Алаштың АҚИЫҚтары мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар жинағы



бет41/69
Дата11.12.2023
өлшемі0,7 Mb.
#196277
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   69
Байланысты:
АЛКА

ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА
о литературном творчестве и литературных силах Казахстана
КРАТКАЯ ИСТОРИЯ БОРЬБЫ НА ЛИТЕРАТУРНОМ ФРОНТЕ

Поступательному движению русских во­енных колонизаторов на Среднюю Азию че­рез степи, предшествовало завоевание сте­пи татарскими муллами, которые в своей де­ятельности были связаны с одновременным проникновением в казахскую степь татар­ских капиталов, представленных разными до­веренными, приказчиками, комиссионерами русских фирм.


Действовавшие одновременно под мар­кой мулл, студенты Оренбургского, Казан­ского и Уфимского медресе, совместно с муллами, явились пионерами внедрения в ка­захской степи идеи панисламизма, проти­вопоставляемой работе православных мис­сионеров.
Лозунг - «ПОДЛИННЫЕ МУСУЛЬМАНЕ БРАТЬЯ» проводился муллами в степи и поз­волял эксплуатировать отсталую массу ка­захов. С начала XX века Турция через поломничество и связи с Бухарой, Хивой и отдельными торговыми центрами Средней Азии проталкивает лозунг объединения всех туркоязычных мусульман. Сюда наравне с прочими, входили и казахи.
Особенно движение пантюркизма усили­лось в период после революции 1905 года, когда на почве перехода к новому (звуково­му, т.н. джадидизму) методу обучения, школы объединили вокруг себя нарождаю­щуюся казахскую интеллигенцию.
Буржуазно-националистические круги, будучи заинтересованными в выращивании своих кадров, взяли под свое влияние школьную молодежь, уже представляющую собой численно некоторое значение. Эта моло­дежь, пройдя школу джадидов, с последую­щим, по большой части, незаконченным об­разованием в татарской высшей школе (мед­ресе) явилась первой массовой носительни­цей буржуазно-националистических идей в Казахстане.
Своего апогея это движение достигло уже в революцию 1917 года, когда оно полу­чило возможность сорганизоваться в буржу­азно-националистическую партию «АЛАШ».
Идеи, двигавшие тогда буржуазно-наци­ональные силы Казахстана, нашли свое от­ражение и в литературе, в произведениях буржуазно-национальных писателей и поэ­тов того периода: БАЙТУРСЫНОВА Ахмета, ДУЛАТОВА Миржакыпа, КАРАШЕВА Омара, ЖУМАБАЕВА Магжана, ТОРАЙГЫРОВА Султана-Махмута, КУЛЕЕВА Бернияза, АУЭЗОВА Мухтара и т.д. Эта группа основных пи­сателей, не приняв Октбярь, стали на сто­рону активной вооруженной борьбы против советской власти, в рядах партии «АЛАШ».
Разгромленная организационно Алаш-орда, изменив методы борьбы с соввластью, пытается удержать в своих руках позиции на культурном фронте, дающие ей возмож­ность оказывать идеологическое воздейст­вие на воспитание молодежи в учебниках, лекциях, литературе, например: в книге МУКАНОВА (Казиздат, 1932 года) так описы­вается эпоха Алаш-орды:
«...Для службы Алашу нам не оставалось больше никаких путей, кроме как воспитывать молодежь работать на поприще казахской пе­чати и издавать свои книги» (стр. 85).
Борьба за молодежь занимает одно из центральных мест в контрреволюционной работе ликвидированных нами за последние годы контрреволюционных организаций и красной нитью проходит наряду с вредитель­ской и повстанческой деятельностью.
Ультра-алаш-ордынец, писатель ДЖУМАБАЕВ Магжан пишет: «.... Я верю молоде­жи...» (книга Муканова, стр. 86).
Это упорная, но настойчивая борьба кон­трреволюционных националистов и алашордынцев за молодые кадры, показаниями од­ного из руководителей вскрытой контрре­волюционной организации, сформулирова­на следующим образом:
...Советская власть должна быть свергнута. Для будущего укла­да жизни мы должны взять ставку на воспитание молодого поколения в националистическом направлении, при этом не забывать, что только этот путь даст людей полезных для нашего дела. Следует воспиты­вать молодежь из среды социально и идейно с нами близких: баев, мулл, биев и интеллигенции. В подборе учащихся должно быть сосре­доточено большое внимание. При этом в работе сохранить большую осторожность. Эту позицию алаш-ординцев мы исполняли полностью» (июль-август 1933 года).
По отношению алаш-ордынцев к моло­дежи, Муканов в своей книге говорит, что «...алаш-ордынцы вопрос воспитания моло­дежи связывали с вопросами школы и свои силы в основном направляли на школы, в ка­честве преподавателей и составителей учеб­ных школьных пособий» (стр. 87).
Эти отрывки указывают на методы про­никновения алаш-ордынских идей.
Ознакомление с казахскими книгами, изданными за последние годы, заметным яв­ляется влияние Алаш-орды, направленных на воспевание старого казахского аула, напри­мер: Казиздат издает «классика казахской литературы» Султан-Махмута ТОРАЙГЫРОВА, ярого алаш-ордынца, печатая его про­изведения 1912 года без всякого критичес­кого предисловия.
Печатает его стихотворение агитацион­ного характера (1917 год) «Лозунги Апаша» (стр. 156), заканчивающееся словами:
«Другим мы сердце не дадим, какой-бы дьявол не явился, мы не дадимся на обман. Все худшее мы миновали. Мы сих времен достигли. Будет жив апаш, мы не умрем!
Да здравствует алаш!» (Сочин. ТОРАЙГЫРОВА стр. 158, изд. 1933 г.)
Изданный в 1932 г. критик МУКАНОВ (стр.345) говорит о ТОРАЙГЫРОВЕ: «...во­обще он (ТОРАЙГЫРОВ) сильный поэт, за­нимающий крупное место в казахской лите­ратуре, ЕГО НАДО ИЗУЧАТЬ».
Издаются собрания (том в 500 страниц) ДЖАНСУГУРОВА, МАЙЛИНА, но не издает­ся молодежь (1917 г.), их произведения про­талкиваются в свет с большим трудом.
Еще хуже обстоит дело с учебниками, которые к 1934 учебному году в массе ока­зались забракованными, как идеологически невыдержанные. Готовит их националисти­ческая часть писателей, во главе с АУЭЗОВЫМ Мухтаром (бывшим лидером Алаш-орды).
Современное состояние казахской худо­жественной литературы можно характеризо­вать следующими основными течениями: это остатки алаш-орды и алаш-ордынствующие, группы националистов — разложенцев и не­большая прослойка советского молодняка.
К числу открытых алаш-ордынцев и лиц, близко с ними связанных, следует, в первую очередь, отнести: 1) ЕРМЕКОВА Алимхана — крупный деятель Алаш-орды. Сформули­рованные ЕРМЕКОВЫМ в частных разгово­рах взгляды на будущность казахского на­рода заслуживают особого внимания и сви­детельствуют не только о пантюркистских идеалах самого ЕРМЕКОВА но и о значи­тельном распространении этих идей в умах довольно широких кругов вер­хушки национальной интеллигенции и на­ходят свое отражение в творчестве от­дельных писателей этой группы.
ЕРМЕКОВ дает развернутую программу наиболее дальновидных националистов и алаш-ордынцев. Одной из причин разгрома Алаш-орды является, по мнению ЕРМЕКО­ВА, отсутствие теории, которую можно было бы противопоставить марксизму. БУКЕЙХАНОВ по этому вопросу не смог ничего вы­двинуть, кроме «защиты самобытности ка­захского народа». По мнению ЕРМЕКОВА, недоучет революционных мер в деле пере­устройства народного хозяйства и пр. — при­вел Алаш-орду к разгрому. Концепция ЕР­МЕКОВА прекрасно изложена им самим: «Сейчас необходим переход на позицию все­мерного укрепления хозяйственных дости­жений Соввласти с тем, чтобы, готовя кад­ры своей молодежи, своей интеллигенции, дождаться конца второй пятилетки, которая, дав ослабление классовой бдительности в СССР (бесклассовое общество) одновре­менно будет временем укрепления Турции, времени оформления ее в великую державу».
Тогда, имея свою интеллигенцию, вос­питанную на культурном наследии (национа­листическом), но владеющую и достижени­ями европейской культуры, стоящую на ру­ководящих постах, имея в своих руках тех­нику, индустрию, имея распропагандирован­ные массы, «ОНИ» начнут активную работу по линии объединения тюркских народнос­тей под эгидой «ВЕЛИКОЙ ТУРЦИИ».
2. АУЭЗОВ Мухтар — один из вождей Алаш-орды, остающийся на своих идейных позициях, сейчас при помощи связей ловко лавирующий в целях избежания полного ра­зоблачения. Ни одно из его признаний, на­чиная с заявлениям в «Казправде» весной 1932 года и кончая статьей о драматургии, написанной для «Литературной газеты», не вскрывает ни сущности его собственной контреволюционной деятельности, ни деятельности его партии.
АУЭЗОВ продолжает являться «вождем и идеологом» целой группы казахской ин­теллигенции (главным образом, писательс­кой) и всюду, где можно соприкасаться с молодежью (охотно идет в вузы, дает лите­ратурную консультацию и т. д.).
В своих пьесах «Енлик-Кебек», постав­ленной 17 мая 1933 года в Казгостеатре, АУЭЗОВ, по словам его самого, выводит ка­захских баев — богатырей, «показывая про­шлое в нарочито подобранных сгущенных, ярких красках». Вещь эта реакционна, но «доходит до зрителя», чему свидетельству­ют битковые сборы.
Фигура ДЖАНСУГУРОВА Ильяса (пред­седателя Оргкомитета Союза советских пи­сателей Казахстана) заслуживает особо тщательного внимания. Коммунист, один из несомненно талантливейших казахских пи­сателей. ДЖАНСУГУРОВ в своих произве­дениях больше всех других писателей вос­певал Алаш-орду, а поворот свой, по словам КАИП-НАЗАРОВА на 1-м съезде КазАИ-Па, от Алаш-орды ДЖАНСУГУРОВ начал в 1925 году.
Но по показаниям участников вскрытой контрреволюционной организации, ДЖАН­СУГУРОВ рисуется и по настоящее время, как идейный алаш-ордынец в казахской ли­тературе, являющийся одним из алаш-ордынских идеологов, работающий по заказу АУЭЗОВА И ЕРМЕКОВА.
«...В целях сохранения своего руководства и влияния алашордынского идеолога в области литературы, ДЖАНСУГУРОВ тщательно кон­спирирует себя и держится внешне, как один из ярых врагов контрре­волюционного национализма, бичует его в печати и открыто выступа­ет против национализма на собраниях литераторов и т.д.» (Август 1933 г.).
«...Такая двурушническая тактика ДЖАНСУГУРОВА вызвана сооб­ражениями всех алаш-ордынских элементов о необходимости сохра­нения ДЖАНСУГУРОВА в ВКП(б) и на посту комитета ССПК... Свои же алаш-ордынские труды он издает за подписью других литераторов и на случай провала ДЖАНСУГУРОВ останется незадетым. За под­писью АУЭЗОВА изданы 2 произведения явно контрреволюционного националистического направления ДЖАНСУГУРОВА.» (Август 1933 г.).
Джансугуров нами изобличен как автор антисоветской пародии своей поэмы «Мос­ква-Казахстан». Приводим выдержку:
... Раскалывая горные вершины,
Разгоняя пески,
Аэропланы на небесах,
Возвращают народ с шумом и криком.
Колхозы лепечут, причитают:
О боже, разбегаясь в Сибирь,
Узбекистан и Китай,
Филипп, Ораз и Ельтай,
Вопят неугомонно о директивах,
Борясь за коней, коров и овец,
Стонет необъятная степь.
Казахстан стал именно таким краем...
(КОШМАГАМБЕТОВ Авеш, литературный секретарь редакции «Социалды Казахстан», распространявший эту пародию среди со­служивцев и знакомых, нами привлечен к от­ветственности и осужден).
Вопрос об изданиях алыш-ордынских произведений ДЖАНСУГУРОВА под чужими фамилиями обсуждался на совещаниях чле­нов организаций, о вымышленном авторст­ве АУЭЗОВА, с согласия этого последнего.
«... ДЖАНСУГУРОВ коммунист, ему издавать алаш-ордынские про­изведения нельзя потому, что в случае провала мы потеряем ценного для нас товарища» (Август 1933 г.).
Образцом такой-же мимикрии может служить критик БАЙДИЛЬДИН часто высту­павший в печати против БАЙТУРСЫНОВА и ДУЛАТОВА. Один из руководителей вскры­той контрреволюционной организации пока­зал по этому вопросу: «...БАЙДИЛЬДИН днем выступает против БАЙТУРСЫНОВА, а вечером принимает участие на секретных со­вещаниях алаш-ордынцев БАЙТУРСЫНОВА и др.»
Публично ДЖАНСУГУРОВ везде говорит о несомненной искренности Ауэзовских при­знаний, а в частных разговорах - считает ее сомнительной и ведет оппортунистическую укрывательскую политику в отношении всех «заблуждающихся» казахов. Он выдвигает СЕЙФУЛЛИНА всюду, в частных-же разго­ворах считает его политическим ренегатом. У ДЖАНСУГУРОВА обширные связи с круп­ным байством.
Одним из ярких представителей группы «националистов-разложенцев» следует счи­тать СЕЙФУЛЛИНА Сакена.
Коммунист, бывший председатель Сов­наркома, ярко выраженный антиобществен­ный тип, срывает всякую общественную ра­боту (соцбыт. сектор ССПК, юбилей Красной Армии, комиссия оборонной худож. ли­тературы и т. п.).
СЕЙФУЛЛИН непримиримый группировщик. Творчество СЕЙФУЛЛИНА резко наци­оналистическое и в достаточной степени из­вестное («Домбра», «Кокчетав» и др.). За последнее время СЕИФУЛЛИН написал кол­хозную вещь «Кзыл-ат» — антисоветской идеологии.
СЕЙФУЛЛИН на заре своей литератур­ной карьеры проявляет себя как горячий сто­ронник идей пантюркизма, а через свои про­изведения пытается внушить эти идеи чита­телям.
В 1922 году СЕЙФУЛЛИН печатает сти­хотворение «Азия», где он «угрожает Евро­пе своей Азией, прошлыми преимущества­ми Азии тем, что и Моисей и Исус и Маго­мет и Чингиз, пророки, мудрецы и др. вели­кие личности происходили и были направле­ны для улучшения человеческого бытия злой Европы», и «если злая Европа не переста­нет, то он будет посылать снова потомков тех грозных гуннов, которые растоптали не­когда Европу...»
Проследив идейно-политическую эволю­ции СЕЙФУЛЛИНА, мы видим, что и в последующие периоды, вплоть до самого пос­леднего времени мы наблюдаем в его про­изведениях рецидивы паназиатизма и пан­тюркизма.
Это положение еще более ярко находит свое отражение в печатаемой в виде осо­бой книги исследований «о казахском геро­ическом эпосе».
Здесь СЕЙФУЛЛИН, рассуждая о проис­хождении казахов, приходит к выводу, что казахи произошли из но гаев, от которых происходят и татары и башкиры и др. СЕЙ­ФУЛЛИН старается установить единого пранарода, прародителя ряда народностей, как: казахи, башкиры, ногайцы и др. К подобной концепции обычно прибегают пантюркисты, чтобы установить единство происхождения турецких народов, единство, которое пос­лужит опорой для объединения их.
Весной текущего года СЕЙФУЛЛИН со­бирался с ДЖАНСУГУРОВЫМ идти к т.т. МИРЗОЯНУ и ГУСЕВУ с тем, чтобы спро­сить «можно-ли писать о голодающих каза­хах, ведь, мол, теперь социалистический ре­ализм требует от писателя правды, так как же быть?!...».
Сейфуллинская группировка имеет свя­зи с ДЖАНСУГУРОВЫМ и пользуется влия­нием на молодежь.
МУСРЕПОВ Габит, коммунист, творчес­тво его невелико. В звание писателя возве­ден по своей единственной большой вещи «В будущих волнах». Это произведение от­личается тем, что в нем с большим знанием и любовью показан быт старого казахского аула.
В своем докладе на 1-м пленуме Оргко­митета Союза советских писателей Казах­стана МУСРЕПОВ умышленно и сознатель­но замазывал националистические ошибки писателей. Все недостатки казахской лите­ратуры МУСРЕПОВ сводит в конечном счете к отсутствию больших трудов и неумению развернуть сюжет, а вопрос и мировоззре­нии автора заменяет вопросом о темати­ке.
Аналогичную позицию в этом вопросе за­нимает и ДЖАНСУГУРОВ (статья «Литера­тура вчерашних кочевников») и АУЭЗОВ о драматургии. В вопросе — же овладения ли­тературным наследством МУСРЕПОВ сове­тует учиться у алаш-ордынцев:
«... Мы можем учиться мастерству у Абая, Мухтара, Магжана и Омара»... (Доклад МУСРЕПОВА).
МУСРЕПОВ принадлежит к той части группы писателей — коммунистов, которая через ДЖАНСУГУРОВА близко примыкает к открытым деятелям Алаш-орды и алаш-ордынствующим.
ГАТАУЛЛИН Мансур, коммунист, писа­тель, одни из главных и сознательных ви­новников выпуска собрания сочинений ТОРАЙГЫРОВА (см. выше) в таком виде, как он вышел. ГАТАУЛЛИН настаивал на сохра­нении контррев. стихов в собрании сочине­ний ТОРАЙГЫРОВА. Он же — один из учас­тников Асфендиаровского заявления.
Группа советского молодняка, в проти­вовес алаш-ордынским и националистичес­ким писателем в Казахстане, сколько-нибудь заметными силами, за исключением ЖАРОКОВА и др., — не располагает. Группа не ор­ганизована, разобщена, работает без долж­ной поддержки и руководства.
ЖАРОКОВ — поэт, комсомолец, канди­дат в члены ВКП(б), по творчеству образен, стихи его динамичны, подражает МАЯКОВ­СКОМУ и БЕЗЫМЕНСКОМУ. Казахские «классики» ЖАРОКОВА не любят и травят его за новаторство и подражание новым рус­ским поэтам. О новом произведении ЖАРО­КОВА «К расстрелу» (о вредителях в колхо­зах) «классики» не разговаривают. ЖАРО­КОВ заслуживает внимания и поддержки.
ОРМАНОВ Галий, комсомолец, кандидат в члены ВКП(б), поэт, прошел очень тяже­лый творческий путь, над его малограмот­ными стихами смеялись и никто ему не по­могал. ДЖАНСУГУРОВ взял ОРМАНОВА под свое покровительство, результатом чего ОР­МАНОВ воспитывался на образцах старой казахской поэзии (националистической и алаш-ордынской). В порядке «шефства над начинающими писателями» ДЖАНСУГУРОВ передал ОРМАНОВА под руководство СЕЙФУЛЛИНА.
ХАКИМЖАНОВА Мариям, поэт, кандидат в члены ВКП(б), единственная женщина-пи­сательница. Только с 1930 года окончила школу малограмотных. Пишет стихи о рас­крепощении женщин. «Классики» относятся к ней с пренебрежением и никакой помощи ей не оказывают.
Литературный советский молодняк Ка­захстана чрезвычайно малочисленен, 15-20 человек из 80, пролетарская прослойка сла­ба. «Классики» неохотно идут даже на кон­сультацию, тогда как помощь эта особенно необходима потому, что большинство моло­дых писателей творчески не сложились. Рас­тут они без критики, а старшее поколение (ДЖАНСУГУРОВ, СЕЙФУЛЛИН) в глаза хва­лят, а за глаза ругают их, Массовая работа отсутствует.
МАЛДЫБАЕВ Галим, коммунист, батрак по происхождению, поэт, начинающий. Неп­равильно понятый им лозунг о методе соци­алистического реализма приводит его пока­зу «правды» той, которая попадается ему на глаза, к фотографированию отдельных фак­тов. Не поддержанный никем, испытывая на­смешки, без указаний и товарищеской кри­тики, МАЛДЫБАЕВ после неудачных попы­ток печататься в газете «Социалды-Казахстан» прислал в редакцию письмо следующе­го содержания:
«Гали ОРМАНОВ!
В газету С. К. я послал много художественных произведений, по­чему в печати их не видать? Разве в нашем творчестве бывает матер­щина, если так, то велите Совнаркому, чтобы они постановили о том, замолчите, мол, писатели.
Тогда мы замолчим и уйдем. Галим».
Деятельность националистического кон­трреволюционного элемента в казахской ху­дожественной литературе настоящего пери­ода носит многогранные формы.
Творческие и организационные позиции в литературе находятся в руках явных и скры­тых алаш-ордынцев и националистов, произведения которых принадлежат к числу на­иболее крупных в казахской литературе и проникнуты враждебной Соввласти идеоло­гией.
В поэме «Кокчетау» СЕЙФУЛЛИН воспе­вает поэзию и легенды феодально-байской эпохи:
«Хаджи-Мукан — богатырь казахской нации, он силач и молодежь, пионеры должны брать пример у Хаджи-Мукана».
Увод молодежи в прошлое, показ этого прошлого в ярких сгущенных красках, зату­шевывание деяний Алаш-Орды, — типичны для произведений руководящей верхушки писателей (МУСРЕПОВ — «В бушующих вол­нах», АУЭЗОВ — пьеса «Кара-Коз», «Енлик-Кебек», СЕЙФУЛЛИН - «Кокчетау»). Идей­ное влияние на молодежь закреплено захва­том организационных позиций.
В деятельности оргкомитета отмечается игнорирование русских писателей. ДЖАН­СУГУРОВ утверждает, что русских писате­лей в Казахстане нет. После очередного пле­нума ВССП, ДЖАНСУГУРОВ делал доклад на казахском языке, просьба русских сде­лать перевод или отдельный доклад на рус­ском языке — осталось неудовлетворенной.
В приемочную комиссию ДЖАНСУГУРОВ провел СЕЙФУЛЛИНА, ДАВЛЕТБАЕВА, МУ­СИНА, БАТАЛОВА, БЕКОВА и ведет разго­воры о том, что вряд ли кто-либо из рус­ской секции может быть принят в члены со­юза.
ДЖАНСУГУРОВ категорически отказы­вается включить кого либо из русских пи­сателей в план творческих командировок, составленный вместе с АУЭЗОВЫМ. Обра­щается ДЖАНСУГУРОВ с русскими писателями грубо, они избегают его встречать. Рус­ская часть писателей оценивает линию ДЖАНСУГУРОВА как проявление местного национализма.
При составлении списка консультантов литкабинета ДЖАНСУГУРОВ включил в него СЕЙФУЛЛИНА, ШАНИНА, ДЖОЛДЫБАЕВА (сын бая, видный алаш-ордынец), АУЭЗОВА (лидер Алаш-орды), БАТАЛОВА, ДАВЛЕТБА­ЕВА и лишь под нажимом допустил ЖАРОКОВА и ТУРМАНЖАНОВА.
Влияние на молодежь в антисоветском направлении не исчерпывается только через литературные произведения, через писатель­скую организацию. Тесно связанные между собой группы бывших алаш-ордынцев, на­ционалистов среди верхушки казахской ин­теллигенции многочисленными нитями пере­плетены, в первую очередь, с органами и ор­ганизациями, ведающими подготовкой кад­ров и имеют многочисленные стыки с наци­оналистическими кругами партийно-советс­ких аппаратов, умело используя эти связи в своих контрреволюционных целях.
В этом отношении очень типичны пока­зания одного из руководителей вскрытой контрреволюционной организации:
«...Ставились вопросы: втягивание в учебные заведения национа­листически настроенной части молодежи. Методы внедрения нацио­нализма в процесс преподавания. Методы о том, как себя дать знать учащимся. Меры к тому, чтобы перед учащимися дискредитировать произведения молодых современных писателей, противопоставляя про­тив нового литературного течения произведения алаш-ордынцев о не­допустимости коммунистов в свои ряды» (Август 1933 года).
Составление стабильных учебников по­ручено НКПросом бригаде в составе: АУЭЗОВА, ДЖОЛДЫБАЕВА, ДЖАНСУГУРО­ВА. Представители этой части националис­тической интеллигенции ищут стыков с мо­лодежью и охотно идут на доцентуру в ВУЗах (СЕЙФУЛЛИН, ДЖОЛДЫБАЕВ, МУСРЕ­ПОВ), пользуясь большой поддержкой в Наркомпросе со стороны ЖУРГЕНОВА, ДЖАНТЛЕУОВА.
Методы обработки молодежи самые раз­носторонние:
«...Подбор и обработка учащихся проводилась так: к каждому сту­денту подходили с большой осторожностью, сначала оказывали ему всевозможную помощь (материальную и моральную), что, безуслов­но, стимулировало втягивание его в нашу среду. Группами, не более 6-7 человек, приглашали к себе на квартиру, а там вели с ними бес­еду об идее и платформе Алаш-орды. Алаш-ордынцев выставляли как умных, способных разрешить вопросы казахского народа, в то же время указывая недочеты существующего строя. После обработки и убеждения их, учащиеся встали на путь и исполняли то, что диктовали им...
По нашим подсчетам, сынки, дочери, родственники алаш-ордын­цев и баев составляли не менее 75—80%. В числе их были не только казахи, но, смотря по соцположению, принимали и русских...».
(август 1933 г.)
Через сектор искусств Наркомпроса националистическая, алаш-ордынская иде­ология проникла и крепко укоренилась на подмостках Казгостеатра.
Руководитель его БЕКОВ Орембек, ком­мунист, настроен националистически, чего не хочет и не умеет скрывать. БЕКОВ под­черкивает, что театр имеет националистичес­кое прошлое (при 7-ми летнем существова­нии), БЕКОВ провалил постановку — «ЗА ОК­ТЯБРЬ» (переделка «Мятежа»), но с особым энтузиазмом проводил постановку пьесы АУЭЗОВА «Енлик-Кебек», рисующую в при­влекательных тонах быт феодально-байско­го прошлого.
В частных разговорах БЕКОВ заявляет, что за последние 5—6 лет «вообще ничего не создано, а если и создано, то это никуда негодно».
ШАНИН Джумат, бывший режиссер, сня­тый за провалы пьесы «За Октябрь», замес­титель МУСРЕПОВА по Наркомпросу, автор реакционной пьесы «АРКАЛЫК-БАТЫР» и др. идеологически чуждых вещей, пользо­вался большим покровительством БЕКОВА, ШАНИНА, как и БЕКОВ близок к АУЭЗОВУ и ДАЖНСУГУРОВУ, которые его выдвига­ют.
БАЙСЕИТОВ Канабек, артист-драматург, кандидат в члены ВКП(б), в прошлом началь­ник Раймилиции, совершил ряд злоупотреб­лений по этой должности, о которых любят рассказывать в интимной компании.
В репертуаре преобладает исключитель­но материал националистического характе­ра: переводные вещи русских современных писателей отсутствуют.
Никакой работы по поднятию политичес­кой грамотности и профессиональной ква­лификации среди артистов труппы не ведет­ся. В театре царит обычная для дореволю­ционного театра атмосфера — безпринципной склоки и богемщины.

ВЫВОДЫ




  1. Необходимо отметить, что команд­ная ведущая роль в литературном творчестве остается до сих пор в руках алаш-ордынцев и алаш-ордынствующих кадров (АУЭЗОВ, ЕРМЕКОВ, ДЖАНСУГУРОВ).

2. Не развернуто должной критики и самокритики как среди писательских кру­гов, так и вне их (общественная критика), чему способствует недостаточное партруководство, особенно на местах (в облас­тях).
3. Не создано надлежащих условий для более быстрого роста литературно-советского молодняка.
4. Издательство еще не поставлено на службу подлинной пролетарской литера­туры, отдавая предпочтение националис­тическим, или халтурным произведениям, за счет «зажима» литераторов советских и начинающего молодняка.
5. Пресса края стоит абсолютно в сто­роне, не отражая в себе литературного творчества, критики и библиографии.
6. Театр, помимо замкнутости, не ото­бражает хода социалистического строи­тельства Казахстана, а живет националис­тическими алаш-ордынскими произведе­ниями.
7. Главлит и Главрепертком бездей­ствует, как организации еще достаточно не оформлены (не укомплектованы) и в силу этого абсолютно не авторитетны и не имеют должной общественной поддер­жки, благодаря чего нет должного контро­ля над литературно-театральной продук­цией.
8. Все это в целом усиливает проник­новение националистических идей в ВУЗы и школы, создает благоприятную базу для формирования из молодняка контррево­люционных группировок и организаций.
(исп. Рудовский).
Врид ПП ОГПУ в К АССР: (подпись)
(МИРОНОВ).
ЗАМ. НАЧ. СПО ПП ОГПУ: (подпись)
(ПАВЛОВ).

ЕКІНШІ БӨЛІМ: Мақалалар, аудармалар


Ахмет Байтұрсынов


ЖАЗЫҒЫМ НЕ?


Қырғыз-қазақ (бұдан кейін қазақ деп түзетілді - Т.Ж) халық, ағарту комиссариатының коммунистік ұясының хатшысы партияны тазалау жөніндегі аудандық комиссияның қаулысы бойынша менің партиядан шығарылғанымды мәлімдеді. Маған жеткізілген хабарға қарағанда, менің шығарылуыма, біріншіден, партия жиналыстарына қатыспағандығым, екіншіден, мүшелік жарнаны уақытысымен төлемегендігім және үшіншіден, менің, Алашорда ұйымына қатысқандығым сылтау болса керек.


Маған қойылып отырған бұл айыптардың қайсынан болсын мен бас тартпаймын.
Қазақстандағы кеңес өкіметі өмірінің үш жылы ішінде РКП ұйымдарының қазақтар арасында жүргізген жұмысының қай саласын алсақ та ешқандай алға жылжушылық болмады. Неге осылай болды? Жұмысқа кедергі жасаған не? Бұл сауалды ешкім де өзіне қоймады және ешкім де бұл туралы байыппен ой жүгіртіп көрген емес.
Жаңа шындықты түсіну үшін секунд де жетіп жатады, ал оған бой үйретуге, оны игеріп кетуге ондаған жылдар аздық етеді. Жеке адамның немесе қоғам тіршілігі қағидаларының орташа дәрежесіне азды-көпті сай келетін ақиқаттар мен идеялар ғана біршама жеңіл қабылданып, меңгеріліп кете алады. Көптеген утопистердің экономикалық жоспарларының іске асыру үстінде сәтсіздікке ұшырауы — олардың мән-мағынасының жоқтығьнан емес, өз заманының жағдайына сәйкес келмегендігінен жүзеге аспай қалды, өйткені адамдар санасында айтарлықтай даярлығы бар негіз таба алмауының салдары болды.
Қашан да болса теория жедел түрде алға басады да, практика болса баяу жылжиды, өмір жалқаулана сүйретіліп, үнемі артта қалады да, алысқа ұзап озып кеткен ғылым сәулесін әрең сезінеді. Адам еркіне үзақ уақыт бойы әсер еткен сезімдер оның жанына өте терең еніп, дағдыға, салтқа айланады да, содан соң оның іргетасын қиратып, тірегін шайқаса да өзінің орнын қорғай береді.
Біздің алдымызда білім жағынан артта қалған, сезім тұрғысынан қарағанда өзінің әдет-ғұрпына берік батқан, сонымен бірге жедел түрде даму қажеттігін сезінген әр кезеңде прогресс дөңгелегіне жармасатын қазақ халқы түр. Бұл халықта әдеби кітаптар ғана емес, өзінің ана тіліндегі оқулықтары да жоқ, яғни қандай болса да мәдени-ағарту жұмысын бастауға негіз боларлық басты құралдын өзі жоқ..
Негізінде қазақтар арасында саяси-ағартушылық, үгіт-насихаттық, партиялық және әр түрлі басқа да жұмыстарды жүргізу қажеттілігі мойындалып, бұл үшін бір қатар ұйымдар мен мекемелер құрылған болатын. Аталған жұмыстар қазақтар арасында жүргізіліп отыр ма? — Жоқ. Қазақтар ортасындағы жұмыстың ең қарапайым түрі — кітапханалар мен оқу үйлерін ашудың өзі мүмкін болмай отыр. Қазақ тілінде әдеби кітаптарды шығармай тұрып, қазақтарға кітапханалар мен оқу үйлерін ашамыз деудің өзі күлкілі жайт болып табылады.
Қазақтар үшін де, жалпы алғанда қараңғы қалың бұқара үшін де коммунизм идеясы, Гейненің сөзімен айтқанда «шақырылмаған бөтен қонақ». Халық бұқарасының саналылық жағынан алғанда мешеулігі, ал сезімі жағынан түрлі тереңірек өзгерістерге деген бейімсіздігі көпке белгілі шындық. Коммунизм идеясы қырғыздарға тез арада қонбайды. Біз оны «атты әскер шабуылымен» еңгізе алмаймыз, біз оны ұзаққа созылатын қатаң жүйелі ісіміз арқылы орнықтыра аламыз. Ал бұл үшін ешқандай қолайлы алғы-шарттары болмаса да, шапшаң түрде табысқа жетеміз деп сенетін жолдастар қатты қателеседі. Қазақ өлкесінің кең байтақтығы, тұрғын халықтың шашыранды орналасуы себепті, темір жолдардың жоқтығы және басқа қатынас құралдары мен байланыстың қиыншылықтары, қазақтар арасында қандай да болмасын жұмысты тез қарқынмен жүргіземін деп, әсіресе үгіт-насихат және мәдени-ағарту жұмыстарын жүргіземін деп армандаудың артық екендігін көрсетеді.
Аталған салалар бойынша жұмыс жоспары ұзақ мерзімге арналып жасалынып, айқын жетістіктерге жететіндей болуы керек. Біз қазақтар ортасында коммунизм идеясын тарату жұмысын қазақ халқына қызмет етуге арнайы даярланған үгітшілер мен насихатшыларды Қазақстанға толтыру арқылы, не болмағанда қазақ тілінде әдебиетгі мол етіп шығару арқылы, ал дұрысында, осы екі тәсілдің екеуімен де жолға қоя аламыз. Бірақ мұның алғашқысы немесе соңғысы болсын, ең басты негіз - қазақ тілінде оқулықтар жасалмайынша бос қиял болып қала береді.
Қандай болмасын тілде дұрыс оқып, жазу үшін алдымен осы тілдің ережелерін білу қажет, ал тілдің ережелері осы тілдің өзінен, оның қасиеттері мен зандылықтарынан келіп шығады. Қазақ тілі жеткілікті түрде танылып, зерттелген жоқ. Тіліміздің өзіне тән ерекшеліктері мен қағидаларын игере отырып, зерттеу үстінде оның ережелерін тұжырымдауға тура келеді. Ереженің әрқайсысы оның дүрыстығын растайтын халықтың ауыз әдебиетінен алынған көптеген үлгі-нұсқаларын зерделеп түйіндеуден келіп шығады. Бір сөзбен айтқанда, бұл жұмыс қиындығы мол, еңбекті көп керек ететін іс, көп уақыт пен орнықтылықты қажет етеді.
Мен қазақтар арасында жүргізілетін мәдени істердің ішінде қазақ тілінде оқулықтар жазу жөніндегі жұмысымды өзімнің басты қызметім деп санай отырып, өзге жұмыстарға тек аса қажеткілік туғанда ғана белгілі мөлшерде уақыт бөліп отырдым. Мен РКП программасын ұзақ уақыт бойы қазақ халқын азат етудің жолдарын іздестіруден соң барып қабылдаған едім. Өтінішімнің 3,4 және 5-баптарында мен неліктен партияға кіретінімді айқын жазған едім. Партияның программасын ешқандай жеңіл ойсыз және өзімді өзім алдаусыратпастан саналы түрде қабылдай отырып, мен өзімнің пікірімді айтуға хұқым бар деп есептеймін, қазақтар арасындағы жұмыстардың бағыттары мен әдіс-тәсілдері жайында өзіндік ой-пайымдауларымды білдіруге еркінмін деп санаймын.
Халық ағарту комиссары бола отырып, КЦИК Төралқасының мүшесі әрі қазақ оқулықтарын жасау жөніндегі редакциялық алқаның төрағасы ретінде мен екінің бірін таңдауға: не қазақ тілінің оқулықтарын даярлау ісімен айналысуды, немесе, шынын айтатын болсақ, мен сияқты басқа да қазақ жолдастарға ешқандай пайдасы жоқ партиялық жиналыстарға қатысуды қалауға мәжбүр ететін жағдайға тап болдым. Мен мұнын алғашқысын қаладым, неге десеңіз, өзімді қазақ тілі турасындағы енбекке икемдірек және пайдалырақпын деп ойлаймын, бұл саладағы менің қызметім партиялық жиналыстардағы отырыстармен салыстырғанда анағұрым нәтижелірек болатындығына еш шүбем жоқ.
Партия жиналыстарына жұмсалуға тиісті уақытты мен босқа (ойын-сауыққа) яки партия қызметіне еш пайдасыз істерге жұмсаған болсам ғана, жиналысқа қатыспауым туралы айыпталуымның мән-мағынасы болар еді. Дәл осы сияқты жарнаны уақытысында төлемеуім жөнінде кінәлануда да баспа станогы РКП қолында болмаған жағдайда орынды болар ма еді, ал станок партия қолында тұрғанда мүшелік жарнаның төлену мезгілі партиялық істерде айтарлықтай маңызды рөл ойнамайды.
Менің Алашорда ұйымына қатысуым туралы айыпталуыма келсек, бұл жөнінде мені партияға алған партия ұйымы жақсы білді. Менің өтінішімді және партияға кіргенімді хабарлап, өлкелік басылымда жария еткен де солар еді. Мен «Алашорданы» алғашқы құрушылардың бірімін және де осы ұйымнын ішінен кеңес өкіметін бірінші болып мойындаған да мен едім. Кеңес өкіметі жағына шығуға мәжбүр етілдім дейтіндер жаңылысады. Бұған аса қажеттілік ол кезде болған жоқ, өйткені мен кеңес өкіметі жағына 1919 жылдың басында, Колчак әскері Самара маңында тұрғанда өткенмін.
Осы айтқанды ескере келе, менің іс-қимылдарымның маңызы кемдеу жағын көріп, жұмысымның маңыздырақ тұстарын көрмеген партияны тазалау жөніндегі аудандық комиссияға мүше жолдастардың бұл іске қатынасында жеткілікті дәрежеде байыптылық таныта алмаған деп түйемін. Егер де мені коммунистік идеяға қайшы келетін әрекеттерім үшін партиядан шығаратын болса, жұмған аузымды ашпас едім. Ондай қадамдар мен қылықтарға мен барғам жоқ, сондықтан мені партиядан шығару туралы комиссияның қаулысын қанағаттандырарлық негізі жоқ деп есептеп, оны өзгертуді өтінемін.
1921ж. 15 қарашасы. Орынбор қаласы.



Мәннән ТҰРҒАНБАЙ

ҰЛТШЫЛДЫҚ


Қазіргі үстіміздегі заманда пікір көбейіп, түрлі партиялар туғызып, ол партиялар майданға түсіп жарысып-тартысып отырғанын көріп отырмыз. Партиялардың барлығының көздеген мақсаты теріс емес, әрқайсысы өзінше жоба жасап, іске кірісіп отыр. Қай партия болсын, «дүниені түзетеміз, бақыт таңын туғызамыз, шын адамшылық жолы - біздің тұтынған жолымыз» — дейді.


Дүниедегі кісінің тұрмысын жақсы жолға салу туралы бұрынғы ғалымдар көп ойланған, көп қызмет қылған.
Ғайса пайғамбар тумастан төрт ғасыр (ғасыр - жүз жыл) бұрынғы ғалымдардан Платон деген білімді кісі тұрмысын бір түзу жолға салу туралы ойланып, турлі ережелер шығарған. «Адамның санасы - адамдардың ойыншығы болды» - деген еді.
Одан бері де Ғайса, Мұхамед пайғамбарлар да тұрмыс туралы жалпылық жол үйретіп, жөн сілтеген. Біздің пайғамбардың адам баласын бір санайтындығына дәлел қылып, көрсетемін, «Кұран Кәрімдегі» аяттар алғы кісіге арналып «Палиа ан-нас!» (Ей, кісі) деп айтылған. Мысалы, «Ей,ғарып» - деп, бір қауымға арнап келген емес, Иран, Гома сияқты мәдени халықтардан талай білімділер шығып, жалпы адам баласының халына қайғырған, кісінің тұрмысын түзетемін деп зарлаған. Осы жалпының қамын ойлаушыларды «кісішілдер» дейміз.
Кісішілерге қырын көзбен қарайтын біртүрлі адамдар бар: олардың тұтынған жолы, өз жұртының жетіліп, қатарға кіріп, басқа қауымдардың табанына түспеу жағы. Ол адамдар дүниедегі барлық адам баласы үшін қайғырмайды. Өзінің тар ауданды ел жұрты үшін қайғырады. Міне, мұндай адамдарды «ұлтшылдар» деп атаймыз. Кісішілдердің ұлтшылдарға қарсы айтатыны: «Дүниені ұлтшылдар бүлдіреді, бір ұлтты екінші ұлтқа дұшпан қылып өсіреді. Ұлтшылдар құрыса, дүниедегі жалпы жұрт бір ауыл, бір бауыр болып кетер еді, - дейді. Ұлтшылдар айтады: «Ұлтшылдықтың кісішілдікке ереуілдігі жоқ: әр ұлт тегіс мәдениетті болып теңелсе, кісішілдік өзі де өркендейді, ұлтшылдардың мақсаты басқа ұлттарға қастық ету емес, өз ұлтын қатарға косу. Кісішілердің өзі де мәдени жұрттан шықпақ. Ұлтшылдық намысын білмеген жұрттан кісішілдік қайдан шықсын?!»- дейді. Осы көрсетілген екі пікір қай қауымда болса да бар. Ең болмайды деген мәдениетсіз елдің бірі, біздің қазақ болса, бұл пікірлер кіре бастаған көрінеді. Адам баласында «өзімшілдік» деген нәрсе бар. Бұл өзімшілдік кісінің табиғатына тәңірінің орнықтырып жаратқан нәрсесі. Кісі өзімшілдіктен құтылам дегенімен оңай құтылуы мүмкін емес. Әке мен бала суға бата бастаса, ортасында жалғыз тақтай болса, екеуі су бетінде сол тақтайға таласады.
Теңіз жүзінде адасып, азықтары таусылып, аштан өліп бара жатқан адамдар бірін-бірі пісіріп жейді, кісіде өзімшілдік қандай күшті екенін осы мысалдар көрсетеді. Дұрыс кісіде өзімшілдік күшті дедік. Дүниедегі кісінің бәрі алғы өзімшіл болса, бас пайдасынан басқаны ойламаса, бірігіп жұрт болып жасау мүмкін емес қой. Олай болса өзімшілдіктен құтқарып, көпшіл қылатын нәрсе болуға тиіс. Ол бар нәрсе - тәрбие деп білемін. Тәрбиені ғалымдар мойындаған. Тәрбиенің жалпы ережелері бар: жақыннан алысқа, аздан көпке, оңайдан қиынға, жеңілден ауырға қарай бару керек деген. Сол сияқты кісі ең әуелі баға беріп өзін сүйсін, онан соң жаны ашып ағайын-туғанына күйсін. Онан кейін ел-жұртын сүйсін. Ел үшін құрбан болсын, жанын қисын. Сонан соң бар адамды бауыр тұтып, пайдасы көпке тисін. Міне, әуелі өзін, онан кейін жақынын, онан Отанын, онан кейін барып бар адам баласын сүю боп табылу керек. Жақынын, ұлтын сүймеген адам салғаннан барлық адамды жақсы көреді дегенге сенбеймін.
Енді осы айтылған сездеріміздің жобасын ұстап қазақ жұртына келейік. Қазақ жұрты бұл күнге шейін көпшілікке үйренбеген жұрт. Бұрынғы заманда ел қамын жеген ерлер көп шығып, көпшілдік мінездері болса да, Россияға қарағаннан кейін ол мінезден айрылды. Қазақ баласын оқытқанда, біліп шықса мал тауып береді, төре болып, беделімді күшейтіп биік болады, дұшпанымды мұқатып кек алып береді деген ойда болады. Білім алып көпке пайдасы тисін деген ой хабарында болмайды. Жақындарына мінерге көлік, сауарға сауын берсе, өзіне қоғам, күш қылу үшін береді, көмегі тиген адамын бір жолата иемденіп алады. Не күшінен, не сөзінен, не еңбегінен пайда тимейтін кісіге (бірдемені көздемей) қайрылысқан қазақ болмайды. Газет, журнал ал, серіктікке жазыл десең әуелі өзіңнен: тиетін пайдасы бар ма? - деп сұрайды. Жан пайдасын, көпшілік пайдасын үғындырсаң: жұрт жұмылса көрерміз. Я жазылған теріс емес, бәрі де жазылсын, пеленше неге алмайды. Біз пәлендерден естірміз. Бір маған деп арналған нәрсе емес шығар - деп аяқсыз қалдырады. Мұқтаждарға жәрдем, игілік жұмыс деген нарселерге жүре қарайды. Шариғатқа мойындаймыз десе де, бұл күнге шейін шариғатты тыңдап неке, талақ, сират, зекет сияқтыларды орнына келтіріп отырған жері жоқ. Жаумен алысатын күн туса, неше есе көп болып, жеңулерін анық біліп тұрса да, қолға түскендерін құтқармақ түгіл, тастай қашып, өздері жан сауға қылып тозып кетеді, осы айтылғандардың бәрі қазақтың бас пайдасын көп пайдасы үшін құрбан қылмайтындығын, ұлтын анық сүймейтіндігін, сүйсе де жанын қимайтындығын, көп көгерсін демейтіндігін көрсетеді.
Қазақ қатарға кіріп жұрт болсын деген кісі тәрбиенің жолынан айрылмасқа керек, әуелі қазаққа өзінің кім екенін, адамшылық қүқығын білдіруге, онан соң жақын ағайын, туғандарын сүйгізіп, міндетсіз қызмет қылдыруға, онан соң Отанын танытып, жақсы көргізуге, ұлт жұмысы, жұрт намысы деген сөзді тоқып көңіліне кіргізуге, сонан соң дүниедегі барлық адам баласы бауыр екенін білдіріп, көпшіл адамды сүйгіш қылуға тырысу керек. Ұлтшылдық(ты), кісішілдікті айыра білмеген, бас пайдасынан басқаны ойына алмаған, дін хұқымі шариғатқа бас иіп іске асырмаған, мәдениеттен жырақ жатқан қазақ секілді жұртты салғаннан көпшіл қылам демей, әуелі ұлтшыл қылу керек. Қысқасы: ұлтшылдардың мақсаты әрбір ұлттарға мәдениет кіргізіп, бақыт таңының атуына себепші болмақ. Мәдениет күшейген соң өздері-ақ кісішілдік пікірін тауып алады. Ұлтшылдар әр жұртты шиеленістіріп, қырылыстыру, өз ұлты үшін басқаларды құрбан қылу деген ойдан жырақ.
Ұлтшылдар мақсат жүзінде кісішілердің пікіріне қарсы келмейді, тұтынған жолдарын жұртты кісішілдікке басқыштап жеткізу деп ойлайды. Ұлтшылдар тәрбиенің ережесін көз алдынан кетірмейді. Үйрету секілді ғып қазақ арасына адамшылық пікірін танытуға ұлтшылдардың ешбір қарсылығы жоқ. Бірақ: ұлтшыл болу қата, адамшылыққа ылайық емес-(деген) ілгері басқыштағы жұрттардың терең пәлсапасын қазаққа қазір кіргіземін деушілерге қарсы болады. Жас балаға дүниедегі ләззат нәрселердің бәрін дайындап жасап қойған дастарханнан пайда жоқ. Ең пайдалы нәрсе анасының сүті.
«Абай» журналы, № 2, 1918 жыл.

ҰЛТШЫЛДЫҚ ТУРАЛЫ


«Абай» журналының екінші нөмірінде жарияланған ардақты Мәнен бауырымыздың «Ұлтшылдық» деген мақаласына бірауыз сөз айтқымыз келеді.


Менің ұғуымша, ол кісі: «Ұлтшылдықтан мәдениет, мәдениеттен адамшылық туады» — дейді. Бұған дәлел керек қой?! Көріп отырмыз, ұлтшылдық пен мәдениеттің ең жоғарғы басқышындағы Европа, олар адамшылық қылып отыр ма? Менің ойымша әлі күнге шейін, асса - ұлт, қалса - өзімшілдіктен оза алған жоқ. Себеп не? Ұлтшылдық мәдениетті туғызса да, ақ жүрек туғыза алмайды; ақ жүрек дегеніміз «Ұждан» (Әмма жанға махаббат, шапағат, ғаділет), қазақша тәмәм адам баласын бауырындай көріп, жаны ашып, әділет қуу. Осы айтылғандай, ақ жүрек көбеймей тұрып, адамшылық жеңе алмайды. Ұлтының кемшілігін толтыру, артықты өзгелерге зиянсыз жолмен табу ақ жүрек (ұждан) ісі. Оны істеп отырған кім бар?
Және Мәнен бауырымыз: «Партиялардың бәрінің көздеген мақсаты дұрыс» — дейді. Қата қылса да, енді дұрыс демесе, ақихат біреу-ақ емес пе? Менің ойымша, осы XX ғасырдың өнер елдерінің білімі - қылған ісінен, біле тұра нәпсісіне құлдығы зор сықылды. Қорытқанда «ақ жүрек» қайтсек табылады? Қайткенде соны таба аламыз? Бар мақсат енді сонда болу керек қой. Қайса Ғамның: «Пәлендей істі қылмасаң, пәлендей істен тыйылмасаң, аспан патшалығына жете алмайсың» - дегені әммаға бірдей ақ жүрек қой...

ШӘКӘРІМ. «Абай» журналы. №3. 1918ж.





ҚАЗАҚ ТІЛІН ІСКЕ АСЫРУ


Қазақ тілін іске асыруға Қазақстан кіндік үкіметі осы жылы шындап кірісіп отыр. Бұрынғы декреттің үстіне қосымша бұйрық-жарлықтар, нұсқаулар шығарып жергілікті үкімет кеңселерін оятып, ескертіп отыр. Істеушісі болса, ынта-жігер болса, іс-құралдары болса жұмыс жүзеге шықпай қалмайды.


Еңбекші қазақ елінің өзіне берілген құқықтарымен пайдалануы қазақ тілінің жүзеге шығуына байлаулы. Бұл турада бұрын көп жазылған, көп сөйленген. Енді қалған сөзді шетке тастап, жүзеге шығару ретін іске жақындай отырып керсетуіміз керек. Қазақ тілінің жүзеге шығуына күйініп жүрген, шамасы келгенше бөгет жасауға тырысып жүрген дұшпандарымыз да аз емес. Қазаққа қожалық құру, дірілдетіп алдында билетіп қою, сүйегіне сіңіп қалған ескі орыс төрегері: шенеунік, тілмаштар, орыс отаршылдары, ұлтшылдары, қазақша жазу танымай орысшалап кеткен қазақтың шәлдіріктері. Ал қазақ тілін іске асырғалы отырған Ортақшыл партия, Кеңес үкіметі, қазақтың халықшыл шын қызметкерлері. Қазірде қазақ тілінің дұшпандарына ешбір табан тірерлік тиянақ қалған жоқ. Олар іштерінен күйінер, мыжыңдаған сөздерін ғана айтып жүрген болар. Қазақ тілін жүзеге шығарушыларға ешбір бөгет жоқ. Кеңес Үкіметі, орыстың таза ортақшылары шылбырдан тартып көмек көрсетіп отыр. Жолды тазалап, бөгетті бітіріп отыр. Ендігісі қазақ азаматтарына қалып отыр.
Қазақ тілін іске асыруда қазақтың жазу, кеңсе ісіне жарарлық кісілерін іздетіп көрсін, қызметке кірсін. Бұлданып, бәлсініп жүрмесін. Жоғарыдан әмір күтіп тұрмай-ақ, ауылда, ұлыста да өз беттерімен қазақша жүргізе бастасын. Орысша жазылып барған қағаздарды түсіне алмаса орнына қайтадан жіберіп түсіндіруін сұрасын. Ел ішінен шыққан уәкілдерден сенім қағазды, мандатты, қазақша жазылған түрде сұрасын. "Орысшаны қолдан, қазақша деп әуре болма" дегендерді газетке жазып жіберсін. Жергілікті прокурорларға тапсырсын. Мұғалімдер мектептерінің жоғарғы сағаттарында қазақ тілімен іс жүргізудің тәртібін үйренсін. Ел ішіндегі бос жүрген, рет білетін азаматтар қазақша жазу білетін еті тірі жігіттердің басын құрап қазақ тілін жүзеге асыратын ұйымша (кружок) жасасын. Сол ұйымша қазақ тілін кеңседе қалай қолданудың ретін үйретсін. Сол ұйымша өздерінен кісі жіберіп ауылдық кеңестің жұмысын ретке салсын. Ауылдық кеңселерге көмек көрсетсін. Ондай ұйымшалар алға ақыны шарт етіп отырмасын, көмектерін тегін көрсетсін. Халықтың басы қосылған орында қазақ тілінің маңызын, тілін жүзеге шығаратын курстерге қолынан іс келетін таза жігіттерін жіберсін. Халықтың ұмтылуы, ел ынтасы деген осындай ретпен табылады. Істің бәрін жоғарыдан күтіп отырып, өзіне берілген хұқықтарын пайдалана алмаған ел еш уақытта қатарға кірмейді.
Алып отырған мағлұматтарға қарағанда губернияның Зайсан сияқты шетте жатқан уездерінде өз беттерімен қазақша іс жүргізуге кірісті дейді. Ондай Уездерді жасасын, көркейсін деп қуаныш білдіріп, басшыларына алғыс айтпай өте алмайды. Зайсан уезі қазақ тілі жайында алғаш декрет шыққан 1921 жылдың өзінде-ақ істі қазақша жүргізуге кіріскен. Ыдырыс Мұстанбайұлы барып ол ынталарына көмек керсетіп, нұсқалар беріп қайтқан.
Губерния ол сияқты өз беттерімен қазақша іс жүргізгендерге қуанып отыр еді. Басқыштап кірсін дегенде "халіміз келмейді ғой" деген оймен айтқан, халық халдерінің келетінін көрсетіп істі жүргізе бастаса Губерния "жолың болсыннан" басқаны айтпайды, айтпауға тиіс. Семей губерниясының қай уезі болса да қазақша жүргізуге іс бастаған сияқты. Енді кеңселерде жүрген азаматтар жан таласып істеулері керек. Кеңседе қолданатын барлық журнал, қатынас қағаз, бұйрық-жарлық, протокол, қаулы, хұкім, шақыру, есеп беру тағы-тағы өзге қағаздардың бәрін жақсы үлгі, жатық тілмен қазақша аударып баспаханаға көп етіп бастырып ұлыстарға, милицияларға, билерге, тергеушілерге тарату керек. Қазақ тілін жүзеге шығаруға нұсқаушы болған азаматтар өзін үлкен жауапты жұмыстың ауыр бейнетінің кіресі деп білуі керек. Басқа рахатын шетке лақтырып, ең әуелі өзі барлық кеңсенің ісімен танысып тілін үйреніп, құралдарын алуы керек. Сол құралымен уездік, ұлыстық Кеңселерді түзетіп үлгі беруі керек. Жабайылықты, бұйығылықты тастау керек.
Езілген, тепкіленген, қорлық көрген, жабы болған, қайраты сынған, қам көңіл болып жүдеген, қазақ азаматтары! Сен бүгін тіріліп отырсың, сенің тілің хүкімет тілі болып отыр. Сол хүкіметтің толық хұқықты нағыз мүшесі болып отырсың. Сен үлкен тарихи сынның алдында тұрсың. Қазақтың келесі буындарының алдында өздеріңе қара деген таңба қалдырма!
Қазақ тілін жүзеге шығаруды түн бойы түсіңде көр, күн бойы ісіңде көр! Жасасын Кеңес хүкіметі! Жасасын құқықты қазақ тілі!


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   69




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет