МахмұТ ҚАШҒари «диуани лұҒат-ит-түРК»
жүктеу/скачать 94,7 Kb.
|
М.Қашқари
- Бұл бет үшін навигация:
- БҰЛ БӨЛІМНІҢ ҚҰСТАРЫ
| ҮШ ӘРІПТІЛЕР БӨЛІМІ
Алып Ер тоңа өлді ме? Жаман дүние қалды ма? Заман өшін алды ма? Енді жүрек жыртылар!» (Афрасиаб (Алып Ер тоңа) өлді ме? Жалған дүние одан кейін қалды ма? Тағдыр, замана одан өшін алды ма, енді сол үшін заманға күйініп, өкініп жүректер жыртылар!) ART APT: арты. Art шач: Арт шач — Арт шаш, желке шаш.» «Арт» сөзі (бұл жерде — А. Е.) «мойын, желке» деген мағынаны білдіреді. ART APT: асу, тау асуы, таудың төбесі. Әр мегүге ешік арт бол үр — Еріншекке есік асу бол ар.» URT YPT: иненің көзі, иненің тесігі. AST ACT: соқпақ, тар көше. (Шігілше). AND АНД: ант, қасым. «Қасым іш» — деудің орнына andbiK (андық)» деп айтылады. ARK АРҚ: қалдық, шығарынды. «Temir аңқы: Темір арқы — Темір қалдығы». URK, ҮРҚ: ұрық. «игик (үр үк)»сөзінің қысқарған түрі. (Оғызша). Араб тіліндегі унуқ», унк» дегенге ұқсас. ЫРҚ: болжаушылық, бал ашу. Біреудің көңіліңдегіні (ішіндегіні) табу, білу. 'S~\ ERK ЕРК: ерік, салтанат. Падишалық пен сөзінің өтімділігі. Өзі бек — өзі хандық. 0RK ӨРК: мал бас жібі, не аттың тұсамысы. Бас бақ. IRK ІРК: торт жасқа толайын дап қалған еркек қой. БҰЛ БӨЛІМНІҢ ҚҰСТАРЫ ӨР — ӨР: бір істе мақтанып, асып-тасып кеткен адамға айтқан» дейміз. ОТ ОТ: Мынадай мақал бар: ОТ ОТ: «(ө)» әрпі жұмсақ айтылады). Тамдағы, не ағаштағы тесік. ОТ ОТ: («j y(e)» әрпі жұмсақ айтылады). От, ет қалтасы. ОШ ОШ: өш, кек. Жырда былай деп келтірілген: Өш - кек Өш - кек қамут кішінің иалыңуқ узе алым біл, Өш - кек барлық, кісінің пенде үстіндегі алымы, біл, Шама жеткенше, қолыңмен көп ізгілік қыл.» Қызыл мен сары реңнің арасындағы жылқы түсі. OR OP: (Хамзалық әріп «о» жұмсақ айтылады). Тонның немесе камзолдың қолтығынан алды. ЕР//ЙИР: тесік тесетін үшкір. ER//IR ЕР//ЙИР: жер. Ежелгі тілде «jer: иер — жер» дейді. ӨЗ: (Хамзалық жұмсақ айтылады) май. «Qzlyg аш: Өзлүг аш — Майлы ас, майлы тағам». Жырда былай айтылған: Kerklyg tonug ezynge, Tatlbis ашуг азыща, Көрклуг тонуг өзуңге, Татлыг ашыг адзынқа, Тутгыл қонуқ агырлыг, Иадзсун жавың бодзунқа — Көркем тонды өзіңе, Тәтті асыңды өзгеге (қалдыр), Қонағыңды құрметте, Даңқың жайсын еліңе.» (Көркем, сәнді тонынды өзің ки, дәмді асыңды басқаларға бер, қонақты құрметте, күт, атақ - даңқыңды елге жайсын). Иығаш өзі — Ағаш өзегі» — деп те айтылады. Құрма ағашының басында пайда болатын бір түрлі ақ бүрді солай деп те атайды. UZ Ұ3: қолы епті, іс - өнерге бейім кісі. Uz кіші: Ұз кіші — Ұста кісі. 0Z ӨЗ: рух, жан. Көкіректің ішінде қарекет жасайтын нәрсе. Жырда былай айтылыпты: Барды көзім иаруқы, Алды өзум қонуқы, Қанда ерінш қануқы, Емді удзун одзгурур — Көзімнің жарығы кетті, Қонған жынымды аяды, Қайда екен, қанеки, Енді ұйқыдан оятар.» (Көзімнің нұры сүйіктім кетті. Ол менің рухымды өзімен бірге алып кетті. Енді ол қай жерде жүр екен? Оның жоқтығы мені енді ұйқыдан қалдырды.) ЕШ ЕШ: ес, жолдас, дос. Жаны бір сенген кісіге «eiulig: ешліг — дос» — дейді. Жырда былай жырланыпты: Аның ышын кешурдум, Ешін иеме қашурдум, Өлум отын іиіурдум, Ішті болуп иузі турун — Оның ісін бітірдім, Серіктерін қашырдым, Әлім уын ішкіздім, Жүзі бырысып ішті.» (Оны өлтіріп, ісін бітірдім, серіктерін де бездірдім, елім заһарын ішкіздім, оны түр - жүзі бүрісіп тұрып ішті). UF YF: уық, киіз үйдің уығы, тіреу ағашы. ОҚ ОҚ: енші, үлес. Мирасқа тиетін үлес. Анар бір оқ тегді — Оған бір үлес тиді.» ОG ӨГ: ақыл - ес, зерде, пайым. Ақылды, зерделі және ойы зор адамдарды «ega өгә — дана» дейді. Орта жастан асқан хайуанның барлығына «Өг — Өк» деп айтылады. Мәселен, төрт жастан асқан атты Qg at — Өг ат» дейді. IG ІГ: кесел, дерт. ОL ӨЛ: ылғал, дымқыл, жас. EL EJI: аттың тағы бір сипаттағы атауы. Ататүріктердің қанаты болғандықтан, атты «el — ел» деп те атайды. Атбағарларды (ат бапкерлерін) «ел башы — ел басы» дейтіні сондықтан. Бұл «уәлаят басы » деген сөз болса да, одан «атбағар» деген ұғым аңғарылады. EL ЕЛ: екі ел, екі хан, немесе бек арасындағы келісім, жарастық. «Iki beg birle el boldbi: Ікі бег бірле ел болды — Екі бек бір-бірімен ел болды.» EL EJI: ұсақ, төмен, пәс. Ел кіші — Төмен адам.» «Ел қиш: Ел құш — Тазқара. (Ұсақ кұрт, құрбақа, көбінесе өлекселермен қоректенеді. Өзі аулай бермейді. Сондай кұс). UM ҮМ: Er urn boldbi: Ep ұм болды — Адамның іші бұзылды, көп ет жегендіктен, адамның асқазаны бұзылды.» ON ОН. (Тоғыздан кейінгі санның аты.) YN ҮН: үн, дауыс. (Созып та, қысқа да айтылуы мүмкін). UN ҮН. (Бидайдың ұны дегендегі.) EN ЕН: En jer: Ен иер — Ен жер; еңіс, ойпаң жер». «Ен иұқ— Ой - еңіс». EN ЕН: бір нәрсенің ені. Bu bоz еnі nеshе: Бұ без ені неше — Бұл бөздің ені қанша?» IN ІН: қабылан, түлкі және соған ұқсас жыртқыштардың іні. Бұл сөз «ом jin — иін» секілді болып та кездеседі. IN//JIN N: қойдың қыйы. жүктеу/скачать 94,7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|