Ғылымның тарихы мен философиясының пәні

Дүниенің ғылыми бейнесі - ол фундаменталды ғылыми анықтамалар мен қағидаларды жалпылау жəне синтездеудің нəтижесінде құрылған нақты дүниенің қасиеттері мен заңдары туралы тұтас жүйе. Негізіне қарай бүкіл дүние туралы дүниенің жалпы ғылыми бейнесімен (табиғат, қоғам мен таным туралы) дүниенің табиғаттану бейнесі деген екі түрі бар. Соңғысы - таным пəніне қарай

• 
  физикалық, химиялық, астрономиялық, биологиялық т.б. бөлінеді. Дүниенің жалпы бейнесі түрінде анықтаушы ретінде ғылымның нақты даму кезеңінде үстемділік алатын ерекше ғылыми білімнің дүние бейнесі болуы мүмкін.
  

Дүниенің ғылыми бейнесі фундаменталды теорияны құру шеңберінде эвристикалық рөлді атқарады. Олар дүниеге көзқараспен тығыз байланыста болған соң қалыптасуында содан негіз алады.

Ғылым өзінің аспектілерінің біртұтастығында көп түрлі ғылымдармен зерттеледі: ғылым тарихымен, ғылым логикасымен, когнитологиямен, ғылым əлеуметтануымен, ғылыми шығармашылықтың психологиясымен, ғылымтанумен. ХХ ғ. ортасынан бастап осылардың бəрін толық, жүйелі, кешен түрге біріктіріп, зерттеуге бағытталған жаңа ғылыми сала - ғылым философиясы пайда болды. Қорыта айтқанда, ғылыми білім нақты заңдар бойынша дамуға бағытталған қиын, көп бұтақтан тұратын, көп түрлі процедуралардың жүйесі.

Ғылыми білімнің құрылысы: фактілер, ұғымдар, теориялар, заңдар, əдістер, дүниенің ғылыми бейнесі, құндылықтар, негіздер т.б. Ғылыми білімнің басқа күрделі құрылысы бойынша: мəселелер, мақсаттар, тəжірибе фактілер, экспериментальді фактілер, зерттелетін объект туралы жалпы білімдер жиынтығы, онтологиялық схемалар мен суреттер, модельдер, құралдар (тіл, ұғым, категориялар), əдістер мен методикалар.

Дәстүр мәселелері ғылымның дамуының негізгі факторы ретінде алғаш рет венгр философы Т.Кунның еңбектерінде қарастырылды. Дәстүр бойынша (лат. Traditio - беру, дәстүр) олар ұрпақтан ұрпаққа беріліп, белгілі қоғамдар мен әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт сақталған әлеуметтік және мәдени мұра элементтерін білдіреді .Дәстүрге қоғамдық сана мен әлеуметтік практика құрылымдарының тұрақтылығы, өзгермейтіндігі және жаңаруы тән.

Дәстүрлі ғылым, сіздер білетіндей, белгілі бір бұрыннан қалыптасқан парадигма шеңберінде жұмыс істейді - ғылыми қауымдастық қабылдаған және бөлісетін және оның мүшелерінің көпшілігін біріктіретін іргелі ғылыми көзқарастардың, тұжырымдамалар мен терминдердің жиынтығы.

Ғалым басым парадигманың ережелеріне сәйкес әрекет ете отырып, кездейсоқ осы парадигманың ішінде түсініксіз болатын фактілер мен құбылыстарға тап болады. Ғылыми зерттеу және түсіндіру ережелерін өзгерту қажет. Мысалы, Уилсон камерасындағы физиктер электронның ізін көргісі келіп, кенеттен бұл із шанышқының пішініне ие екенін анықтады. Бұл олардың күткендеріне сәйкес келмеді, бірақ олар эксперименттік қателіктер ретінде қарастырған нәрселерін түсіндірді. Шындығында, позитронның ашылуы байқалған құбылыстың артында көрініп тұрды. Ескінің шеңберіне сыймаған жаңа фактілердің қысымымен парадигма ауысуы орын алды.

Кун бұл парадигманың ауысуын ғылыми революция деп атады . Әрбір ғылыми революция алдыңғы идеялар шеңберінде түсінуге болмайтын жаңа заңдылықтарды ашады.
70.Ғылыми революциялардың мәні мен құрылымы.

Ғылыми революция - ғылыми білімнің динамикасында ғылымның

негізімен бағытталған, зерттеу стратегиясын өзгерту кезеңдерінде күрделі рөл атқарады. Сол кезеңдерді ғылыми революция деп атайды. Адамзат өзінің

дамуында бірнеше ғылым мен техниканың революциясынан өтті: өнер кəсіптік,электротехникалық, электрондық, бағдарлама жəне «жасыл» революциясы. Сөйтіп, көлем мен өзгертудің тереңдігіне қарай революцияларды жаһандық, локалды жəне мини-революциялар деп бөледі. Фундаменталды (жаһандық) революциялар ғылымның негіздерін (идеалдар, ғылым нормаларын) жəне дүниенің ғылыми бейнесін (онтология өзгереді) күрделі түрде өзгертеді. Локалды революциялар ғылымның негізін өзгерпей тек зерттеу нақтылықтың бейнесін өзгертеді. Солай, ғылым дамуында түбегейлі өзгерістер сонша көп емес.

Ғылым философиясында жаһандық революциялардың үш рационалдылық типтермен байланысты үш типі бар: классикалық, классикалық емес, постнеоклассикалық; В.С. Степиннің пікірінше, тағы 4 типі - екіншісімен

байланысты, пəндік ғылымның шығуымен (ХVІІІ ғ. аяғы - ХІХ ғ. басы)

байланысты.

Ғылымда революция қалай қалыптасады? Кейбір пікірлер бойынша,

ғылыми революциямен жаңалықтар ғылымда кездейсоқ болады, яғни, қосымша зат ретінде, нақты мақсатты шешкенде; ал басқа пікір бойынша, ол дəстүрлі жолмен қалыптасқан қатал қызметтің табиғи жалғасы деген. Ал, осыған ықпал ететін факторларға келсек, олар ішкі жəне сыртқы деп бөлінеді. Осының интерналистік пен экстерналистік нұсқаулары бар.
71.Ғылыми революциялардың типологиясы.

Ғылыми революция дегеніміз – ғылым дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болып, оның ішкі қайшылықтарын шешетін, мазмұнын өзгертетін ерекше құбылыстар.

Ғылымдағы революция сан қырлы. Олардың үш негізгі сипаттарын бөліп қарастыруға болады:

1) Жаңа эмпирикалық материалдарды теориялық түрде талдау жасау,

2) Табиғат туралы бұрын қалыптасқан түсініктерді түбірімен жою;

3) Тығырыққа тірейтін жағдайлардың пайда болуы.

Ғылыми революцияларға тән жағдай ол: ескі идеялар мен теориялар талқандап, шығарып тастау арқылы танымның теориялық негізін саналы қайта құру.

Ғылыми танымның тарихи дамуы барысында бірнеше ғылыми революциялардың түрлерін бөліп қарастыруға болады.

1. Жеке – білімнің тек бір аумағын қарастыратын микрореволюция;

2. Кешендік – білім аумағының бірнеше салаларын қарастыратын революция;

3. Әлемдік – ғылым негізін тұтасымен өзгертетін жалпы революция.

Ғылыми революциялардың түрлерін анықтаған кезде мынандай жағдайларды еске алу қажет:

1) ғылыми революциялардың аумағы;

2) ғылымның іргелі теориялары мен заңдарын қайта құру тереңдігі;

3) жаңа іргелі заңдар мен жаңа жалпы ғылыми жаратылыстық теориялар ашу;

4) әлемнің жаңа картинасының қалыптасуы;

5) ойлаудың жаңа түрін қалыптастыру;

6) ғылым дамуының тарихи кезеңі,

7) ғылыми революцияға ілесе жүретін әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар.

Егер ғылым тарихына үңілетін болсақ, онда екі революцияны ғана әлемдік, іргелі революция деп атауға болады: XVI-XVII ғасырлардағы революция мен ХХ ғасырдағы ғылыми-техникалық революция.XVI-XVII ғасырлардағы ғылыми революция материя қозғалысының механикалық формасын зерттейтін ғалымдағы революциялық секіріс болды. Ол классикалық жаратылстанудың негізін қалады

Бірінші глобальды революция «логика» (Аристотель). Екінші гл,рев. Гелиоцентрлік жүйе(күн жүйесі) Коперник Галилей.Үшінші гл.рев. Энштейн,теория относительности.

