Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Түйін. Ауыздық>ау>ыз (ы+з) -дық=ауыздық. Ауыз
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кÿмÿльдÿрÿкъ
- Өмілдірік
| Түйін. Ауыздық>ау>ыз (ы+з) -дық=ауыздық. Ауыз>уыз жасалу моделі бір сияқты. А (ауызды ашу ) уыз (алғашқы) деп қарастыруға да болады.
Өмілдірік. Қоңыраулы жүген, күмбезді өмілдірікті көп жасадым (Жұлдыз; 1978). Өмілдірік сары алтын, күлікке тақса болар сол (М-Ж., 25). Жабу сыртынан өмілдіріктеп, құйысқандап күміс ер-тоқым ерттепті (Әуезов, 1987). Кÿмÿльдÿрÿкъ – тур. كملدرك тоб., كرمولتريك күмүлтрйк хомут; ошейникъ съ кораллами, надваемый на шею лошадей и верблюдовъ (Вамб.) (Будагов, 1871: 2 том. 137). «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде» өмілдірік сөзінің шығуына монғол тіліндегі эмээл//емел (ер) сөзі әсер еткені айтылады (1966: 156). Є.Н±рмаѓамбетов: -өмілдірік (өм+ілдірік) іл етістігімен байланысты қарастырады (Бес жүз бес сөз, 1994: 224). Біздің ойымызша -дірік емес, -ілдірік. М±ныњ алѓашќы т‰бірі «іл» (ілу) етістігімен байланысты болуы м‰мкін (кµз+ілдірік, тµбе+ілдірік, саѓа+ілдірік>саѓалдырыќ>саѓалдырыќ. «¤мілдірік» сµзініњ жасалу жолы да осылай ќарастырылѓаны лазым (Бес жүз бес сөз, 1994: 224). Сағалдырық сөзі бас киімге қатысты қолданылған; өмілдірік (өм-іл-дірік) (Жанпейісов, 133). Әйелдердің төсін омырау (омырау таңғыш)-дейді. Л.З. Будагов: алт. كلتكاي اومرو öмÿрÿ – поперечный, боковой подоль (шубы, платья) деп түсіндіреді (Будагов, 133). В.В. Радлов: омраулýк [Кіr., von омрау+лык ] нагрудникъ лошади – der Brustriemen des Pferdes - дейді (1893: 1170). Кµз+ілдірік: аттыњ кµзін саќтау ‰шін ќылдан тоќып ілдірік ілген. Махмуд Ќашќари: Кµзулдурку – жылќыныњ ќылынан арнайы тоќылып, ауырѓан, ќарлыќќан кµзге ќалќалап байлап ќоятын кµзілдірік – дейді (МҚ, 186 бет.). Тµбе+ілдірік = ілдірік: сєукеленіњ ±шар бетіне ќадалѓан єшекейленген, бедері бар зат. Тµлеуов: табалдырыќ, кекілдірік деген сµздегі -ылдырыќ//-ілдірік туынды зат есімніњ ж±рнаѓы ретінде ќарастырѓан (Қазақ тіліндегі есім сөздердің жасалуы. 1973. 77, 76 б.). Өмілдірік сөзі де осы жолмен омырауға қатысты туған болуы керек. Жоғарыда Л. Будагов ат-әбзелдері атқа қатысты туғандығын айтқан еді. Ауыздық бөлімін қараңыз. Өм>ом>омырау>өңірі>ем (емшек)>өмір шығу тегі бір сөздер сияқты. Г. Смағұлова ем (у) түбір тұлғасы тура Э. Севортян пікіріне сүйеніп:>емешесі, емшегі, емесесі, еметайы (құру), езілу (үзілу)-деген тұлғалық өзгерістермен айтылатын тіркестер бар – дейді (Фразеологизмдердің варианттылығы, – Алматы, Санат. 1996: 85 б.). Академик Ә. Қайдар омраз, омуроу, омырағ, амар, омра формаларында қолданылып, негізінен «төс», «көкірек», «бұғана» сияқты мағынаны білдіреді. Ал, монғол тілінде омруд – «бұғана», бурят тілінде оморюу(н) – «аттың төсі», қалмақ тілінде омруһ//омру – «төс», «көкірек тұсы» сияқты мағыналарда қолданылатынын жазады (Түркітануға кіріспе, 2004: 118 б.). жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|