Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
қос сөз деуге болар еді. Біздің қосар
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұбанов Қ.
| қос сөз
деуге болар еді. Біздің қосар деп отырғанымыз, ондай қосары жазылмайтын сөздер емес. Қолдан қосақталып, қолдан ажыратылатын жанды құбылыс », – деп тілдік құбылыстың нәзік қабаттарын түсіндіруге тырысқан ғалым қос, қосар түбірлес сөздердің термин болуға қайсысы ұтымды екенін дәлелдейді. «Жаңа грамматикада» сөзді қосарлап айту қосымшада жалғанған сияқты сөз тудырудың бір түрлі амалы деп түсіндіріледі. Сөздердің қосымшалануы бірде болып, бірде болмайтын өзгермелі құбылыс болғаны сияқты, қосарлануы да – бірде пайда болып, бірде ажырап кететін нәрсе. Сондықтан «сөздің қосарлануын қосақталып біткен нормалардан айыру үшін қос сөз деп атағаннан гөрі қосар сөз деп атауды дұрыс көрдік» деп жазды ғалым. Сонымен бұрынғы грамматикалардағыдай қосар сөздердің жіктелуі мен оларға берілген терминдер өзгеше болып келген. Бұрын қосар сөзді жалпыланғыш қос сөздер ( аяқ-табақ, төсек-орын ), жалқылағыш қос сөздер ( белбеу, бет орамал ) деп жіктеген. Қ.Жұбанов морфология мен синтаксис қарайтын мәселелердің басын ашып көрсете отырып, мұндағы белбеу, қолғап сөздерін біріккен сөздер қатарына енгізген. Бет орамал сөзін, теміркүрек, ағаш қасық сөз тіркестері 165 сияқтыларды синтаксистің қарамағына береді. Кіріккен сөздер – заңсыз қосар сөздер, заңды қосынды дей келіп, қосар сөздерді түрліше терминдермен төмендегідей жіктейді: 1. Теңдес қосар ( аяқ-табақ, бала-шаға ) 2. Сөздес қосар ( биік-биік, жылы-жылы ) 3. Матаулы қосар ( бетпе-бет, кезбе-кез ) 4. Тіркеулі қосар ( жігіт-мігіт, шай-пай ) 5. Қосақты қосар ( қып-қызыл, сап-сары ). Ал қазіргі тілімізде қосар сөздер қос сөз терминімен қайта аталып, жасалу тәсіліне қарай қайталама ( биік-биік ) және қосарлама қос сөздер ( қысы-жазы, күні-түні ) болып жіктеген. Автор қосар сөздердің әрбір түріне, беретін мағынасына сәйкес айырым айдар тағып, жеке-жеке терминдермен атаған. Түрлі ғылыми түсініктермен толық дәлелденіп, нақтылыққа ие болған осы тәріздес терминдерді саралай отырып, кейінгі грамматикаларда бұл терминдерді басқаша атау қажет деген мақсаттардан туғандығын айта кеткеніміз абзал. Ғалымның кіріккен сөздерге (қазіргі қазақ тілінде біріккен) берген терминдерді және ол сөздердің ерекшелігін толық талдап беруі көкейге қонымды. Еңбекқұн, белбеу, қолғап, ашудас сияқты кіріккен сөздердің жасалу тарихын, кірігу ерекшелігін жан-жақты көрсете келіп, оларға жалғасулы кіріккен және қиюлы кіріккен деген терминдербере отырып жіктейді. Қазіргі тілімізде қысқарған сөздер терминімен аталатын қиюлы сөздер сөз жасаудағы күрделі мәселелердің бірі десе болады. Қ.Жұбанов қиюлы сөздердің құрылысынбылайша бөледі: а) буын қиюлылар (Қазатком – Қазақстан аткару комитеті) ә) әріп қиюлылар (ХКС – Халық комиссариатының советі) в) аралас қиюлылар (ҚазПИ – Қазақстан педагогика институты). Қ.Жұбанов қиюлы сөздер құрамында біріккен сөздер де, қысқарған сөздер де болатындығын ескеріп, барлығын «қиюлы сөз» деген ұғымның аясына сиғызған. Қосымшалар тарихына талдау жүргізе отырып, ғалым тілімізде болатын жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|