72.Ғылыми революциялар мен парадигмалар.

Парадигма, үлгі деген сөз) – зерттелетін мәселені шешу үшін үлгі ретінде алынған теория; теориялық көз-қарастардың, методологиялық принциптердің, әдістемелік қабылдаудың және эмпиризмдік нәтижелердің бірігу жүйесі; ғылымның белгілі бір даму кезеңінде ғылыми қауымдастықпен қабылданған және болжамдарды ғылыми ұғыну үшін, ғылыми таным процесінде туатын міндеттерді шешу үшін үлгі, модель, стандарт ретінде пайдаланылатын теориялық және әдістемелік ережелер жиыны. Дағдарыстың кезеңі ұсынылған гипотезалардың біреуі өзінің мәселелерді шеше алатынын, түсініксіз фактілерді түсіндіре алатынын дәлелдегенде бітеді, және осыған байланысты өз жағына ғалымдардың көбісін тартады. Осы парадигмалардың ауысуын, жаңа парадигмаға өтудін Кун ғылыми революция деп атайды. Бұл үрдіс саланы жаңа негіздермен қайта құру, осы саладағы қарапайым теориялық ортақтастыруларды, сондай-ақ парадигманың көптеген әдістері мен қосымшаларын өзгертіп қайта құру үрдісіне ұқсас. Әрбір ғылыми революция әлемнің қазіргі суретін өзгертеді және жаңа заңдылықтарды ашады. Ғылыми революция зерттеулердің

тарихи болашағын өзгертеді және ғылыми жұмыстар мен оқулықтардың құрылымына әсер етеді.

Осылай, ғылыми революция, парадигмалардың ауысуы ретінде,

рационалды-логикалық түрде түсіндірілмейді, өйткені мәселе ғылыми

кеңестің мамандануында: кеңесте тапсырманы шешудің құралдары

бар, немесе жоқ, сонда кеңес оларды ойлап табады. Ғылыми

революция алдыңғы деңгейлерден алынған барлық затты алып

тастайды, ғылымның жұмысы жаңадан басталады.

Т.Кун бойынша ғылымның дамуы екі циклдің өзара алмасуынан

тұрады. Бұлар – «қалыпты ғылым» және «ғылыми революция кезеңдері».

Ғылым тарихында екіншісі біріншісімен салыстырғанда өте сирек

болатын құбылыс. Парадигманың екі ерекшелігі бар:

1.Оны ғылыми қауымдастық атқаратын ғылыми жұмыстар үшін негіз ретінде қабылдаған.

2.Онда шешілмеген сұрақтар болады, яғни ол ғылыми зерттеулерге жол ашады. Парадигма – кез-келген ғылымның бастауы, өйткені ол

фактілерді бағытты түрде сұрыптап алуға мүмкіндігін жасайды.

Ғылыми-техникалық революция – ғылымды өндірістік дамудың жетекші факторына айналдыру арқылы өндіргіш күштерді түбегейлі өзгертіп, сапалық жағынан түлету. 20 ғ-дың 40-жылдарынан басталған ғылыми-техникалық революция барысында ғылымның өндіргіш күшке айналу үрдісі қарқын алып, елеулі нәтижелерге қол жетті: ең бастысы, еңбектің жай-ахуалы, сипаты мен мазмұны, өндіргіш күштердің, еңбек бөлінісінің құрылымы өзгеріске ұшырап, еңбек өнімділігі күрт өсті, сол арқылы қоғам өмірінің өзге салалары, әсіресе, адамдардың мәдениеті, тұрмысы, психологиясы жетіліп, табиғатпен қарым-қатынасы айқындала түсті.

Ғылыми-техникалық революцияның – екі негізгі алғышартты: ғылыми-техникалық және әлеум. сипаттағы алғышарттары болды. Оның пісіп-жетілуінде 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың басындағы жаратылыстанудағы жетістіктер шешуші рөл атқарды. «Жаратылыстанудағы революциялар» дүмпуі электронның, радийдің, химиялық элементтер түзілуінің ашылуына, салыстырмалылық теориясы мен кванттық ілімнің негізделуіне орай жүзеге асып, ғылымның микроәлем мен үлкен жылдамдықтар саласына дендей енуімен ерекшеленді.