Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

54
• 
Хаббл
 
тұрақтысы
 
(
Н
) – 7,8 
км
/
с
·
мегеперсек
, 
галактикада
жинақталған
аспан
денелерінің
бір
-
бірінен
қашықтау
жылдамдығы
немесе
Ғарыш
əлемінің
ұлғаю
мүмкіндігінің
өлшемі
болып
санала
-
ды
.
Ғарыш
 
əлемі
.
Бізді
қоршап
тұрған
аспан
əлемі
ортасының
негізгі
қасиеттерін
танып
-
білу
үшін
ең
алдымен
, 
оның
ғарыш
кеңістігіндегі
орнын
анықтау
қажет
. 
«
Ғарыш
» 
дегеніміз
– 
бізді
қоршап
жатқан
уақыт
жəне
кеңістіктегі
шексіз
материялық
дүниенің
(
метагалактика
) 
көзге
көрінетін
бір
бөлігі
ғана
. 
Бұдан
шығатын
қорытынды
: 
бар
əлем
осымен
шектелмейді
, 
бұл
тек
қазіргі
уақыттағы
аспан
əлемінің
бізге
белгілі
шағын
кеңістігі
ғана
. 
Ал
оның
шекарасының
уақыт
өте
келе
, 
бақылаудың
озық
мүмкіндіктері
туындаған
сайын
, 
ауқымы
мен
аумағы
жағынан
тоқтаусыз
кеңейе
беретіндігі
айқын
нəрсе
. 
Өйткені
есептеулер
бойынша
неғұрлым
қашық
орналасқан
аспан
əлемінің
кейбір
бөліктерінің
сəулелері
жер
бетіне
10 
млрд
жылдар
шамасында
жетуі
мүмкін
.
Астрономдардың
зерттеулері
бойынша
Аспан
əлемі
өте
қуатты
жарылыстар
нəтижесінде
бұдан
шамамен
17-18 
млрд
жыл
бұрын
пайда
болған
. 
Бұл
құбылысты
Үлкен
 
жарылыс
 
деп
атайды
. 
Аспан
əлемін
құрайтын
барлық
нысандардың
құрамы
алғашқыда
сутегі
(80%) 
мен
гелийден
(18%) 
тұрған
, 
ал
қалған
азғана
бөлігі
басқа
элементтерден
құралған
деген
болжам
бар
. 
Бұл
тұжырымның
шындыққа
жанасатындығын
бізге
ең
жақын
орналасқан
алып
жұлдыз
Күннің
құрамы
дəлелдейді
.
Ғарыш
кеңістігін
зерттеу
барысында
оны
құрайтын
аспан
денелеріне
жаратылыстанудың
негізгі
заңдылықтарының
барлығының
да
оларға
тəн
екені
анықталды
. 
Алайда
ғарыш
құрамы
тұрақты
емес
, 
оның
барлық
физикалық
көрсеткіштері
уақытқа
тəуелді
болып
саналады
. 
ХХ
ғасырдың
соңындағы
зерттеулер
бойынша
Ғарыштағы
материяның
дамуында
жарылыс
құбылыстарының
ерекше
маңыз
атқаратындығы
анықталды
. 
Осы
жарылыс
əсерінен
Ғарыш
объектілерінің
дамуында
бір
сапалық
күйден
екіншіге
сапалық
күйге
өту
процесі
жүреді
, 
бұл
өз
кезегінде
жаңа
аспан
денелерінің
туында
-
уына
əкеліп
соғады
. 
Ғарыш
кеңістігінің
өзін
-
өзі
қалыптастыруы
мен
реттеп
отыруы
үздіксіз
жүріп
отыратын
құбылыс
.
Қазіргі
таңда
Ғарыш
 
пульсациясы
деген
гипотезаның
маңызы

55
өте
жоғары
. 
Бұл
тұжырымдама
бойынша
Ғарыш
эволюциясының
ба
-
стауы
бар
, 
бізге
белгілі
Ғарыш
кеңістігінің
шекарасы
тұрақты
емес
, 
ол
Хаббл
 
теңдеуі
көрсеткендей
жылдамдықпен
кеңейіп
отырады
: 
v 
= H R
, 
мұндағы
v – 
жылжу
жылдамдығы
, 
H
–
 
Хаббл
тұрақтысы
; 
R
– 
Галактикаға
дейінгі
қашықтық
.
Осы
тұрғыдан
қарағанда
ғарышты
мəңгілік
деп
айту
мүмкін
емес
, 
алайда
, 
оның
абсолюттік
жасы
мөлшермен
13-
тен
18 
млрд
жыл
шамасында
деп
есептеледі
.
Ғарыштағы
 
заттар
 
тығыздығы
.
Ғарышты
құрайтын
аспан
денелерінің
зат
тығыздығы
оның
жеке
бөліктеріндегі
таралуы
бой
-
ынша
30 
деңгейге
бөлінеді
. 
Ең
жоғарғы
тығыздық
нейтрондық
 
жұлдыздарға
тəн
(10
14
г
/
см
3
), 
ал
ең
төменгі
көрсеткіш
(10
-24
г
/
см
3
) – 
тұтастай
алғанда
Галактика
 
кеңістігіне
 
тəн
. 
Ф
. 
Ю
. 
Зигель
мəліметтері
бойынша
жұлдыз
аралық
заттың
қалыпты
тығыздығы
сутек
атомдарымен
салыстыра
есептегенде
бір
молекула
жағдайында
(2 
атом
) 10 
см
3
құрайды
, 
ал
тығызданған
тұмандықтарда
олардың
саны
бірнеше
мың
молекулаға
жетеді
. 
Егер
заттар
концентрациясы
1
см
3
-
қа
20 
сутек
атомынан
асса
, 
аккрецияға
(
бірігу
, 
кірігу
) 
ұласатын
қосылу
процесі
басталады
.
Ғарыштың____заттық____құрамы_.'>Ғарыштың
 
заттық
 
құрамы
.
Соңғы
астрономиялық
зерттеулер
ғарышта
оның
дамуын
реттеп
отыратын
энергия
барын
дəлелдеген
. 
Ғарышты
құрайтын
аспан
денелерінің
жалпы
массасының
тек
7%-
ы
ғана
көзге
көрінеді
, 
яғни
жарық
шашатын
зерттеуге
мүмкіндігі
бар
нысандар
; 16%-
ы
– 
қара
материя
, 
бірақ
зерттелмеген
нысандар
; 
ал
қалған
77%-
ы
– 
көрінбейтін
заттар
, 
яғни
«
жасырын
масса
» 
немесе
тылсым
энергия
көзі
деп
аталады
.
Сəулелену
спектрінің
сипаты
бойынша
анықталатын
көзге
көрінетін
зат
құрамы
негізінен
сутек
(80-70%) 
жəне
гелийден
(20-
30%) 
тұрады
. 
Ғарыш
əлемі
қалыптасуы
жағынан
«
реликт
» 
сəулелер
деп
аталатын
ерекше
электромагниттік
сəулелермен
толтырылған
, 
олар
ғарыш
қалыптасуының
ең
алғашқы
кезеңдерінен
сақталып
қалған
. 
Реликт
сəулелердің
өзгерісі
олардың
бағыттарына
тəуелді
емес
.
Ғарыштың
 
құрылымы
.
Ғарыш
əлемін
құрайтын
аспан
денелері
Хаббл
заңы
бойынша
кең
масштабта
алғанда
изотропты
жəне
біртекті
болып
келеді
, 
изотроптық
қасиеттің
басты
белгісі
нысандардың
кеңістіктегі
бағытының
тəуелсіз
болуы
, 
ол
өте
алыс
қашықтықтан
келетін
реликт
радиосəулеленудің
біртекті
таралуымен
түсіндіріледі
. 
Ең
соңғы
нақты
ақпараттар
бойынша
ғарыш
əлемінің
түрлі

