды,    скиф  ақсүйектері  білім  алуға  

Грецияға  барды.  Скиф  қорғандарынан    скифтердің  үйлеріне 

арналған   грек шеберлерінің   жоғары  көркемделген  безендіру 

бейнелері  табылуда.”  [3]    -  деген  тұжырым  жасайды.  Осы 

айтылғандарды  Оңтүстік  Алтайдағы  Берел  мен  Шілікті 

жазығындағы 

сақтардың 

жерлеу 

орындарынан 

алынған 

жасалуы  күрделі  алтын,  күміс  бейнелер,  Есік  қаласы 

маңындағы  патшалық  обадан  табылған  күміс  тостағандағы 

жазу толығымен дәлелдейді.   

“Шілікті  обасы,-деп  жазылған  осы  тұрғыдағы    тарихи 

деректерде,-  өз  кезеңі  үшін    күрделі  архитектуралық    құрылыс 

болды.    ...  және  ертедегі    қолданбалы  өнердің    524  алтын 

бұйымынан  тұратын    жарқын  үлгілері  сақталған.  ...  б.з.б.  ҮІІ-ҮІ 

ғасырлар  аралығына  жатқызылады.    Бұл  Қазақстанның 

солтүстік-далалық өңіріндегі  ең ертедегі  “патшалық” оба  және 

Еуразия  аймағындағы    сондай  обалардың  бірі.  Мұнда  Еуразия 

далаларындағы    мал  өсіруші  тайпалардың    қолданбалы  өнері  

айқын көрсетілген.  Шілікті обасындағы  аң стиліндегі  бірқатар 

көркем  туындылар    (аяқтары  бүгулі  бұғы,  шиыршықтала 

бүктетілген қабылан, басы бұрулы  бүркіттер) сақ-скиф дүниесі 

өнерінің  алғашқы үлгілеріне жатады. 

...  (Берел  обасындағы,-Ғ.Қ.)  “Ағаш  пен  сүйектен  ,  алтын 

мен қоладан, былғарыдан  аң терісінен  және киізден  жасалған 

қолданбалы    өнер  ескерткіштері  өте    көркем.  Орталық 

сюжетерінің  бағыты    аңдар  шайқасы,  жануарлардың    серпінді 

бейнелері  бола  бастаған    “аң”  стиліндегі    өнер  гүлденген 

шағына жетеді. 

...  Есік  олжаларының  қарастырылып  отырған  проблема 

үшін    маңызы  жазу  ескерткішінің  -  жазбасы    бар  күміс 

тостағанның    табылуына  байланысты    арта  түседі.  Жазуды 

көне-түркі    және  парсы-арамей  әліпбиі  негізінде  ажыратып 

оқудың  ғылымда бірнеше нұсқасы бар.

Кез-келген  қоғамда    жазудың  болу  фактісі  әлеуметтік-

экономикалық    ұйым  дамуының  жоғарғы  деңгейін  білдіреді.” 

[4.183,184,186,229]

Яғни,  осы  сараланған  деректерден  кіндігі  қазақ  жері 

болған  Қара  теңізден  бүкіл  Алтай  арқылы    Байкалға  дейінгі 

128

далалы-таулы  үлкен  аймақтағы  біздің  заманымызға  дейінгі 

ерте  темір  дәуірінде  үстемдік  етіп,  сол  мерзімдегі  адамзаттық 

өркениеттің  озық  дамуын  іске  асыра  білген  скиф-сақтардың 

қоғамдық 

құрылысы, 

шаруашылықтық 

және 

мәдени  

өркендеуінің деңгейін білуге болады.

Сақ  тайпаларының    келесі  тарихы  белгілі  батыс 

зерттеушісі    П.Риттердің    жазбасында  баяндалады.    Оның 

көрсетуінше:  “Сол  аймақты  мекендеуші    барша  халықтар 

туралы  Христос  туғанға  дейінгі  мерзімде  жазып  келген  грек 

тарихшылары мен географтары  бізге тек үнді  мәліметтерінен 

ғана  белгілі  Сақтар  туралы  еске  алады.  Мегасоен  (Диодор  –

Сицилискийден қараңыз, кітап. 11, тарау 35) және Эратосенның 

(Страбоннан  қараңыз,  кітап  ХІ,  тарау  8,  параграф  88)  

айқындауынша    Сақтар  солтүстікке  қарай,  яғни,  Шығыс 

Түркістанда  немесе    Солтүстік  Тибетте  орналаса  отыра 

Үндістанмен 

көрші 

болған. 

 

Сақ 

жерінің 

оларды 

соғдылықтардан  ажыратып  тұрған  Батыс  шекарасы    Эратосен 

бойынша  (Гректердің  еске  алуларынша  жоғары  жағы  нақты 

орналасуына  қарама-қарсы,  атап  айтқанда    қазір  біз  оны 

Гиндукуш  және  Кхунлун  деп  атайтын  жотаның  аңғарында)  

Яксарт    (Страбонның  да  тұжырымынша)  болды,  ал  бұл 

сақтардың мекенінің  Шығыс Түркістан екендігін бекітеді. 

Егер  де  Мегасоен  мен  Эратосеннің  естеліктері    негізге 

алынатын  болса,    Үндістанмен  көршілес    Сақтар  Еуропаға 

шабуыл  жасау  үшін  жиналған    Ксеркстің    әскерлерінің 

құрамына  енген  сақтар  болып  шығады,  себебі    олардың  ... 

шалбар,    бастарына  басы  сүйір,  биік  қалпақ  киіп,  қарулары 

садақ,    қанжар  және  сағар  (cекир)  деп  аталған  ерекше 

балталары бар  Шығыс Түркістанның  осы көне тұрғындарының  

киімдері мен қаруларына ұқсастығын  Геродоттан  оқимыз.

Геродоттың  тұжырымы  және  оны    Мегасоен  мен  

Эратосеннің  бекітуінше    сақтар  Дарийдың  ХҮ  сатрапиясына 

(облысына,-Ғ.Қ.) еніп, ...  аталған сатрапияға қаратылған  басқа 

халықтармен  бірге    олар  Дарий  -  Гидаспаға    жыл  сайын  250 

таланттан  салық  төлеп  тұрған.  Мұндай  жағдай  олардың 

Дарийдың бағыныштылары болғанда ғана орын алатын еді. 

...  Сақтар  Дарийға  немесе  оның  алдындағы    билеушіге 

бағынған,  алайда  Геродоттан  бұл  туралы    тура  анықтама  ала 

алмаймыз,    бірақта    Лидия  патшалығы  мен    Вавилонды 

бағындырған  мерзім  аралығында  оларды  (сақтарды,-Ғ.Қ.)  Кир 

өзіне қосқан  деуге негіз бар. Алайда “Бихустан тасқа қашалған 

жазулары”  бойынша  Дарийдың  кезінде  олар    оған  қарсы 

шықты,  алайда  наразылық  басылды,  және  де    Сакук  деп 

129

аталатын  жетекшілердің  біреуі    тұтқынға  алынды.    Аталған 

жазуда  келтірілген  көздері  жойылған  тоғыз  бүлікшімен  бірге 

Дарийдің  бейнесі  жасалған      барельефте  Сакук    Геродот 

тұжырымдаған  Ксеркс    әскерлеріндегі  сақтар  киген    биік  және 

сүйір қалпақпен бейнеленген.

Парсылармен бірге гректерге қарсы соғыса отыра  сақтар 

Платея  және    Фермопиль,  сонымен  бірге  Марафондағы 

шайқастарда  ерекше  жауынгерліктерімен  ерекшеленді.    Бұл 

туралы    Геродоттан  (ҮІ,113  және  ІХ,  70),  сонымен  бірге  

Диодордан  (ХІ,7)  оқимыз.  “Бихустан  жазбасы”  куә  болатын 

Дарийдың  Сақтарға  қарсы  шабуылы  туралы  баяндаған 

классикалық    жазушылардан    неғұрлым  кейінгі  Полиэн  ғана  

(кітап. ҮІІ, тарау ХІ, параграф 6,8) еске алады.  Оның жазуынша  

Сақтардың  сол  мерзімде  үш  билеушісі  болған  және    өзінің 

барлық  әскерлерімен    осы  жорықта  күйреуден  әрең  аман 

қалған.  Осы  жазушының  деректері  бойынша    (кітап.ҮІІІ  тарау 

26)  Сақтар    Алдыңғы  Азияда  Семирамиды  кезінен  белгілі 

болған, себебі  олар туралы  аталған патша-әйелдің  жарлығы 

бойынша өзінің  ісі мен ерлігі баяндалған осы айтулы жазбада 

сипатталған.  Ақыр  соңында  Страбоннан  (сақтардың,-Ғ.Қ.) 

өздерінің  негізгі  мекені  Яксарттың  арғы  жағынан  шыға  отыра  

Бактриядағы  гректердің  билігін  талқандап,    осы  елді  өздеріне 

қаратқандығын білеміз..  (Кітап ХІ, тарау.8, параграф 4)” [5.7,8].

Яғни,  осы  сараланған  деректерден    Еуразия  кеңістігінің, 

соның  ішінде  Батыс  Сібір,  Алтай  өңірінің  негізгі  көне 

тұрғындары,  қазіргі    бүкіл    түркілердің,  соның  ішіндегі  қазақ 

халқының    тікелей  арғы  ата-бабалары  –  сақтардың  аталған 

аумақтағы 

 

өркендеу 

мен 

ықпалдылық 

жағдайындағы  

жауынгерлік  тарихы  айқындала түседі.

жүктеу/скачать 1,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: