Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

182
пайда
болған
) 
басталуы
керек
еді
. 
Газдардың
ыдырауы
мантияның
химиялық
құрамына
тəуелді
болды
. 
Сондықтан
оның
химиялық
құрамының
негізгі
эволюциялық
белгілерін
қарастыру
қажет
.
Алғашқы
жер
заттары
құрамындағы
ауыр
фракция
– 
темір
жəне
оның
қосылыстарының
(Fe, FeO, FeS, Ni) 
бөлінуі
, 
мантиядан
бөлінген
бұл
элементтер
төменге
орын
ауыстырып
, 
жер
ядросын
қалыптастырды
. 
Ал
жеңіл
əрі
қозғалмалы
элементтер
(H
2
O, K
2
O, 
Na
2
O, CO
2
, N
2
жəне
т
.
б
.) 
жер
қыртысы
, 
гидросфера
мен
атмосфераны
түзді
.
Ерте
архейде
алғашқы
заттан
барлық
темір
бөлінгеннен
кейін
көп
таралған
жəне
аз
қозғалатын
оксидтер
(SiO
2
, MgO, Al
2
O
3
, CaO) 
кон
-
центрациясы
жоғарылай
бастады
. 
Қазіргі
кезде
олардың
мантиядағы
концентрациясы
шамамен
1,5 
есе
жоғары
. 
Қозғалмалы
қосылыстар
мен
Na
2
O 
концентрациясы
бірнеше
рет
өсті
. H
2
O, K
2
O 
жəне
Rb
2
O 
көп
мөлшерде
шығарылғандықтан
олардың
мантиядағы
мөлшері
уақыт
өте
келе
екі
есеге
азайды
. 
Ман
-
тияда
уран
жəне
торий
сияқты
радиоактивті
элементтердің
концен
-
трациясы
бірнеше
есе
азайды
. 
Бұл
радиоактивті
элементтердің
ыды
-
рауы
есебінен
жүрді
. 
Архей
ортасынан
бастап
FeO 
концентрациясы
азая
бастады
.
Протерозой
жəне
фанерозойда
қалған
элементтер
концентрация
-
сы
мен
қосылыстардың
бародиффузиялық
бөліну
механизмі
жүзеге
аса
басталғаннан
кейін
, 
мантияда
темір
жəне
оның
тотықтарының
ядроға
өтуі
жоғарылай
бастады
. 
Ядролық
заттардың
концентрация
-
сы
мантияда
протерозойдан
бастап
азайды
. 
Осындай
жолмен
архейден
кейін
мантиядағы
никель
, 
плати
-
на
, 
алтын
, 
темір
сульфиді
, 
қорғасын
, 
мыс
жəне
т
.
б
. 
элементтер
концентрациясының
жер
ядросына
жылжуы
өзгерді
.
Ерте
архейде
алғашқы
заттар
дифференциациясы
процесі
басталғаннан
кейін
мантиядағы
темір
концентрациясы
төмендеу
керек
еді
. 
Соңғы
архейде
жеңіл
балқитын
қорытпалардың
Fe, FeO, 
Fe
2
O 
жіктелуге
түсуіне
байланысты
темір
концентрациясы
қайтадан
жоғарылай
бастады
(5,5%). 
Бұл
архейдің
соңында
мантияда
конвекциялық
температураның
төмендеуімен
байланысты
болды
. 
Темір
толығымен
мантиядан
0,5 
млрд
жылдан
кейін
жойылды
. 
Кембрийге
дейінгі
кезеңде
ман
-
тияда
жəне
рифт
зонасында
басты
химиялық
реагент
гидросфера
жəне
атмосферадан
оттегімен
белсенді
қосылысқа
түсетін
темірдің
мөлшері
азайды
.

183
Жеңіл
жəне
қозғалмалы
элементтер
тығыз
мантия
заттары
арқылы
сыртқы
геосфераға
тек
терең
жарықтар
арқылы
, 
базальтты
магманың
құйылуы
есебінен
өтуі
мүмкін
.
Архей
жəне
ерте
протерозой
атмосферасы
қайта
қалпына
келетін
болған
. 
Осы
кезеңде
алғашқы
беткі
су
айдындары
пайда
болды
. 
Ағылшын
геологтары
С
. 
Мурбат
, 
РК
. 
О
’
Найон
жəне
Р
. 
Дж
 
Панкхерс
Гренландияның
оңтүстік
-
батысындағы
алғашқы
шөгінді
жыныстарға
қарап
, 
Жерде
мұхит
3,8 
млрд
жыл
бұрын
пайда
болған
, 
мұхиттағы
тіршілік
4,2-3,8 
млрд
жыл
бұрын
басталған
деп
болжай
-
ды
. 
Бірақ
бұл
туралы
нақты
мəліметтер
жоқ
. 
Алайда
, 
ежелгі
пай
-
далы
қазбалардың
құрамында
абсолюттік
жасы
3,5 
млрд
жыл
-
дан
асатын
бактериялар
кездеседі
. 
Бұл
бактериялар
сол
кезеңде
олардың
органикалық
заттар
синтездеуі
үшін
Күн
энергиясын
пай
-
даланып
, 
метоболизм
əрекетінің
жүзеге
асуына
қажетті
жағдайдың
болғандығын
болжауға
мүмкіндік
береді
.
Екінші
реттік
атмосфера
су
буынан
, CO
2
жəне
басқа
да
газдар
фракцияларынан
(H
2
S, CO, H
2
, CH
4
, NH
3
HF, HCl, Ar) 
тұруы
мүмкін
(
90-
сурет
).
90-
сурет
. 
Екінші
 
реттік
 
Жер
 
атмосферасының
 
құрамы
Фотосинтез
процесі
кезінде
оттегінің
бөлінуі
өте
маңызды
оқиға
болды
. 
Бастапқыда
оттегі
минералдар
мен
заттардың
тотығу
процесіне
жұмсалды
. 
Тұтыну
жылдамдығы
артқан
кезде
О
2
біртіндеп
атмосферада
жинақтала
бастады
, 
соның
нəтижесінде
атмосфераның
қазіргі
құрамы
қалыптасты
. 
Стратосферада
оттегі
фотохимиялық
реакцияға
түсіп
, 
оның
негізінде
озон
(
О
3
) 
қалыптасты
. 
Озон
қабаты
жердегі
тіршілікті
қауіпті
ультракүлгін
сəулелерден

184
қорғап
, 
ұстап
қалады
. 
Атмосферадағы
азоттың
үлесі
біртіндеп
өсіп
, 
көмірқышқыл
газының
мөлшері
өсімдік
əлемі
эволюциясы
жəне
ги
-
дросферада
су
қоймалары
көлемінің
артуына
байланысты
біртіндеп
азайып
, 
атмосфера
қазіргі
жағдайға
жақындады
(
91-
сурет
).
91-
сурет
.
 
Қазіргі
 
Жер
 
атмосферасының
 
құрамы
Атмосфера
құрамындағы
газдардың
өзгерісі
əр
кезеңде
климат
-
тық
жағдайға
тікелей
əсер
етеді
. 
Жердің
геологиялық
тарихында
мұндай
жағдай
бірнеше
рет
қайталанды
. 
Климат
өзгерістерін
Жер
шарының
көптеген
аудандарынан
қазіргі
кезде
де
байқауға
болады
. 
Оған
климат
қалыптастырушы
факторлар
өзгерісі
– 
Күннің
қарқынды
сəуле
шашуы
(11-
жылдық
, 
22-
жылдық
– 
геомагниттік
, 
ғасырлық
), 
геомагниттік
өріс
əсерінің
күшеюі
, 
атмосфераның
жалпы
циркуляциясындағы
түрлі
өзгерістер
, 
соңғы
ғасырлардағы
адам
əрекетінің
ерекше
қарқын
алуы
жəне
т
.
б
. 
жағдайлар
себепші
болуда
.
Қазіргі
 
кезде
 
климаттың
 
апатты
 
құбылыстарын
 
болжау
 
жəне
 
олардың
 
алдын
 
алу
 
бағытындағы
 
ғылыми
-
зерттеу
 
жұмыстары
 
кеңінен
 
жүргізілуде
.
Қорыта
 
келгенде
,
 
жоғарыда
 
аталған
 
биогеохимиялық
 
проце
-
стер
 
атмосферада
 
тек
 
аз
 
ғана

температуралық
 
өзгерістер
 
диа
-
пазонында
 
жүзеге
 
асты
.
Атмосфераның
 
құрамы
 
жəне
 
маңызы
. 
Атмосфера
– 
Жер
шарының
ауа
қабығы
, 
ол
салмақ
күшіне
байланысты
планетаның
айналып
қозғалуына
қатынасады
. 
Жалпы
салмағы
5·10
15
т
шамасын
-
да
болатын
атмосфера
əртүрлі
газдардан
, 
су
тамшылары
мен
шаң
-
тозаңнан
тұрады
. 
Атмосфераның
төменгі
бөлігі
Жер
бетімен
шектеледі
. 
Ал
жоғары

185
шекарасы
ретінде
соңғы
ғылыми
деректер
бойынша
1000 
км
биіктік
алынады
, 
бұдан
əрі
қарай
ауа
өте
сиреген
күйде
болады
. 
Шамамен
100 
км
дейінгі
биіктік
аралығында
ауа
көлемі
жөнінен
мынадай
газдардан
тұрады
: 
азот
– 78%, 
оттегі
– 21%, 
инертті
газдар
- 
1%-
ға
жуық
(
оның
0,93%-
ы
аргон
), 
көмір
қышқыл
газ
– 0,03%-
ды
құрайды
. 
Ауа
құрамындағы
криптон
, 
ксенон
, 
неон
, 
гелий
жəне
сутегі
газдары
өте
аз
мөлшерде
болады
. 
Атмосфераның
төменгі
қабатында
ауа
құрамы
салыстырмалы
түрде
тұрақты
болады
, 
тек
өнеркəсіпті
аудандар
мен
ірі
қалалар
үстінде
көмір
қышқыл
газдың
үлесі
он
есеге
дейін
артуы
мүмкін
. 
Лас
ауаның
құрамында
бөгде
қосылыстар
(SO
2
жəне
СО
жəне
т
.
б
.) 
да
кездеседі
. 
Шамамен
200-1000 
км
биіктікте
ауа
құрамында
оттегі
басым
, 
ол
ультракүлгін
сəулелер
əсерінен
атомдарға
ыдыраған
күйінде
болады
. 
1000 
км
-
ден
биікте
сиреген
атмосфера
негізінен
гелий
мен
сутегіден
тұрады
, 
сутегі
зарядталған
атомдар
күйінде
таралған
. 
Атмосфера
құрамындағы
əрбір
газдың
атқаратын
қызметі
бар
. 
Азот
белок
құрамына
жəне
нуклеин
қышқылдарының
құрамына
енеді
, 
ал
оның
қосылыстары
өсімдіктерді
минералдық
қорекпен
қамтамасыз
етеді
. 
Оттегінсіз
тірі
организмдердің
тыныс
алуы
мүмкін
емес
, 
сондай
ақ
жану
мен
тотығу
процестері
де
жүрмейді
. 
Жасыл
өсімдіктер
көмір
қышқыл
газын
пайдаланып
, 
органикалық
заттар
түзеді
. 
Атмосфера
газдары
тау
жыныстарының
химиялық
үгілуіне
қатынасады
. 
Ал
шамамен
25-30 
км
биіктіктегі
озон
қабаты
Күннен
келетін
ультракүлгін
сəулелерді
ұстап
қалу
арқылы
тірі
организмдерді
бұл
сəулелердің
зиянды
əсерінен
қорғайды
. 
Ауа
құрамындағы
жай
көзге
көрінбейтін
су
булары
белгілі
жағдайда
су
тамшылары
түрінде
бөлініп
шығып
(
конденсациялану
), 
олардың
тұтасуынан
бұлттар
қалыптасады
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: