Е. Абдувалитов, А. Бектаев



Pdf көрінісі
бет4/97
Дата15.12.2021
өлшемі1,41 Mb.
#101189
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   97
Байланысты:
adabiyot 6 qozoq
adabiyot 6 qozoq
ЕРТЕГiЛЕР
Ертегiлер
 – а?ам баласыныґ жазу µне?i б?лмаІан 
кез?е ауызша шыІа?Іан кµ?кем ±ґгiмесi. Оныґ іызме?i 
кеґ ±?i ?±?биелiк, ±?i кµ?кем-эс?е?икалыі ?µл а?іа?а-
?ы. С?н?ыі?ан е??егi ?іиІаны ба?ынша Іажайып е?iп, 
кµ?кем?еп,  ±се?леп  баян?ай?ы.  шын?ыі?ы  шынайы 
су?е??еу?i  емес,  ке?iсiнше,  ±сi?елеу?i  мiн?е? 
?ѕ?а?ы. 
Е??егiле?  іиял-Іажайып  е??егiле?i,  ?ѕ?мыс-сал? 
е??егiле?i,  жануа?ла?  жайын?аІы  е??егiле?,  шыншыл 
е??егiле?  б?лып  бµлiне?i.  Ола??ыґ  ±?іайсысыныґ 
µзiн?iк  е?екшелiк?е?i  ба?.  Тѕ?мыс-сал?  е??егiле?i  ха-
лыі  ?ыґ кµне заман?аІы ?ѕ?мысын, ±?е?-Іѕ?пын, сал?ын 
баян?аса,  шыншыл  е??егiле?i  µ?кен  Іасы??аІы  і? Іам-


6
ныґ,  халыі?ыґ  µмi?iн,  ?ѕ?мысын  шын?ыі  ?ѕ?Іы?а 
су?е? ?еген. шыншыл е??егiле??е басіа е??егiле??егi?ей 
іиял?ан,  ?й?ан  ?уІан  Іажайып  кейiпке?ле?  (же?i  бас?ы 
?±у, мыс?ан, ?аус?Іа?, саіієлаі ?.б.) б?лмай?ы. 
шыншыл  е??егiле??iґ  бас?ы  кейiпке?ле?i  –  іа?а-
пайым  а?ам?а?.  мѕн?ай  е??егiле??е  кейбi?  а?іамiне?-
ле??iґ  жаІымсыз  iс-±?еке??е?i  ±шке?елене?i.  Ола??ы 
халыі µкiлi – іа?апайым а?ам жеґiп ??ы?а?ы. 
АЯЗ БИ
Е??е?е ма?ан ?еген хан б?лып?ы. Оныґ аіылы, ?ап-
іы?лыІы µзiнiґ заманын?аІы кµп хан?а??ан а??ыі екен. 
Ханныґ іы?ыі у±зi?i ба? екен. Бi? кїнi хан у±зi?ле?iмен 
м±жiлiс?е б?лып ??ы?ып:
–  У±зi?ле?iм!  Сен?е?  іы?іыґ  ?а  асып  ?ѕ?Іан  аіыл-
?ы, ?анышпан е?iґ?е?. мен сен?е??i бi? жѕмысіа жѕм-
саймын, сен?е? маІан ?їние?егi а?амныґ жаманын, іѕс- 
?ыґ  жаманын  ж±не  шµп?iґ  жаманын  ?ауып  ±келiґ?е?. 
Он бi? ай уаіы? бе?емiн. С?л ?н бi? ай?ыґ iшiн?е ?ауып 
±келмесеґ?е?, жазалы б?ласыґ?а?, – ?еп?i.
Хан  бѕйы?Іан  с?ґ  амал  ж?і,  у±зi?ле?i  µза?а  аіыл-
?асып, iз?еуге кi?iсе?i.
Кµп  iз?еп,  азап  шегiп,  шеґгел  ?еген  шµп?i  ?ауып:            
«Ґзi  –  ?iкен,  а?асынан  жї?се  киiм  жы??а?ы,  мал  же-
мей?i  екен,  шµп?iґ  жаманы  ?сы  І?й»,  –  ?еп  шеґгел?i 
ала?ы. Јы?Іауыл ?еген іѕс?ы ?ауып: «Їс?iн?е жїнi ж?і, 
ѕсіыны келiссiз, іѕс?ыґ жаманы ?сы екен», ?еп іы?Іа-
уыл?ы а?ып ала?ы. Ен?i а?амныґ жаманын ?аба алмай, 
іы?ыі у±зi? келе жа?са, ?ау?ыґ е?егiн?е їс?iн?е жы??ыі 
??ны, басын?а ?е?i ?ымаІы ба?, ѕсіынсыз бi? а?ам бес-
?н і?й?ы баІып жї? екен. У±зi?ле? ?аґы?іап: «А?амныґ 
жаманы, сi?±, ?сы б?ла?-ау», – ?еп ?ѕ?Іан?а, ±лгi а?ам:
– Уа, мы?зала?, неге ?аґы?іайсыґ?а?? – ?еп?i.
У±зi?ле?  ханныґ  с?н?ай  бi?  жѕмысіа  жѕмсаІанын, 


7
шµп?iґ, іѕс?ыґ жаманын ?ауып, ен?i а?амныґ жаманын 
?аба алмай, ?л а?амныґ ѕсіынын кµ?iп ?аґ?анып, «А?ам 
жаманы  ?сы  б?ла?»,  –  ?еп  ?аґы?іап  ?ѕ?Іан?а?ын  ай-
?ып?ы.
Жаман ?ѕ?ып:
– Б?л?ы, а?амныґ жаманы ке?ек б?лса, мен б?ламын. 
ХанІа менi алып ба?саґыз, сiз?е??iґ жѕмысыґыз бi?е?i, 
– ?ей?i.
У±зi?ле?:
–  Олай  б?лса,  жа?ай?ы,  –  ?еп  Жаман?ы  а??ыґ  а?-
?ына  мiнгес?i?iп  алып,  ханІа  жµнеле?i.  ХанІа  келе  жа-
?ып, Жаман:
–  А?амныґ  жаманын  ?ауып  ал?ыґыз?а?,  бi?аі  шµп-
?iґ,  іѕс?ыґ  жаманын  ?аба  алмаІан  екенсiз?е?.  шµп?iґ 
жаманы – іа?а і?Іа, іѕс?ыґ жаманы сауысіан е?i, – ?еп 
у±зi?ле?ге  іы?Іауыл  мен  шеґгел?i  ?ас?а?ып,  ?ла??ыґ 
??нына  іа?а  і?Іа  мен  сауысіан?ы  ал?ы?а?ы.  У±зi?ле? 
м±нiсiн сѕ?айын ?еп е?i ?л:
– Хан ал?ын?а ай?ам, – ?еп сµйлеме?i. У±зi?ле? келген 
с?ґ, хан ±келген а?амныґ ѕсіынына іа?ап:
– ?келген а?амыґ жа?ай?ы. мѕнан жаман кiсi ?їние?е 
ж?і  шыІа?.  Јазi?  аспазшыІа  апа?ыґ?а?,  кµже  мен  нан 
бе?сiн,  сыйласын.  Е??еґ  ???аІа  алып  ?амаша  е?емiз,  – 
?еп Жаман?ы ас їйге жiбе??i.
Бi?аі,  іѕс?ыґ  жаманы  мен  шµп?iґ  жаманын  ?аба 
алмаІан екенсiґ?е?. Јѕс?ыґ жаманы – іы?Іауыл, шµп?iґ 
жаманы шеґгел е?i. Осыны кµ?е, бѕла??ы ±келуле?iґнiґ 
не м±нi ба? е?i? – ?еп хан у±зi?ле?iне іа?улана бас?а?ы.
С?н?а у±зi?ле?:
–  Таісы?,  ай?іаныґыз  ?ѕ?ыс.  Бiз  шµп  жаманы  ?еп 
шеґгел?i, іѕс жаманы ?еп іы?Іауыл?ы алып е?iк. Бi?аі 
ж?лшыбай  ±лгi  Жаман:  «шµп?iґ  жаманы  –  іа?а  і?Іа, 
іѕс?ыґ жаманы – сауысіан», ?еп, бiзге ?ла??ы ?ас?а?ып, 
іа?а і?Іа мен сауысіан?ы ал?ы??ы, – ?еп жауап бе??i.
Хан аз кi?i?iп:


8
– Е, Жаманныґ не бiлгенi ба? екен?! шµп?iґ жаманы– 
іа?а і?Іа, іѕс?ыґ жаманы сауысіан екенiн іай?ан бiл?i? 
Алып кел, сѕ?алыі! – ?еп бѕй?ыі е??i. Жаман?ы ханІа 
алып кел?i.
Хан Жаманныґ бе?iне іа?ап:
– мен іѕс?ыґ жаманы – іы?Іауыл, шµп?iґ жаманы– 
шеґгел  ?еп  ?йлаушы  е?iм,  сен  ?ла??ы  у±зi?ле?ге 
?ас?а?ыпсыґ.  Сен  шµп?iґ  жаманы  –  іа?а  і?Іа,  іѕс?ыґ 
жаманы сауысіан екенiн іай?ан бiл?iґ? – ?е?i.
–  Таісы?  хан,  елу  жасіа  келiп  жаман  б?лІан  ж?і-
пын, жасымнан-аі жаман е?iм. Ґмi?iм?е ??ын су ?асып, 
е?кенiм кiсiнiґ іѕлшылыІы б?л?ы. С?л уаіы? ?а шеґгел?i 
±келiп, ??іа жаісам, кешке жаііан ??ым е??еґге ?ейiн 
сексеуiл?iґ ш?Іын?ай жайнап жа?а?ын е?i. С?л уаіы??а: 
«Киiм  жы??ып,  мал  жемей?iн  шеґгел  ??ын  ?е?iн?е 
пай?аІа аса?ы екен-ау», – ?еп ?йлаІан е?iм. Ал ен?i іа?а 
і?Іаны  алып  ??іа  жаісам,  ??іа  жанбай?ын  е?i,  ї?сем, 
жалыны  мен  ш?Іы  бi?ге  сµнiп,  кїлi  бѕ?іы?ап,  їй?iґ 
iшiн алып ке?е?iн е?i. О?іа жанбаІан с?ґ, апа?ып малІа 
салсам, мал жаманы сиы? екеш, сиы? ?а мѕ?нын шїйi?iп 
жемей ?iн.  С?нан  с?ґ  іа?а  і?Іа  ?iп?i  пай?аІа  аспай?ын 
шµп і?й ?еп ?йлаушы е?iм. Ја?а і?Іаныґ жаман?ыІын 
с??ан бiл?iм, – ?е?i Жаман.
– Сауысіанныґ жаман екенiн іай?ан бiл?iґ? – ?е?i хан.
–  Јы?Іауыл?ыґ  жїнi  ж?і  б?лса  ?а,  іана?ы  ба?, 
а?амныґ  пай?асына  жа?ай?ын  а?ал  іѕс  е?i.  Бi?еу?iґ 
сиыісыз  б?луы  –  Т±ґi??iґ  iсi.  Јы?Іауыл?ыґ  айыбы  – 
?ек  сиыісыз?ыІы.  Ал  сауысіанныґ  жїнi  ала  б?лІаны 
сияі?ы,  µзi  ?е  ала,  бi?лiгi  ж?і.  Екеуi  бi?iгiп  ѕшпаІан, 
екеуi  бi?iгiп  і?нбаІан,  а?ам  пай?асына  аспай?ын  а?ам 
іѕс е?i. С?н?ыі?ан іѕс жаманы сауысіан ?еймiн. 
–  Х?ш,  сауысіан  мен  іа?а  і?Іаныґ  жаман?ыІын 
бiл?iґ. Ен?i µзiґнiґ жаман?ыІыґ?ы іай?ан бiл?iґ? – ?е?i 
хан.
–  Уа,  ?аісы?!  менiґ  жасым  елуге  кел?i.  мен  іа-


9
?а?лыла?  ±йел  алып,  бала  кµ??i,  келiн  жѕмсап,  іызыі 
кµ?iп  ??ы?.  мен  іай?а  б?лса  с?н?а,  ±лi  кїнге  ?ейiн 
±?кiмнiґ  а??ына  мiнгесiп,  басіа  бi?еу?iґ  іѕлшылыІын-          
?а  жї?мiн.  Ен?i  мен  жаман  емей,  жаісымын  ба?  –  ?еп 
Жаман ханІа іа?а?ы. Хан басын шайіап:
–  Апы?-ай,  сен  жаман  б?лсаґ  жа?а?  е?i...  Јѕс?ыґ, 
шµп?iґ,  µзiґнiґ  жаман?ыІыґа  ?±лел  ай??ыґ,  жа?ай-               
?ы.  Ен?i  менiґ  бi?  ?ѕлпа?ым  ба?,  с?ны  сынап  бе?есiґ             
бе? – ?е?i.
– Жаісы, сынап бе?ейiн.
Тѕлпа??ы алып келген с?ґ, Жаман ?ѕлпа??ыґ ал?ы-
а??ына іа?ап:
– Тѕлпа?ыґыз?ыґ сипа?ына мiн ?аба алма?ым. Ен?i 
мiнiп  іа?а?  е?iм,  –  ?еп  ханнан  ?ѕіса?  сѕ?ап  алып, 
?ѕлпа?Іа мiнiп, есiк ал?ын?аІы µзеннен ±?i-бе?i µ??i ?е, 
іай?ып келiп: 
–  Таісы?!  Тѕлпа?ыґыз?ан  басіа  мiн  ?аба  алма?ым. 
Тѕлпа?ыґыз ?ек сиы?Іа ша?ыс екен, – ?е?i.
Хан ?аґ?анып:
– Апы?-ай, залым, ?ны іай?ан бiл?iґ? Ай?іаныґ ?ас. 
менiґ  Аіша  хан  ?еген  іѕ?ам  ба?  е?i.  С?ныґ  ?ѕлпа? 
?аба?ын  бi?  буаз  биесiн  іалап  ал?ы?Іан  е?iм.  Бие  кїнi 
же?iп, іѕлын?ы ?уа алмай, µле? б?лІан с?ґ: «Бие µлсе, 
іѕлын  іалсын»,  –  ?еп  биенiґ  iшiн  жа?ып,  іѕлын?ы 
алІанмын. С?л іѕлын ?сы е?i. ?б?ен ??ыІып ке?кенше, 
сиы??ыґ сї?iмен асы?ап е?iм. Ал ен?i сен мѕныґ сиы?Іа 
ша?ысы ба? екенiн іай?ан бiл?iґ? – ?е?i хан.
–  Тѕлпа??ыґ  ??ан  басіа  мiнiн  ?аба  алма?ым.  Бi?аі 
?ѕлпа?ыґыз  су?ан  ±?i-бе?i  µ?кен?е  аузын  суІа  малып, 
а??іы аяІын сiлкiп µ??i. Сиы??ы кїнiне іы?ыі суа?сам 
?а,  су?ан  ай?аІан?а,  аузын  суІа  малмай,  а??іы  аяІын 
сiлiкпей  µ?пеушi  е?i.  Тѕлпа??ыґ  сиы?Іа  ша?ыс  екенiн 
с??ан бiл?iм, – ?е?i.
О?ы?Іан жѕ?? ?аґ калып, бi?-бi?iне іа?ас?ы.
Хан бi?аз ?йланып ??ы?ып:


10
–  Ен?i  менiґ  бi?  гауЅа?  ?асым  ба?.  С?л  ?асымныґ 
іан?ай іасие?i ба? екенiн ?ап, – ?еп іазынасын?аІы ?ас?ы 
ал?ы?ып бе??i.
Жаман ?ас?ы і?лына алып салмаі?ап, шайіап іа?ап 
??ы??ы ?а:
Сiз?iґ ?асыґыз, ?ас, іасие??i ?ас екен, бi?аі екi жыл-
?ан  с?ґ  іасие?i  бi?е?i.  Тасыґыз  кµзiккен  екен.  «А?ам 
?iлi  ?ас  жа?а?,  ?ас  жа?маса,  бас  жа?а?»  ?еген.  Тас?ыґ 
iшiн?е кµз ?иiп ?їскен екi іа?а бас іѕ?? ба?. Тасыґыз?ыґ 
пышаі  сы??ын?ай  Іана  іалыґ?ыІы  іалып?ы.  С?л  іѕ?? 
екi жыл?ан с?ґ ?есiп шыІа?ы. Тесiп шыііан с?ґ ?асыґыз 
пай?аІа аспай?ы», – ?е?i.
Бi?сыпы?а  жѕ??  не  ?е?iн  бiлмей:  «Б±?iбi?  екi  жыл-
?ан  с?ґ  пай?аІа  аспай?ын  б?лса,  ?ас?ы  жа?алыі»,  – 
?ес?i.  Бi?сыпы?асы:  «Жаманныґ  сµзiне  б?ла  ?ас?ан 
ай?ылмалыі», – ?ес?i. Аіы?ын?а, ?ас?ы жа?маішы б?л-
?ы. Тас?ы жа?ып іа?аса, iшiн екi аі іа?а бас іѕ?? кеулеп, 
?есуге жаіын?ап іалІан екен. 
– Тас?ыґ iшiн?е іѕ?? ба? екенiн іай?ан бiл?iґ? – ?е?i 
хан.
–  Тас?ыґ  µз  іасие?iн?ей  салмаІы  б?луы  ке?ек.  Тас 
жеґiл?еген  екен.  Јѕ??  ба?  екенiн  с??ан  бiл?iм,–  ?еп 
Жаман жауап бе??i.
–  Апы?ым-ай,  сен  жаман  б?лма?ыґ  І?й,  ?iп?i  бi? 
?анышпан  б?лып  жї?ме!  Ал  сен  менiґ  µзiм?i  сынашы? 
мен неше а?амнан бе?i хан екенмiн? – ?е?i хан. Жаман:
–  Жаісы,  –  ?еп  ?аііа  ??ы?Іан  ханныґ  ал?ы-а??ына 
шыІып, ал?ына келiп, ханныґ бе?iне ?iке іа?ап ?ѕ?ып:
–  Ж?і,  ?аісы?,  сiз?iґ  басыґыз?ан  басіа  ?егiґiз?е 
хан?ыі  ж?і  екен,  хан?ыі  іа?а  басыґ?а  екен.  Ја?а?ан 
?уып  хан  б?лІансыґ,  а?аґ?а  хан?ыі  ж?і  екен!  –  ?е?i. 
Жаманныґ сµзiн бi?i?мей, хан ?ныґ сµзiн бµлiп:
– Ж?і, іа?е ай?асыґ, мен же?i а?амнан бе?i ханмын. 
Ґзiм?i і?йІан?а ?а ал?ы а?ам?ы іай?а жiбе?есiґ, – ?еп 
ЖаманІа жекi??i. Жаман саспа?ы. 


11
– Ж?і, ?аісы?, сiз?iґ іа?а басыґыз?ан басіа ?егiґiз?е 
хан?ыі ж?і сiз, наІыз наубай?ыґ баласысыз, – ?е?i.
Хан не ?е?iн бiлмей, халыііа іа?ап:
– Апы?ым-ау, мына Жаман не ?ей?i? Халіым, мен хан 
баласымын ?еп жї? е?iм, шаіы?ыґ?а? анам?ы! – ?е?i. – 
Аіы?е?ке бi?еу?iґ іанын жїк?еп ба?ып, Т±ґi?i ал?ын?а 
іа?а бе? б?лмасын, не ?е б?лса шынын ай?сын. ?й?песе 
ашумен мына Жаманныґ басын кесе?мiн, – ?е?i.
шешесi  келген  с?ґ,  хан  шешесiне  Жаманныґ  сµзiн 
ай??ы. шешесi ?е?еґ кї?сiнiп, сµзге кi?iс?i:
–  Е,  шы?аІым,  жасым  сексенге  келген?е,  бi?еу?iґ 
іанын жїк?еп не іылайын. Бi? сы? ба? е?i, ?ны Т±ґi??iґ 
µзi Іана бiле?iн е?i, мен бiле?iн е?iм. мынау Жаманыґ 
бiлiп?i, ен?i ай?айын:
–  А?аґ  сенiґ  З±?лi  хан  е?i.  менен  бѕ?ын  19  ±йел 
алып,  кiлеґ  іыз  ?апіаны  їшiн  б±?iнiґ  iшiн  жа?ып 
µл?i?ген екен: С?ныґ їшiн ?е «З±?лi хан» ?еп, халыі а? 
і?йып е?i. Жиы?масыншы ±йелге менi ал?ы. мен ?е екi 
іаба? б?лІан с?ґ, жалІыз жанымнан і??іып, ?±уiп?е?ге 
іа?алып е?iм: «Сенiґ iшiґ?егi іыз», – ?е?i. «Јыз ?апсам, 
менi ?е µл?i?е?i І?й» – ?еп кµп іайІы же?iм. С?л кїн?е??е 
бас  аспазшы-наубай?ыґ  ±йелi  ?е  екi  іаба?  екен.  Оныґ 
?а  ?амы?ын  ѕс?а?ып  іа?а?ып  е?iм:  «мѕныґ  iшiн?егi 
ѕл»,  –  ?е?i.  ЖалІыз  жаным  їшiн  маІан  с?л  же??е  ?й 
кел?i.  ?йел?i  ?ґаша  шаіы?ып  алып,  ба?лыі  мѕґым?ы 
ай??ым, іазына?ан ?абаі?ап ал?ын бе?iп: «Аіы?е??iк ??с 
б?лайыі, ѕл ?апсаґ, ѕлыґ?ы маІан бе?, менiґ іызым?ы 
ал. Бi?аі бѕл сы??ы ешкiм бiлмесiн!» – ?еп жалын?ым. 
?йел  ?абаі?ап  ал?ын  алып,  бi?  жаІынан  менi  аяп,  с?л 
же??е  у±?есiн  бе??i.  Туа?  кезiмiз?е  З±?лi  хан  аґ?а  е?i, 
екеуiмiз?iґ  ??лІаІымыз  бi?  кїн?е  келiп,  бi?  саІа??а 
б?сан?ыі.  Сы??ы  ешкiм  бiлмесiн  ?еп,  басіа  бi?еу?i  ?е 
ж?ла?пай,  бi?iмiз?iґ  баламыз?ыґ  кiн?iгiн  бi?iмiз  кесiп, 
с?л і?лыммен іызым?ы бе?iп, ?ґ і?лыммен сенi алІан 
е?iм,  шы?аІым!..  Ен?i  бѕл  кїн?е  мына  Жаманыґ  с?ны 


12
бiлiп?i. Сы? ашылуІа Т±ґi?i жазса, не ша?ам ба?? – ?еп 
сµзiн аяі?ай алмай, шешесi жылап жiбе??i.
– Сµз ?апіанІа і?ліа ж?і! Олай б?лса, мен ?аііа лайыі 
емес  екенмiн,  ?сы  ?іиІаны  ?ймен  бiлген  сiз  лайыі?ы 
екенсiз, – ?еп хан ?аІынан ?їсiп, ?аі?ы ЖаманІа бе?е?i.
Жаман:
–  Ж?і,  ?аісы?,  кешегi  кїнi,  «Жаман  кiсi  ке?ек»,  – 
?еген?е а? а??ына салып келген Жаман е?iм, бїгiн ?аііа 
??ы?маймын.  Сiз?iґ  кµлеґкеґiз?е  жї?сем  ?е  жа?а?. 
ТаІыґызІа µзiґiз ??ы?ыґыз, – ?еп б?лмай?ы. 
Хан ?аііа ??ы?ып:
–  Апы?май-ай,  ?аісы?,  менiґ  наубай?ыґ  баласы 
екенiм?i іай?ан бiл?iґiз? – ?ей?i.
С?н?а Жаман:
 
мен  жаман-жаісы  б?лсам  ?а,  їйiґiзге  келген 
і?наі е?iм. Хан?а??ыґ iше? асы – жал мен жая аузыґызІа 
?їспей, нан кµже ?їсiп, келiсiммен аспазшыІа жiбе??iґiз. 
Сал?ыґызІа ?а???ыґыз. Сiз?iґ а?алы хан емес екенiґiз?i 
с??ан байіа?ым, – ?е?i.
ЖиылІан жѕ?? ?аґ іал?ы.
С?л  кїйiнше  хан  ?аІы  ?а  хан?ыі  іѕ??ы.  Жаман 
?Іан  жаісы  у±зi?  б?л?ы.  Жаман  ханІа  аіылымен,  ?ап-
іы?лыІымен жаі?ы. С??ан былай іа?ай у±зi? елеусiз б?п 
ше??е іал?ы. 
*  *  *
Кїн?е??iґ  бi?  кїнi  Жаман  сы??іа  шыІып  ?ѕ?са, 
іаланыґ ???асын?а ?iгулi ал?ы іана? аі б?з їй ?ѕ? екен. 
Тµґi?егiн?е  іап?аІан  кiсi,  їйге  кi?уге  кезек  кї?iп  ?ѕ? 
екен. Жаман іай?а?ан їйге кi?iп, ханнан:
– Бѕл не жиын? – ?еп сѕ?а?ы. Хан с?н?а:
– Јала?а іа?а б?лса ?а, байлыІымен ел?егi ханІа па?а-
па? У±лi ?ей?iн бай ба?. С?л У±лi бай?ыґ меґ?i ?ей?iн 
іызы  15  жас?ан  кїйеу  ?аґ?ап:  «Ґзiмнен  аіылы  а??ыі 
кiсiге  ?иемiн»,  –  ?еп  жиы?ма  жыл?ай  ??ы??ы,  іазi? 


13
??ыз бес?е. Осы кїнге ?ейiн іыз?ыґ µзiнен асып, ешкiм 
?Іан кїйеу б?ла алІан ж?і. Б±?i ?е ба?ып, іызІа жауап 
іай?а?а алмай, іай?ып ке?е?i. Ол жиын – іыз?ы жеґiп 
аламыз ?еп жї?ген бай, мы?зала??ыґ жиыны, – ?е?i. 
Жаман: «мен ?е ба?ып кµ?сем іай?е?i», – ?еп ?йлап, 
кешке жѕ?? ??ынІа ??ы?Іан с?ґ, жайлап іыз?ыґ їйiне 
ба?а?ы. Есiк?i іаІып е?i, бi? ±сем келiншек шыІып:
– не жѕмысыґыз ба?? – ?еп сѕ?а?ы.
–  менiґ  жѕмысым  сен?е  емес,  іыз?а.  Ба?  іызІа              
ай?! – ?е?i. Келiншек кїлiп іызІа ба?ып:
–  Бикеш-ау,  кїйеу  ?аґ?аймын  ?еп,  сен  ?е  жѕ???ы 
басын?ы?ып  б?л?ыґ-ау!  А?ам  кµ?гiсiз  бi?  жаман  кiсi 
сен?е  жѕмысым  ба?  ?ей?i.  Сенен  ?л  ?±ме  е?iп  келген 
бiлем! – ?еп іалжыґ?а?ы. Јыз жымиып кїлiп:
–  Ол  іа?ауІа  жаман  б?лІанмен,  іан?ай  кiсi  екенiн 
іай?ан  бiлесiґ?  мынаны  алып  ба?ып  бе?,  –  ?еп  жеґге-
сiнен гауЅа? ?ас, пышаі, ?±?елке ж±не іай?аі ?ас бе?iп 
жiбе??i. Жеґгесi ?л за??а??ы апа?ып бе?ген с?ґ, Жаман 
і?лына алып іа?ап ?ѕ??ы ?а: 
– Ба?, мѕныґ іѕ?алын ±кел, – ?е?i.
–  Ойбай,  ±лгi  Жаманыґ:  «мѕныґ  іѕ?алын  ±кел»,  – 
?ей?i ?еп, жеґгесi іызІа іай?ып ба??ы. 
Јыз:
–  Жа?ай?ы,  –  ?еп  жеґгесiне  балІа  мен  ?µс  бе??i. 
Жаман балІа мен ?µс?i алІан с?ґ іай?аі?ы ?µске і?йып, 
балІамен  ???асынан  бµл?i,  ?±?елкенi  уа??ы,  пышаі?ы 
же?есiнен сын?ы??ы, гауЅа? ?ас?ы іаі жа??ы ?а:
–  м±,  бикешке  алып  ба?!  –  ?еп  келiншек?iґ 
і?лына  бе??i.  СынІан  за??а??ы  кµ?ген  с?ґ,  іыз  ѕшып 
?ї?егелiп:
–  С?л  а?ам  –  шай?ан  б?лмай  а?ам  б?лса,  менiґ  ?ап 
ба?а?ын  кiсiм.  шаіы?  мѕн?а!  –  ?е?i.  Жеґгесi  не  ?е?iн 
бiлмей,  Жаман?ы  шаіы?ып  кел?i.  Јыз  ?ны  іѕ?ме??еп 
іа?сы ал?ы. 
–  БѕІан  ?алай  бай  балала?ы,  хан  балала?ы  келе?i 


14
екен.  Б±?iне  ?е  іыз  манаІы  за??а??ы  бе?е?i  екен.  Б±?i 
?е: «менiґ їйiм?е пышаІым ж?і па, б?лмаса іазынам?а 
гауЅа? ?асым ж?і па, я ?iп?i іай?аі ?аба алмай жї?мiн 
бе?», – ?еп ашуланып іай?ып ке?е?i екен. 
Тап  с?л  кїнi  іыз?ыґ  аІала?ы  аіыл?асып:  «Бѕл 
іалай  б?л?ы?  Осы  іыз  ??ыз  беске  кел?i.  Кїйеу  ?аґ?ап 
±лi бi?еуге ?иген ж?і. Сi?±, ?ныґ басіа бi? сїйгенi ба? 
шыІа?. Он?ай а?ам б?лса ѕс?ап алсын», – ?еп іа?ауылшы 
і?йып?ы.  Таґ  а?іан  с?ґ,  Жаман  іыз?ыґ  їйiнен  шыІып 
ке?iп  ба?а  жа?са,  іа?ауылшыла?  ?ны  ѕс?ап,  бай?ыґ 
балала?ыныґ  і?л?а?ына  апа?ып  бе?е?i.  Бай  балала?ы 
Жаман?ы ?i??ек?е?iп ханІа апа?ып:
–  мына  у±зi??i  ѕс?ап  ал?ыі.  Бiз?i  келмей  жа?ып 
басын?ы! – ?ей?i. Хан Жаман?ы ?ґаша алып сѕ?ай?ы. 
– Јыз?ыґ їйiне ба??ыґ ба?
– Ж?і.
– мынала?: «Єс?ап ал?ыі», – ?е?i І?й?
– Ола? µ?i?iк ай?ып, б±ле жауып жї?, менi ?ала?ан 
ѕс?ап ал?ы.
–  мен  сенiґ  аіылыґ?ы  сыйлап,  ас?ым?аІы  ?аІым?ы 
?а бе?iп е?iм, Таі?ы µзiґ алмаІан с?ґ, еґ жаіын у±зi?iм 
іылып е?iм. У±лi маІан ?ла??ан іымба? емес. шыныґ?ы 
ай?.  Јыз?ы  алып  бе?ем,  –  ?есе  ?е,  Жаман  ханІа  ?iп?i 
шынын  ай?а?  б?лма?ы.  Хан  ашуланып,  жен?е??е?ге 
Жаман?ы ?а?Іа асуІа ±мi? іыл?ы. 
Жен?е??е?,  хан  бѕйы?Іан  с?ґ,  Жаман?ы  ?а?Іа  апа-
?ып, м?йнына ?ѕзаі салып, ?а??ыґ жiбiн ?а??ып, ж?Іа?ы 
кµ?е??i. Жаман иманын ай?ып, іы?ыл?ап, ен?i ?емi бi?уге 
айналІан?а  кµп?i  жа?ып,  аі  б?з  а??ы,  аі  киiм?i,  бе?iне 
пе??е  жапіан  бi?  кiсi  келiп,  іылышпен  ?а??ыґ  жiбiн 
кесiп  жiбе??i  ?е,  сѕлап  жа?іан  Жаманныґ  кµкi?егiне 
іылышын  кµл?енеґ  ?ас?ап,  жайына  ке??i.  Жаман  бi?аз 
іы?ыл?ап  жа?ып,  есiн  жиІан  с?ґ,  жен?е??е?  ?аІы  ?а 
?а?Іа ?а??айын ?еп ыґІайланІан?а:
– менi ен?i ханІа апа?ыґ?а?, – ?еп µ?iн?i ?л.


15
Жен?е??е? ханІа Жаман?ы алып келген с?ґ, хан:
–  Осы  уаіы?іа  ?ейiн  неге  µл?i?ме?iґ?е??  менiґ 
бѕй?ыІым?ы неге екi е?есiґ?е??! – ?еп аіы??ы. 
Жен?е??е? ?ѕ?ып ?іиІаны ай?ып бе?iп, ас ?есе, ±л?е 
?е ?а?Іа асуІа ?айын екенiн бiл?i??i. Ен?i хан ЖаманІа:
–  маІан  ба?ам  ?еп  неге  ай??ыґ?  ?л?е  манаІы  ай?-
паІан шыныґ?ы ай?айын ?еп кел?iґ бе? – ?е?i.
– Е, ?аісы?, шыным?ы ай?айын ?еп кел?iм!
– Он?а У±лi бай?ыґ іызыныґ їйiне ба?Іаныґ ?ас па е?i?
– Рас е?i.
– Алам ?еп у±?е бе?iп пе е?iґ?
– Бе?iп е?iм.
– Ен?еше мана неге ай?па?ыґ?
–  Таісы?,  мана  ай?паІан  себебiм  мынау  е?i:  мен 
ба?ып,  У±лi  бай?ыґ  іызына  сы???ан  хаба?ласіан?а,  ?л 
маІан бi? ?±?елке, бi? іай?аі, бi? пышаі, бi? гауЅа? ?ас 
бе?iп  жiбе??i.  Онысы:  «Јай?аі?ай  б?лып  їгi?iлгенше, 
?±?елке?ей  б?лып  уа?ылІанша,  пышаі?ай  б?лып  басы 
кесiлгенше сы? ай?пай?ын кiсi мына гауЅа? ?ас?ай жа?ып 
менi ала?ы», – ?егенi е?i. С?л сы??ы: «пышаі?ай б?лып 
басым кесiлгенше ай?паспын!» – ?еп пышаі?ы же ?есiнен 
сын?ы?ып,  «іай?аі?ай  їгi?iлгенше»,  –  ?еп  іай?аі?ы 
уа?ып, «?±?елке?ей уа?ылІанша», – ?еп ?±?елкенi іи?а-
?ып, сы? ашпаймын, «гауЅа? ?ас?ай жа?ып сенi алам», – 
?еп гауЅа? ?ас?ы іаі бµлiп, у±?е бе?iп е?iм. С?л себеп?i 
мана шыным?ы ай?пап е?iм. Јыз?ыґ µзi менi аяп, аі б?з 
а?іа мiнiп, бе?iне пе??е жауып келiп, ?а??ыґ жiбiн іиып, 
кµкi?егiме  іылышын  кµл?енеґ  ?ас?ап  ке?кенi:  «мен 
їшiн кiн±сiз µлме, е?лiгiґ?i кµ??iм. Јылыш їс?iн?е се?? 
жї?мей?i  ?еушi  е?i,  ан?ыґ?ы  іай?ып  ал»  ?егенi,  –  ?еп 
Жаман сµзiн аяі?а?ы.
Хан  Жаманныґ  сµзiнiґ  шын?ыІына  кµзi  же?iп,  ел 
жинап ??ыз кїн ?йын, іы?ыі кїн ??йын іылып, іыз?ы 
ЖаманІа  алып  бе?е?i.  Жаман  ?апіы?лыІымен  ханІа 
жаІып, екеуi ??с б?лып?ы.


16
Бi? кїнi іы?ыі у±зi? кеґесiп ??ы?ып:
– Бѕл Жаман бiз?iґ жаман кiсi iз?еген?е, а? а??ына 
мiнгес?i?iп  алып  келген  жаманымыз  е?i.  Бѕл  кїн?е??е 
хан  ?ны  µзiне  жаіын  ??с  іыл?ы.  Јыз  ?а  ±пе??i,  бiз?i 
есепке алмай ?ас?а?ы. Ј?й, бїй?iп жї?iп б?лмас! Бiз бѕл 
екеуiн а?аз?ас?ы?айыі. ХанІа Жаманныґ ±йелiн маі?ай-
ыі,  їйiне  і?наііа  апа?ып  кµ?се?елiк.  Сµй?iп,  екеуiнiґ 
а?асына ?? жаІалыі, – ?есе?i. У±?еле?i б?йынша Жаман-
ныґ ±йелiн ханІа маі?ай?ы.
– Таісы?, шынын?а, ?л ±йел – сiзге лайыі ±йел! – ?еп 
хан?ы азІы??ы.
Хан Жаманныґ їйiне ба?ып, µз кµзiмен ±йел?i, ?ныґ 
?±?биесiн  кµ?ген  с?ґ:  «шынын?а,  маІан  лайыі  ±йел 
екен», – ?еп ?йлап, їйге іай?ып келiп, іы?ыі у±зi?мен 
кеґесе?i.
–  Ой?а  ж?і?а  ?й  салІан  сен?е?  е?iґ?е?.  Ен?i  с?л 
±йел?i  алуІа  маІан  іан?ай  айла  ?ауып  бе?есiґ?е??  – 
?ей?i. У±зi?ле?i кеґесiп:
–  Жаісы,  ?аісы?!  Жаман?ы  шаіы?.  Бiз  ?ны  «Ба?са 
келмеске»  жѕмсайыі.  С?н?а  ?л  µле?,  µлген  с?ґ,  б?с 
±йел?i сiз алмай, кiм ала? ?ейсiз, – ?ей?i.
Жаман?ы шаіы?уІа хан бi? жiгi??i жiбе?е?i. Жiбе?-
ген  жiгi?i  ба?ып,  їй?ен  сыІалап  іа?аса,  ?µ??е  ?µсек 
їс?iн?е  Жаман  жа?ы?.  ?йелi  ?µ??егi  айнаІа  іа?ап,  µз 
кµ?кiне ?аґ іалып ??ы? екен...
?йел Жаманныґ сµзiне кїлiп, а??ына іа?аІан?а есiк-
?ен кi?iп келе жа?іан жiгi? ±йел?iґ жїзiн кµ?iп, есiнен 
?анып,  іѕлап  іалып?ы.  С?л  же??е  бе?iне  су  бї?кiп, 
жiгi??i ?ѕ?Іызып алып, жѕмысын сѕ?ай?ы. Жiгi? келген 
жѕмысын ай?ып, ханІа іай?ып келген с?ґ, хан:
–  Сен  ке?келi  кµп  уаіы?  б?л?ы,  мѕн?а  жѕ???ы  сен 
неге иi?iп, ??ы?Іызып ке??iґ? – ?е?i.
Жiгi?  басынан  µ?кен  ?іиІасын  ай?іан  с?ґ,  ±уел?е 
±йелге Іашыі хан ?нан сайын ын?ыі б?ла ?їс?i.
Жiгi? ке?кен с?ґ, Жаман:


17
– ХанІа ба?айын ба? – ?еп ±йелiне аіыл?ас?ы. ?йелi:
–  Ба?,  сенi  «Ба?са  келмеске»  жѕмса?ын  кµп?ен-аі 
сезгенмiн.  Разы  б?л,  бi?аі  ж?лІа  жѕліынІан  жїй?iк, 
жылжыІан ж??Іа мiнбе, жыліы?аІы еґ семiз?i мiн. Јы?ыі 
у±зi? сенi їш іїншiлiк же?ге шыІа?ып сала?. Ола??ыґ 
іа?асы  їзiлген  с?ґ,  сен  ?е  іай?.  О?ман  iшiне  апа?ып, 
а?ыґ?ы с?й ?а, е?iн алып кел. С?ны і??ек іылып, жа?а 
бе?емiз, – ?ей?i.
Жаман ханІа келген с?ґ, хан сµз бас?ай?ы:
– мен сенi бi? ѕзаі сапа?Іа жѕмсаймын, жѕмсаІан?а, 
сенiґ е?лiгiґнен їмi? е?пеймiн, аіылыґнан їмi? е?емiн. 
Ба?саґ ай?амын, – ?е?i.
– Жаісы, ба?айын, – ?еп Жаман ?азылыІын бiл?i??i.
– «Ба?са келмес – ?ей?iн же??е «iнжiлi і?й» ?ей?iн 
і?й ба? ?еп ай?а?ы. Бi? ?їгi – ал?ын, бi? ?їгi – кїмiс, 
с?йса  ?е?iсi  –  бi?  а?амІа  ??н,  –  ?ей?i.  С?ныґ  ?е?iсiн 
їс?iме  кигiм  келе?i.  «iнжiлi  їй?ек»  ?еген  їй?ек  ба?, 
«іана?ы – іїмiс, басіа же?i – ал?ын», – ?ей?i. С?ны ?±ж 
іып кигiм келе?i. «Д±у?iґ iнжiлi іа?а а?ІымаІы» ба?, бi? 
шапіан?а  жїз  шаіы?ым  шаба?ы,  –  ?ей?i.  С?ны  мiнгiм 
келе?i. мiне, ?сы жѕмыс?а?Іа ба?асыґ, – ?еп Жаман?ы 
хан кiлеґ µ?i?iкке жѕмсай?ы.
Жаман  ханныґ  жыліысынан  бi?  семiз  а??ы  ?аґ?ап 
мiнiп,  ж?лІа  шыІа?ы.  Јы?ыі  у±зi?  їш  кїншiлiк  же?ге 
шыІа?ып салып іай?а?ы. У±зi?ле??iґ а??ынша Жаман ?а 
кейiн іай?ып, «Ја?а???Іай» ?ей?iн ??манІа апа?ып а?ын 
с?йып,  їйiнен  кµлiк  ±келiп  е??i  ?асып,  ?ѕз?ап  ала?ы. 
Тµсегiнiґ  ас?ынан  і?л  б?йы  же?  іазып,  кїн?iз  с?н?а, 
?їн?е ±йелiнiґ іасын?а жа?а бе?е?i. Ай µ?е?i, жыл µ?е?i. 
Бi?  кїнi  Жаманныґ  їйiне  жеґгесiне,  кµґiл  х?ш  ай?уІа 
хан келе?i. Ј?наіасы жеп б?лІан с?ґ, хан сµз бас?ай?ы:
–  А?амныґ,  шµп?iґ,  іѕс?ыґ  жаманын  ±кел  ?еген?е, 
у±зi?ле?iмнiґ  алып  келген  Жаманы  е?i.  Жаман  б?лса 
?а, аіылына ?азы б?лып, ?аІым?ы ?а ѕсынып е?iм. Аіы-
лыныґ а?іасын?а сенi ?е алып е?i. С?л аіылынан їмi?, 
2 – ??ебие?, 6


18
бi?  жѕмысіа  жѕмсай  і?йып  е?iм,  келе?  уаіы?ы  µ??i. 
Јѕ?ай?ыґ  ±мi?i  б?л?ы  ма  ?еймiн...  Сенi  і??  іылып, 
жалІыз ?ас?амаспын, «АІа µлсе, iнi – мѕ?а» ?еген, і?лыма 
алып баІа?мын, – ?еп їгi? ай?а?ы. ?йел ??ы?ып:
–  Е,  іѕ?ай?ыґ  ±мi?i  б?лса,  не  ша?а?!  Ол  келген?е, 
сенiґ і?лыґ?а іа?i?лi ?ас ба? е?i, с?ныґ ?iлiмен сен ?л 
?ас?ы жа?ып е?iґ, жа?ылІан с?ґ ?л ?ас пай?аІа аспа?ы 
І?й. С?л секiл?i ±? за??ыґ пай?алы уаіы?ы ба? е?i. Ке-
шегi  іыз  кїнiм?е  б?лса,  бi?есе  ±?i,  ен?i  мен  жа?ылІан 
?ас сияі?ымын. СаІан іызме? е?iп жаІа алмаспын, ±у?е 
б?лма! – ?ей?i.
Хан  ±йел?ен  жеґiлiп,  їйiне  іай?а?ы.  Хан  шыІып 
ке?кен с?ґ, ±йел кїйеуiн шыІа?ып алып:
–  Ба?,  ен?i  ханныґ  жауабын  µзiґ  бе?,  –  ?еп  і?я 
бе?е?i.
Хан  ?а  ба?ып  ?аІына  ??ы?ып  е?i,  Жаман  ?а  с±лем 
бе?iп, кi?iп кел?i. Хан сасып іалып:
– Уа, іашан келiп іал?ыґ? Ал, ±ґгiмеґ?i ай?ып бе?, – 
?е?i. Жаман ?ѕ?ып:
– ?ґгiме ѕзаі емес. У±зi?ле? шыІа?ып салІан с?ґ, бi? 
аш а?ыс?ан с?ґымнан іалма?ы. мен: «Ба?са келмеске» 
ба?ып,  жау?ы  мѕіа?айын!»  –  ?еп  іылышым?ы  суы?ып 
алып, іуып ке??iм. Ґз ауылыма келiп, іамап е?iм, ?нан 
шыІып ке??i. Осы сiз?iґ ???аІа кi??i ме ?еп ??ы?мын, – 
?ей?i.
Хан не ?е?iн бiлмей?i, бi? іыза??ы, бi? б?за??ы, же?ге 
кi?iп ке?кен?ей б?л?ы, аіы?ын?а:
– мен айып?ымын, менен бi? іа?е б?л?ы, шай?анныґ 
азІы?Іанына  е??iм,  ?Іан  себеп  –  мына  у±зi?ле?.  Ен?i  я 
саІан,  я  маІан  бi?  іа?е?  іыла?,  сен  ен?i  i?геґ?i  кµ?е?, 
бµ?ен  елге  кµш,  –  ?е?i.  Жаман  ?азы  б?лып,  кµше?iн 
б?ла?ы. Хан бi?неше ?їйеге жасау, асыл за? а???ы?ып, 
Жаман?ы  Аіша  ханныґ  елiне  кµшi?iп  сала?ы.  Жаман 
Аіша ханныґ елiн?е іа?i?лi а?ам б?лып ?ѕ?а бе?е?i.
Кїн?е??iґ  кїнiн?е  хан  Жаманныґ  сµзi  кµкейiнен 


19
ке?пей,  шаліасынан  шаґы?аііа  іа?ап,  ?йланып  жа?ы? 
е?i, іы?ыі у±зi? кi?iп кел?i. Хан басын кµ?е?iп алып:
– Жау шап?ы, ел бїлiн?i, апа? с?і?ы. Осыны ?йлап 
?абыґ?а?. Б?лмаса жазалаймын, – ?е?i.
У±зi?ле?  аіыл?асып,  µз?е?i  ?аба  алмай?ын  б?л-                  
Іан  с?ґ,  Жаман?ы  iз?еп  ба?ып,  ?Іан  ханныґ  ай?іанын 
ай?а?ы.
Жаман іы?ыі у±зi??i іѕ?ме? е?iп б?лІан с?ґ:
–  Жаісы,  мен  жауабын  бе?ейiн.  Хан  менi  ?йлап, 
іапаланып  жа?іан  шыІа?,  іай-іай?аІы  есiне  ?їскен 
шыІа?, сен?е?ге ?е µкпесi б?лса ке?ек. Сµй?iп жа?іан?а 
ханныґ  ???асыныґ  кїл?i?еушiнiґ  бi?  басы  шыііан  б?-
ла?.  «Жаман  б?лса,  ?сыІан  бi?  н±?се  ай?а?  е?i»  –  ?еп 
сынайын ?еп, сен?е?ге ай?іан іызме?i ?амам б?ла?ы, – 
?еп кеґес бе?е?i.
У±зi?ле? ханІа келiп:
–  Таісы?,  мына  бi?  кїл?i?еуiшiґiз?iґ  басы  шыІып 
ке?кен екен, с?ны салып бе?ейiк, – ?еп ?ѕіса? сѕ?а?ы.
Хан ?ѕіса? бе?ген с?ґ, кїл?i?еуiшiнiґ басына салып 
бе??i.
Хан кїлiп:
– мѕны кiм їй?е??i сен?е?ге? – ?еп сѕ?а?ы. У±зi?ле? 
шынын ай??ы, хан у±зi?ле?iне:
–  Ол  Жаман  б?лса  ?а,  іысылІан?а  айла  ?аба?ын 
аіыл?ы,  ?анышпан  е?i.  ??кiмнiґ  пай?асына  жа?ай?ын 
е?i.  Сен?е?  кїн?еп,  аіы?ын?а,  екеумiз?i  айы??ыґ?а?. 
Еге? ?е ?л сен?е?ге аіыл ?аппаса, сен?е? µле?iн е?iґ?е?. 
«Бi?еуге  ??  іазба,  µзiґ  ?їсе?сiґ»  –  ?еген  маіал  ба?,  – 
?е?i.
*  *  *
Јы?ыі  у±зi?  ханІа  жаІамыз  ?еп,  ханныґ  кµґiлiн 
аулап, кїн?е ?йын-??йын жасап жа?са ?а, ханныґ кµґiлi 
се?гiме?i.  Жаман?ы  саІын?ы.  Б±?i  ?е  Жаман?ай  б?ла 
алмай?ы. Бi? кїнi хан е?iгiп, у±зi?ле?iмен аґІа шыі?ы. 


20
Аґ iз?еп келе жа?ып, ?ау?ыґ е?егiн?е і?й жайып жї?ген 
бi? шалІа кез?есiп, с±лем бе?iп:
–  Уа,  а?а,  мына  ?ау?ыґ  басын  іы?ау  шалІалы  неше 
жыл б?л?ы? – ?еп сѕ?а?ы.
– Бi? жиы?ма жыл б?лІан шыІа?, – ?е?i шал.
–  Бѕл  ?ау?ыґ  е?егiн  іы?ау  шалІалы  неше  жыл 
б?л?ы?
– Он бес жыл б?л?ы.
–  Бѕл  ?ау?ыґ  басынан  бѕлаі  аііалы  неше  жыл 
б?л?ы?
– ОІан ?а бi? ?н жыл б?лІан шыІа?.
Хан ?йланып ?ѕ?ып, ?аІы ?а:
– А?а, µзiґiз нешеусiз? – ?е?i.
–  Ой  шы?аІым-ай,  жа?іан?а  екеумiз,  ?ѕ?Іан?а  ?µ?-
?еумiз!
–  Баба  менiґ  іы?ыі  асы?ан?ы  іазым  ба?,  с?ны 
бiл?i?мей жїнiн жѕлып кїй?i?мей пiсi?iп іан шыІа?май 
с?йып бе?е?iн кiсi ба? ма? – ?еп сѕ?а?ы хан. С?н?а шал:
–  А?амына  ?ап  б?лсаґ  ай?іаныґнан  ?а  а??ыі                     
е?е?, – ?е?i.
Хан шал?ыґ сµзiне іанаІа? е?iп, а?ыныґ басын бѕ?ып, 
їйге іай??ы. Хан їйiне келген с?ґ, у±зi?ле?iне:
–  мен  не  ?е?iм,  шал  не  ?е?i?  С?ны  ай?ыґ?а?,  ?ны 
айы?уІа  ?н  бi?  ай  уаіы?  бе?ем.  Айы?а  алмасаґ?а?, 
іы?іыґ ?а µлесiґ?е?, – ?е?i.
У±зi?ле? сасып, µз?е?i ?аба алмай?ын б?лІан с?ґ, б±?i 
?е баяІы ЖаманІа ба?ып, ханныґ ай?іанын ай??ы. С?н?а 
Жаман:
– Бѕл ?ґай жѕмыс емес. Бас?а?ыґ µлiмге байланІан 
екен. Жаісы ен?i б?лмас, ?аІы ?а амал ?абайын. Сен?е? 
бi? а? іал?ы?ып, басіа а??а?ыґ?ы с?йыґ?а?, киiм?е?iґ?i 
µ??еп,  с?нымен  бi?  а??ыґ  е?iн  пiсi?iґ?е?,  мен  мына 
іалІан а?іа мiнiп, сен?е??i ханІа жалаґаш ай?ап ба?ам. 
Еге? ?е сен?е? а?ланып, іас?ыі е?пей?iн б?лсаґ?а?, мен 
сен?е??i хан ал?ын?а іѕ?іа?ып алам, – ?е?i.


21
У±зi?ле? бi? ауыз?ан:
Ойбай, ?аісы?, а?ланбаймыз! Жанымыз іалса б?л?ы, 
ханымыз бiзге µкпелеп жї?, – ?еп ?азы б?лып, с?л же??е 
??ыз  ??Іыз  а??ы  іал?ы?ып,  с?йІан  а??а??ыґ  бi?еуiнiґ 
е?iн,  µз?е?iнiґ  киiмiн  жаІып  пiсi?iп,  е?iн  жеп  ала?ы. 
Е??i жеп б?лІан с?ґ, с?ймай іал?ы?Іан ала ш?лаі а?іа 
Жаман мiне?i, і?лына іѕ?ыі алып, жалаґ аяі, жалаґ бас 
у±зi?ле??i ханІа ай?ап жµнеле?i.
Жаман  келе  жа?ы?  ?еген?i  ес?iп,  хан  іы?ыі  жiгi? 
е??iп,  жiбек  кiлем,  жiбек  ша?ы?  алып,  ?їс?iк  же??ен 
ал?ынан  шыІып,  Жаман?ы  же?  бас?ы?май  іѕ?ме??еп, 
жiбек  кiлемге  ?їсi?iп  ала?ы.  Хан  у±зi?ле??i  ѕмы?ып 
ке??i.  О?ыз  кїн  ?йын,  іы?ыі  кїн  ??йын  жасап  жа?а 
бе??i.
Бi? кїнi у±зi?ле??iґ а?асын?а:
–  Бѕл  хан  µз  іызыІы  µзiн?е  жа?а  бе?е?i.  Тїнеугi 
сµзiн ѕмы?ып ке??i бiлем, – ?еген кїґкiл шыі?ы. Жаман 
?ны  ес?iп,  у±зi?ле??i  шаіы??ып  алып,  жиылІан  халыі 
ал?ын?а:
–  Ол  шал  жѕ???ан  асіан  ?ана  е?i.  Хан  ?ныґ  ?ана-
лыІын сезiп: «Јы?ыі у±зi?iм?i жµнге салып, аіыл ай?пас 
па екен?» – ?еп с±лем бе?iп, ?iл?есiп е?i. Ханныґ: «мына 
?ау?ыґ басын іы?ау шалІалы неше жыл б?л?ы?» ?егенi 
– «Сенiґ шашыґа аі кi?гелi неше жыл б?л?ы?» – ?егенi 
е?i.  шал:  «шашыма  аі  кi?гелi  жиы?ма  жыл  б?л?ы»,  – 
?е?i. Ханныґ: «Бѕл ?ау?ыґ е?егiн кы?ау шалІалы неше 
жыл  б?л?ы?»  ?егенi  –  «Саіалына  аі  кi?гелi  неше  жыл 
б?л?ы – ?егенi е?i. шал: «ОІан ?а ?н бес жыл б?л?ы», – 
?е?i. Ханныґ: «Бѕл ?ау?ыґ басынан бѕлаі аііалы неше 
жыл б?л?ы?» – ?егенi – «Кµзiґнен жас акіалы неше жыл 
б?л?ы», – ?егенi е?i. шал: «ОІан ?а бi? ?н жыл б?л?ы» 
– ?е?i. Ханныґ: «А?а, µзiґ нешеусiґ?» ?егенi – «Їйiґ?е 
неше  жаныґ  ба??»  –  ?егенi  е?i.  шал?ыґ:  «Жа?іан?а 
екеумiз,  ?ѕ?Іан?а  ?µ??еумiз»  ?егенi  –  «менiґ  ±йелiм 
µлiп е?i, іазi?гi ±йелiмнiґ кїйеуi µлген. Тїн?е жа?іан?а 


22
екеу  б?лІанмен,  кїн?iз  і?й?а  жї?ген?е,  мен  µлген  ±йе-
лiм ?i саІынам, ±йелiм їй?е ??ы?ып, µлген кїйеуiн ?йлай-
?ы», – ?егенi, «жа?іан?а екеу, ?ѕ?Іан?а ?µ??еумiз ?егенi, 
–  с?л  е?i.  Ханныґ:  «Јы?ыі  асы?ан?ы  іазым  ба?,  с?ны 
іан шыІа?май с?йып, бiл?i?мей жїнiн жѕлып, кїй?i?мей 
пiсi?iп  бе?е?iн  кiсi  ба?  ма?»  –  ?егенi  –  «менiґ  аіылсыз 
кы?ыі  у±зi?iм  ба?,  с?ла??ы  ѕ?май,  с?іпай  жµнге  салып 
бе?е?iн кiсi ба?  ма?» – ?егенi е?i. шал?ыґ: «А?амына ?ап 
б?лсаґ, ай?іанынан асы?а?» ?егенi – ?ныґ шешуiн маІан 
ж?л?аІан  е?i.  Сен?е?  менi  iз?еп  ба?Іан  с?ґ,  їс?е ?iґ ?егi 
киiм?е?iґ?i  алып  ??іа  жаііаным–бiл?i?мей  жѕл Іа ным, 
а??а?ыґ?ы  с?йІаным–кїй?i?мей  пiсi?генiм.  Сен ?е? ?i 
ал?ыма салып жалаґаш, жаяу–жалпы ай?ап хан Іа ±келгенiм 
–  іан  шыІа?май  с?йІаным  е?i.  Ал  ен?i  ?сымен  ханныґ 
жѕмысы бi?кен шыІа?, – ?еп Жаман сµзiн аяі?а?ы.
Хан: 
–  У±зi?ле?iмнiґ  кїн±сiн  кешi??iм.  неше  ?е?  екеу-
мiз?iґ  а?амызІа  ??  салып,  сенiґ  і?ныс  ау?а?ып,  кµшiп 
ке?уiґе  себеп  б?лып  е?i.  С?нысына  ызаланып,  µз?е?i 
±б?ен  жеґiлсiн,  кiн±ла?ын  м?йнына  алсын,  –  ?еп  е?iм. 
менiґ  ?iлегiм  ??ын?ал?ы.  Ал,  халыі,  мен  ?е  бi?аз  хан 
б?лып, іызыі кµ??iм. Ен?iгi хан?ыІым?ы мынау ??сыма 
бе?ем.  Сiз  ?е  ен?i  ?а??ынбаґыз,  ?аііа  ??ы?уыґызІа 
уаіы? же??i. ЈалІан µмi??i сiзге іызме? е?iп, сiз?iґ хан 
б?лІан іызыІыґыз?ы кµ?ейiн, – ?еп Жаман?ы і?л?ыі?ап 
±келiп, хан ?аІына ??ы?Іыз?ы.
Елi  ??ыз  кїн  ?йын,  іы?ыі  кїн  ??йын  іылып,  Жа-
ман?ы аі киiзге салып, хан кµ?е??i. Жаман Аіша ханныґ 
елiн?егi  їйiн  кµшi?iп  ал?ы.  Жаман  ?аііа  мiнген  с?ґ, 
с?Іыспай, аіылмен бес хан?ыі?ы µзiне іа?а??ы ?ей?i.
?? ханныґ а?ам?а?ы µз елiнен ±?iл?iк ?аппаса бѕІан 
келiп, ?еґ?iк ?ауып ке?iп жї?iп?i. С?л уаіы??ан бас?ап, 
±?iл?iгi їшiн бес ханныґ елi ЖаманІа «Аяз би» ?еп а? 
і?йып, с?л а?ы µле-µлгенше іалып?ы. Аяз би ±?iл б?л?ы. 
Ту?а билiк е?е?iн е?i. наша?ла?Іа іа?ас?ы. БаяІы µзiнiґ 


23
жы??ыі  ??ны  мен  жаман  ?ымаІын  ???асыныґ  маґ?ай-
шасына шегелеп і?й?ы. Кей?е хан?ыіпен кµґiлi ауы?іып, 
?у?а ж?л?ан ?аяйын ?есе, шегелеулi ?ымаІы мен ??нына 
іа?ап:  «Ай,  Аяз,  баймын  ?еп  аспа,  ханмын  ?еп  ?аспа! 
Аяз, ±лiґ?i бiл, іѕмы?сіа ж?лыґ?ы бiл!» –  ?еп кµґiлiн 
басушы е?i ?ей?i.
1. У±зi?ле? іѕс?ыґ, шµп?iґ, а?амныґ жаманын іан?ай белгi-
ле?iне іа?ап ?аґ?а?ы? Жаман ?аґ?ауыныґ айы?ма шылыІы 
не?е?
2. Жаманныґ ?аґ?ауы ханІа іалай ±се? е??i? 


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   97




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет