Microsoft Word Кайыпназарова Ж

 

14

Диалектілік 

фразеологизмдердің 

лексикалық 

құрылымындағы 

ерекшеліктердің өзін бірнеше топқа бөліп қараймыз.  

а)  Жалпы  лексиканың  элементтерінен  құралып,  диалектіде  басқа 

мағынада  қолданылатын  фразеологизмдер:  тіс  қаққан–көп  нәрсені  көрген, 

сүмдығы  басым  адамға  айтылады,  аяғынан  тозу-  көп  жүру  мағынасында, 

қабырға  ағайын–  жамағайын  т.б.  Осы  сияқты  фразеологизмдердің 

құрамындағы  сыңарлары  өзінің  әдеби  тілдегі  мағынасынан  айрылып, 

диалектіде тұрақты сөз тіркестерінің құрамында кездесіп отырады. 

ә) Әдеби тілде мүлдем кездеспейтін, тек қана диалектілік элементтерден 

құралған  фразеологизмдер.  Мәселен,  парт  болу,  парты  шықты  –  ашулану 

мағынасында  қолданылады.  Бұл  тіркес  «парт»  деген  еліктеуіш  сөзден 

жасалған  болса  керек.  «Парты  шығу»  тіркесі  қазақ  тілінің  Арал  говорында 

ісіп-кебу,  быртыю  мағынасында  кездеседі

1

.  Бұл  сөздің  төркіні  әдеби  тілдегі 

бырт,  быртыю  деген  сөздермен  байланыста  болып,  Қарақалпақ  қазақтары 

тілінде «б» дыбысының орнына «п» қолданылған. 

Әуірі  басылу  –  ашуы  қайту  мағынасында.  Ал  қазақ  тілінің  басқа 

говорларында  көңілдің  албырттығы,  желгі  басылу  деген  мағынаны 

аңғартады.  «Әуірі»  сөзінің  түбірі  –әур,  -і–қосымша.  Сөздің  шығу  төркіні 

мағыналық  жағынан  тіліміздегі  өр  (өркөкірек  дегендегі)  сөзімен  байланыста 

емес  пе  деген  ой  келеді.  Себебі  өзбектің  көне  тілінде  өр–көргенсіз,  дөрекі, 

ақымақ  деген  сөз.  Бұл  сөз  тізбегі  қазақ  тілінің  оңтүстік  говорларында  және 

осы  Қарақалпақ қазақтарының оңтүстік аудандарында жиі кездеседі. 

Ақыретіне  жеткізу  –  қатты  ұрысу,  сөгу  мағынасында.  Ол  жағымсыз 

сөздермен балағаттап, ақыретіне жеткізді. Араб тілінде ахрет өлген адамның 

денесін орайтын ақ мата деген мағынаны береді

1

.   

Пұшайман  жеу  –  өкіну  мағынасында.  Пұшайман-парсы  сөзі  болып,  ол 

тілде опық жеуші, өкінуші деген мағынада қолданылады

2

. Бұл сөз қарақалпақ 

тіліне ауысқан. 

                                                

1

 Қазақ диалектологиясы. Алматы. 1965. 12-бет. 

1

 Бекмұхаметов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. Алматы, 1977, 24-бет. 

2

 Оңдасынов Н. Парсыша-қарақалпақша түсіндірме сөздік. Алматы, 1974, 41-бет. 

 

15

Диалектіде  көп  мағыналы  «дасымал»  сөзімен  қалыптасқан  «біреудің 

дасымалын сықпа» (жағымпаздану) деген фразеологизм кездеседі. Өзі барып 

тұрған  дасымал  екен.  Дасымалдықтан  тауып  жүрген  пайдасы  жоқ. 

Қарақалпақ  тілінде  дасмал  –  ыдыс-аяқ  жуатын  шүберек;  дасымалшы–

жағымпаз  мағанасында  кездессе,  өзбек  тілінде  дастмол  ыдыс-аяқ  жуатын 

шүберек мағынасында жұмсалады

3

. 

Тұрақты  сөз  тіркестері  ұзақ  ғасырлап  бойы  қолданылып,  әбден  тұтасып 

қалыптасқан.  Олардың  құрамындағы  бірқатар  сөздердің  бастапқы  мағынасы 

ұмытылып,  түсінбейтін  дәрежеге  жеткен.  Мұның  өзі  бірқатар  жай  тізбектің 

тұрақты  сөз  тіркесіне  айналуына  себепші  болады.  Мысалы:  Омалып  қалу, 

омалып  отыру  –  бір  жерде  тұрмай  отыра  беру.  Отырсаң  омал,  отырмасаң 

жоғал (Фольк). 

Омалып  қалғыр  (қарғыс  сөзі)  дегендегі  «омал»  сөзі  қалшиып  қал  деген 

мағынаны  білдіреді.  Қаарқалпақ  тілінде  де  –  осы  мағынада.  Сонымен  қатар 

диалектіде  аллитерация  жолымен  жасалған  фразеологизмдер  де  бар;  келеге 

келтіру, кестесі келісу, қарымы қайту т.б. 

Көрсетілген  тұрақты  сөз  тіркестердің  қолданылуы  бірдей  емес, 

бірсыпырасы диалектіде кең көлемде қолданылса, кейбіреулері бір-екі аудан 

көлемін  ғана  қамтиды.  Көбіне  әдеби  тілде  кездеспейтін  фразеологизмдер 

қарақалпақ, өзбек тілінің элементтерінен құралған. 

Фразеологизмдердің  кейбір  мәселелерінің  дұрыс  шешілуі,  қазіргі  қаазқ 

тілінің материалдарына байланысты. Сондықтан фразеологиялық  тізбектерді 

жан-жақты тексеріп, әлі де кеңірек зерттеген жөн.

 

жүктеу/скачать 323,84 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: