Деңгей Химиялық технологияның негізгі үдерістері мен заңдылықтары
Азотты тыңайтқыштардың түрлері және оларды қолдану
жүктеу/скачать 1,38 Mb.
|
ҚЗХЖ толықтырылғын
| 38 Азотты тыңайтқыштардың түрлері және оларды қолдану
Азотты тыңайтқыштар — құрамында өсімдікке қорек болатын азоты бар органикалық (көң, шымтезек тағы басқалар) және минералдық заттар. Азоттың табиғи қосылысы — натрий селитрасы (NaNO3) тек Чилиде ғана кездеседі. Азотты тыңайтқыштардың көп тараған түрі: аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, мочевина (карбамид), азотты сұйық тыңайтқыштар. Аммоний сульфаты — (NH4)2SO4 дүние жүзінде ең көп мөлшерде шығарылатын тыңайтқыш. Аммоний нитратының [(NH4)NO3] құрамында өсімдікке сіңімді азоттың мөлшері басқа азотты тыңайтқыштарға қарағанда көбірек келеді. Сұйық аммиак және онымен қанықтырылған аммоний тұздарының ерітінділері де құрамында азоты көп тыңайтқыштар болып табылады. Ал жоғары концентрлі азотты тыңайтқыштарға карбамид (мочевина) жатады. Карбамидті жануарлар жеміне де қосып пайдаланады. Ол көмір қышқыл газы мен аммиактың үлкен қысымда әрекеттесуі нәтижесінде алынады: CO2+2NH3= CO(NH2)2 + H2O. Азот топыраққа күрделі минералдық тыңайтқыштар түрінде де көптеп беріледі. Фосфор қышқылын аммиакпен әрекеттестіру арқылы аммофос алынады. Оның қышқылын бейтараптандыру дәрежесіне байланысты моноаммонийфосфат (NH4H2PO4) немесе диаммонийфосфат [(NH4)2HPO4]өндіріледі. Нитрофоска — құрамында қоректік азот, фосфор және калий бар күрделі тыңайтқыш. Оны өндірісте аммоний гидрофосфатының [(NH4)2HPO4] аммоний нитратының (NH4NO3) және калий хлоридінің (немесе сульфатының) қоспасын балқыту арқылы алады. Қазақстанда азотты тыңайтқыштар Ақтаудағы “Каскор” Акционерлік Қоғамында (аммиак селитрасы, натрофоска), Степногорск кен-химия комбинатында (нитрофоска), Тараз минералды тыңайтқыштар зауытында (аммофос) өндіріледі. Азоттық тыңайтқыштардың түрлері және оларды пайдалану әдістері -Аммоний нитраты - Аммоний сульфаты - Калий нитраты - Кальций нитраты - Натрий нитраты - Уран - Сұйық азот тыңайтқыштары - Органикалық азоттық тыңайтқыштар · Қауіпсіздік шаралары Азоттың өсімдіктерді өсірудегі рөлі Негізгі азот қорлары топырақта (гумус) орналасқан және нақты шарттар мен климаттық аймақтарға байланысты шамамен 5% құрайды. Топырақта гумус неғұрлым көп болса, онда ол бай және одан қоректік. Азот құрамындағы ең кедейлер жеңіл құмды және құмды құмды топырақ болып табылады. Алайда, топырақ өте құнарлы болса да, құрамындағы азоттың тек 1% -ы өсімдіктердің тамақтануына қол жетімді болады, себебі минералды тұздардың шығарылуымен гумустың ыдырауы өте баяу жүреді. Сондықтан азотты тыңайтқыштар өсімдік шаруашылығында маңызды рөл атқарады, олардың маңыздылығын төмендетуге болмайды, өйткені оларды пайдаланусыз үлкен және жоғары сапалы өсімдіктерді өсіру өте қиын болады. Азот - өсу мен даму үдерістерінде маңызды рөл атқаратын цитоплазма мен өсімдік жасушаларының, хлорофиллдің, көптеген витаминдер мен ферменттердің қалыптасуына қатысатын ақуыздың маңызды құрамдас бөлігі. Осылайша, теңдестірілген азот диета өсімдіктердегі құнды қоректік заттардың мазмұнын және ақуыз пайызын арттырады, кірістілікті арттырады және оның сапасын жақсартады. Азот тыңайтқыш ретінде пайдаланылатын: · өсімдіктің өсуін жеделдету; · өсімдіктердің амин қышқылымен қанықтылығы; · өсімдік жасушаларының көлемін ұлғайту, кутикуланы және қабықты азайту; · топыраққа енгізілген қоректік заттардың минералдану үдерісін жеделдету; · топырақ микрофлорасын белсендіру; · зиянды организмдерді өндіру; · өнімділікті арттыру Өсімдіктерде азот тапшылығын анықтау Қолданылатын азотты тыңайтқыштардың саны өсімдіктер өсірілетін топырақтың құрамына тікелей байланысты. Топырақта азоттың жеткіліксіздігі тікелей өсірілген дақылдардың өміршеңдігіне әсер етеді. Өсімдіктерде азот болмауы олардың пайда болуымен анықталуы мүмкін: жапырақтары қысқарады, жоғалтады немесе сарыға айналады, тез кетеді, өсу мен даму баяулайды, ал жас өскіндер өсіп кетеді. Азоттың жетіспеушілігі жағдайында жеміс ағаштары нашар тармақталған, жемістер таяз және құлап кетеді. Тас ағаштарында азот тапшылығы қабықтың қызаруына әкеледі. Тым қышқыл топырақ пен жеміс-жидек ағаштарының шамадан тыс шөптері (көпжылдық шөптерді отырғызу) азоттың ашығуын тудыруы мүмкін. Азоттық тыңайтқыштардың түрлері және оларды пайдалану әдістері Азоттық тыңайтқыштар синтетикалық аммиак арқылы алынып, агрегация жағдайына қарай бөлінеді бес топ: 1. Нитраттар: кальций және натрий нитраты; 2. Аммоний: аммоний хлориді және аммоний сульфаты. 3. Аммоний нитраты немесе аммоний нитраты - аммоний және нитраттық тыңайтқыштарды біріктіретін кешенді топ, мысалы, аммоний нитраты ретінде; 4. Амид: несепнәр 5. Сұйық аммиак және аммиак суы сияқты сұйық аммиак тыңайтқыштары. Азот тыңайтқыштарын өндіру - әлемнің көптеген елдерінің агроөнеркәсіптік кешенінің басым компоненті. Бұл минералды тыңайтқыштарға деген жоғары сұраныстың ғана емес, сондай-ақ процестің салыстырмалы арзандығына және нәтижесінде алынған өнімге де байланысты. Ең маңызды тыңайтқыштар калий болып табылады: калий тұзы, калий гуматы және фосфат: суперфосфат. Аммоний нитраты Аммоний нитраты - тиімді тыңайтқыш ақ мөлдір түйіршіктер түрінде шамамен 35% азот бар. Негізгі қолданыс ретінде және таңу үшін пайдаланылады. Аммоний нитраты әсіресе топырақтың ерітіндісінің жоғары концентрациясы бар нашар ылғалданған жерлерде тиімді. Қайта өңделген топырақта тыңайтқыш тиімсіз, себебі ол жер асты суларымен жауын-шашынмен бірге тез сіңіп кетеді. Аммоний нитратының өсімдіктерге әсері сабанның және ағаштың өсуін нығайту болып табылады, сондай-ақ топырақ қышқылының ұлғаюына әкеледі. Сондықтан, оны пайдаланған кезде, 1 кг нитратына 0,7 кг мөлшерінде аммоний нитратына бейтараптандырғышты (бормен, әк, доломит) қосу ұсынылады. Бүгінгі күні жаппай сатылымда аммоний нитраты таза емес және дайын қоспалар сатылады. Жақсы опция аммоний нитратының 60% және бейтараптандырғыш заттардың 40% қоспасы бола алады, бұл шамамен 20% азот береді. Аммоний нитраты көгалдандыруға дайындық кезінде бағаны қазу кезінде қолданылады.Ол сондай-ақ көшет отырғызу кезінде жем ретінде пайдаланылуы мүмкін. Аммоний сульфаты Аммоний сульфаты 20,5% азотқа дейін өседі, ол өсімдіктерге жақсы жетеді және топырақта катиондық азот мазмұнына байланысты бекітіледі. Бұл жер асты суларына шаймалау салдарынан минералды заттардың елеулі жоғалуы қаупінен күзде тыңайтқышты пайдалануға мүмкіндік береді. Аммоний сульфаты тыңайтқыш үшін негізгі бағдарлама ретінде де жарамды. Топырақта қышқылдану әсері бар, сондықтан нитрат болған жағдайда 1 кг аммоний сульфатына 1,15 кг бейтараптайтын зат (бор, әк, доломит және т.б.) қосу керек. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес, тыңайтқыш картопты азықтандыру үшін оны пайдалану кезінде өте жақсы нәтиже береді. Аммоний сульфаты сақтау жағдайларын талап етпейді, себебі ол аммоний нитраты ретінде ылғалдандырылмайды. Аммоний сульфаты сілтілік тыңайтқыштармен араластырылмауы керек: күл, томасшлак, қышқыл әк. Бұл азот шығындарына әкеледі. Калий нитраты Калий нитраты немесе калий нитраты - ақ ұнтақ немесе кристалдар түрінде минералды тыңайтқыш болып табылады, ол хлорға жол бермейтін өсімдіктер үшін қосымша тағам ретінде қолданылады. Құрам екі негізгі компоненттен тұрады: калий (44%) және азот (13%).Бұл қатынас калийдің таралуымен бірге гүлдеуден және аналық бездердің пайда болуынан кейін де қолданыла алады. Бұл композиция өте жақсы жұмыс істейді: азот арқасында өсімдіктердің өсуі жеделдейді, ал калий тамырлардың беріктігін арттырады, сондықтан топырақтан қоректік заттарды белсенді түрде тартып алады. Калий нитраты катализатор ретінде әрекет ететін биохимиялық реакциялардың арқасында өсімдік жасушаларының тыныс алуын жақсартады. Бұл көптеген аурулардың қаупін төмендететін өсімдіктердің иммундық жүйесін белсендіреді. Бұл нәтиже өнімділікті арттыруға оң әсер етеді. Калий нитраты жоғары гигроскопияға ие, яғни суда оңай өсетін өсімдіктерге арналған ерітінділерді дайындау үшін суда ерітіледі. Тыңайтқыш түбірі мен қабықшамен қапталған, құрғақ және сұйық түрінде қолданылады. Шешім едәуір тезірек жұмыс істейді, сондықтан оны жиі таңу үшін қолдануға болады. Ауыл шаруашылығында калий нитраты көбінесе таңқурай, көкжидек, құлпынай, қызылша, сәбіз, қызанақ, темекі және жүзіммен беріледі. Бірақ картоп, мысалы, фосфорды жақсы көреді, сондықтан ол тыңайтқыш үшін оған тиімсіз болады. Калий нитратының және жасыл, қырыққабат пен шалғамның астында тыңайтқыштың мұндай пайдаланылмауы ақылға қонымды болмағандықтан, ешқандай мәні жоқ. Азоттық тыңайтқыштардың өсімдіктердегі калий нитратының түріне әсері сапаны жақсарту және өсімдік мөлшерін арттыру болып табылады. Ұрықтанғаннан кейін жемістер мен жидектердің целлюлозасы жеміс-жидек қанттары толығымен қаныққан, ал жемістердің мөлшері өседі. Егер сіз аналық бездерді шығару кезеңінде киінуді жасасаңыз, жеміс жемістердің сақталу мерзімін ұзартады, олар өздерінің алғашқы көрінісін, сау және дәмдік қасиеттерін сақтайды. жүктеу/скачать 1,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|