56
кеңістігіндегі
нысандардың
сəулелену
жиілігінде
ауытқулар
тіркелмеген
, 
бұл
өз
тарапынан
ғарыш
əлемінің
жалпы
алғанда
біртектес
екендігін
дəлелдейді
. 
Заттар
тығыздығының
ауытқуы
ор
-
таша
көрсеткіш
мөлшерінен
3%-
дан
аспайды
.
Аспан
əлемінің
екінші
бір
ерекшелігі
тар
ауқымда
алғанда
біртекті
емес
жəне
құрылымды
(
дискретті
) 
болып
келуінде
. 
Ғаламдық
масштабта
жүздеген
мегапарсек
ғарыш
заттарын
галак
-
тика
мен
галактикалар
жиынтығынан
тұратын
біртекті
біртұтас
орта
деп
қарастыруға
болады
. 
Ал
олардың
əр
бөлшегіне
зер
салып
қарайтын
болсақ
, 
олардың
орналасуының
өзіндік
құрылымдық
иерархиялық
ерекшелігі
байқалады
. 
Ғарыш
əлемінің
құрылымдық
элементтеріне
ғарыштық
денелер
, 
ең
алдымен
, 
жұлдыздар
жатады
. 
Олар
түрлі
деңгейдегі
жұлдыздар
шоғырын
түзеді
. 
Жұлдыздық
шоғырдың
қатары
: 
галактика
 
– 
галак
-
тика
 
шоғыры
– 
метагалактикадан
құралады
. 
Олардың
барлығы
бір
орталықты
айнала
үнемі
қозғалыста
болады
.
2.2. 
Галактика
, 
олардың
 
түрлері
. 
Құс
 
жолы
Жерге
ең
жақын
орналасқан
, 
ең
анық
көрінетін
Галактика
-
ны
(
грек
тілінде
, 
galaktikos
– 
сүт
тəрізді
деген
мағынаны
береді
) 
– 
Құс
 
жолы
 
немесе
құрамына
Күн
жүйесі
енетін
болғандықтан
«
біздің
Галактика
»
деп
атайды
, 
ол
 
шамамен
200 
млрдқа
жуық
алып
жұлдыздар
мен
жұлдыздар
жиынтығынан
құралған
(
12-
сурет
). 
Құс
жолының
жұлдыздық
табиғатын
тұңғыш
рет
1610 
жылы
Галилео
 
Галилей
байқаған
. 
Алайда
Галактика
табиғатын
жүйелі
зерттеу
Х
V
ІІІ
ғасырдың
екінші
жартысынан
бастау
алады
. 
1847 
жылы
В
. 
Я
. 
Струве
жұлдыздар
саны
галактикалық
жазыққа
қарай
артатынын
, 
ал
Күннің
Галактика
ортасында
орналасқанын
анықтаған
.
ХХ
ғасырдың
басында
неміс
астрономы
Х
. 
Зелигер
мен
голланд
астрономы
Х
. 
Шепли
Галактика
орталығының
бағыты
Мерген
 
шоқжұлдызында
 
екендігін
, 
ал
Күннің
Галактика
орталығынан
тыс
жерде
орналасқандығын
дəлелдеп
берді
. 
Жерден
қарағанда
, 
Құс
жолы
– 
кең
, 
ақшыл
жолақ
болып
орналасқан
аса
көп
жұлдыздар
мен
жұлдыздар
шоғырынан
құралған
құс
жолына
ұқсайды
. 
Алайда
аспан
кеңістігінде
қатарласа
орналасқан
жұлдыздар
бір
-
бірінен
өте
қашық
орналасқан
. 

57
Сондықтан
əртүрлі
бағытта
секундына
жүздеген
километр
жылдамдықпен
қозғалатындығына
қарамастан
олар
бірі
-
бірімен
ешқашан
соқтығыспайды
. 
Жұлдыз
аралық
заттар
да
кеңістікте
біркелкі
таралмаған
. 
Олардың
басым
көпшілігі
тұмандықтар
түрінде
галактикалық
жазықтықта
түрліше
шоғырланады
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: