Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Үндістандағы әдебиеттің дамуы барысында түрлі үнді тілінде пайда болғандарды «біртұтас үнді әдебиеті» деп есептеген дұрыс па, әлде әрқайсысын жеке-дара үнді әдебиеттері ретінде қарастырған абзал ма деген сұрақ әдебиетшілердің түсінігін анықтауды күрделендіре түседі. Мұнда зерттеу­шілердің «үнді әдебиеті» мен «үнді әдебиеттері» деген екі түсінікті бірдей қолданатындығын айта кеткен жөн. «Үнді әдебиеті» деген термин өз кезегінде аймақтық деңгейдегі түрлі үнді тілінде жазылған әдебиетті қана емес, сонымен қатар Үндістанның іші мен одан сыртқары аймақтарындағы үнді диаспора­ларының ағылшын тілінде жазылған әдебиетін де қамтиды.

Соның ішінде аймақтық деңгейдегі үнді (урду, пенджаб, кашмир, бенгал, маратхи, гуджарати, телугу, синдхи, малаялам т.б.). тілдерінен хинди тіліндегі әдебиет көш ілгері екені есепке алыну тиіс.

Хинди тіліндегі жаңа поэзия 3 кезеңге бөлінеді. Бірінші, 1925-1950 жылдар кезеңінің көш басшысы Бхаратенду Харишчандра саналғандықтан, бұны «Бхаратенду юг» («Бхара­тен­ду кезеңі») деп те атайды. Рухани, эмоционал­­дық әсердің керемет күші, жаңаша ойлардың ескі дәстүрмен астасуы осы автордың даралығының куәлігін анықтайды. Бұл кезеңде романтизм үнді әдебиетінде жақсы дамып қана қойған жоқ, үнді әдебиетінің ары қарай дамуына себеп болды. Көбіне романтизм поэзияда қолданылады. Сол кездегі Үндістанның әлеуметтік-саяси және мәдени даму үстінде болғандығы әдебиетке де мол әсерін тигізді. Соның ішінде Шелли, Байрон, Китс, Вордсворт және т. б. ағылшын романтик-ақындардың шығармашылығы әсер етті. Бұл кезеңнің елеулі тұлғаларының арасында қарама-қайшы­лықтар болды. Ақындардың бір бөлігі үнді поэзиясына жаңа бір леп әкелген романтизмді қолдаса, басқалары бұл ағым хинди әдебиетіне нұқсан келеді деп есептеп, үйреншікті класскикаға келуін шақырды. Үнді әдебиетінің романтизмінің басты тақырыбы – феодалдық тұйықтықтан құтылуға, бостандыққа шақыру, еркін тіршілік етуге қарсы ескі дәстүрден құтылу, адамның жеке тұлғасының дамуына көңіл бөлу. Бұл ақындар арасында қарама-қайшылықтар туғызғанымен, дәстүрлі ежелгі философиямен байланыса отырып, үнділік интел­лигенция арасында жылы қабылданды және үнді әдебиетінде өз орнын таба білді. Рабиндранат Тагор бенгал әдебиетінде, Сурьякант Трипатхи Нирал (1896-1961), Джайшанкар Прасад (1889-1937), Сумитранандан Пант (1900-1977) хинди әдебиетінде, Кешавсут(1866-1905), Рендалкар(1887-1920), Говиндаградж (1885-1919) маратхи әдебиетінде, Пунд­жа­лал гуджарати әдебиетінде, Хитешвар ассам әдебиетінде, Байкунатх Патнаик (1904), Ахтар Ширани (1905-1948), Исрар Ульхак Маджаз (1913-1955) урду әдебиетінде, Вир Сингх (1872-1957), Пуран Сингх (1887-1931) пенджаб әдебиетінде және басқа да көптеген романтик-ақындар үнді әдебиетінде, әуенінді, стилінде – жалпы бар жүйесіне революция жасады. Барлық осы ақындарға әдебиетшілерге қарсы шығуларына тура келді. Мысалы, Махавир­прасад Двиведи романтикалық тенденциялар хинди әдебиетінің табиғатын бұзады деп есеп­теді. Сондықтан ол ақындарды Калидаса негізделіп құралған, моральды-этикалық норма­дағы тақырыптарға сай классикалық дәстүрлерді ұстануын шақырды. Бірақ М.Двиведидің ақындарға қарсы шығуын айыптауға болмайды, себебі ол осындай қарсылығымен қайта жастарға неғұрлым жаңа нәрселер іздеуге талпыныс берді.

1947 жылы 15 тамызда Үндістан тәуелсіздігін алды. Жаңа сувереннитеттік мемлекеттің құрылу мен даму кезеңі басталды. Сонымен қатар әдебиетіне де жаңа толқын лебі келді. Осы себепті оқиғаның әсерімен әдебиеттің басты тақырыбы - әлеуметтік-саяси бостандық, идео­логия үшін күрес. Бірақ ескіліктің қалдығы әлі де берік орнатылған, халқының көп бөлігі діни-философиялық негіздермен әлі де өмір сүретін, феодалдық қарым-қатынас пен капиталистік нормалардың көрші болып келе жатқан елде әдебиет жағынан да көптеген қарама-қайшылықтарға әкеледі. Мемлекеттің тәуелсіздік алуына байланысты әдебиеттің басты тақырыбы – патриоттық сезім, рухтық күш және көптен күткен бостандық туралы болды. Мысалы, Шивмантал Синх Суман жаңа өмір күтіп тұрғаны жайлы жазды. Балкришна Шарма Навиннің (1899-1972) «Біздің Үндістан» атты сол кездегі халық арасында атақты ұрандардың бірі болып кеткен өлеңі мысал бола алады. Бұдан басқа да ақындардың көптеген өлеңдері мысал бола алады: Рамдхарисинх Динкардың «Неру кезеңіне арнау», коммунист-ақын Али Сардар Джафри «Жаңа әлемге сәлем» өлеңдері.

Екінші, 1950-1975 жылдар арасындағы кезең. Бұл кезеңде үнді әдебиетінде лирика дамыды. 50 жылдардың басында романтикалық бағыттың әлсірегені және бостандық рухты күшті шақыратын эмоционалды лириканың күшейгені байқалады. Тәуелсіздікке қол жеткіз­ген бостандық рухы сезімдердің босатуына шақырады. Бұл кезеңнің басты тақырыбы – лирика, сезім, адамгершілік құндылықтар, шынайы махаббат және бақыт. Алдыңғы кезеңдегі романтизмде көрініс тапқан лирикаға қарағанда бұл кезеңдегі лирика толық көрініс тапқан. Солардың елеулілерін атайтын болсақ – атақты пенджабтық әйел ақын Амрита Притамның «Көк шөп үстіндегі сәт» (1949) өлеңі, Агьеяның хинди тіліндегі «Ессіз аңшы» (1954) және «Күн күріші» (1950) өлеңі, Гириджакумар Матхур (1918 дүниеге келген), Рагхувир Сахая (1929 дүниеге келген), Шрикант Варма (1931 дүниеге келген), Кедарнатх Агравал (1912 ж. дүниеге келген) және т. б. ақындарды жатқыза аламыз.

Бұл кезеңде махаббат лирикасы да елең қалмады. Бұл бағытқа да бірталай ақындар өлеңдерін жазды. Мысалға алатын болсақ солардың бірі – Шубхаш Мукхопаддхая. Ол «Мен оралдым» атты лирикалық өлеңінде өзінің сүйгеніне қайта оралғаны жайлы қуанғанын ашық, үлкен шаттанысымен жеткізеді. Бұдан басқа да ақындардың лирикалық өлеңдерін мысалға алсақ болады: Мохан Сингх «Жіберші, мені үйге кіргізші» (1953), Виночандра Наяк «Үйге қарай жол»(1951), Шубхан Мукхопаддхая «Сенен қанша алыс кетсем де...» (1949).

Үшінші, 1975 жылдан осы күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан кезең, яғни әлеу­меттік күш ретінде пролетариатты қолдаған прогрессшіл поэзия. Жаңа заманның басында батыс әдебиеті мен мәдениетін танудың арқасында хинди әдебиетіне көптеген жаңа әдеби жанрлар енді. Алайда драматургиядағы сияқты роман хинди әдебиетінде тікелей батыс әдебиетімен байланыста болғандығынан емес, бенгал әдебиеті арқылы пайда болды. Хинди романдарының пайда болуына дейін бенгал тілінде керемет романдар дүниеге келген.

Жаңа заманғы хинди романдары келесідей үш кезеңге бөлінген, олар - Премчандқа дейінгі романдар, Премчанд және оның замандастары романдары, Премчандтан кейінгі ро­ман­дар. Алғашқы кезеңнің өзінен-ақ әлеуметтік, тарихи, фантастикалық және махаббат – шытырман-оқиғалы романдар деп тақырыбы жағынан бөлуге болады. Әлеуметтік тақы­рып­тағы романдар негізін Балкришна Бхаттың «Нутан брахмачари» және «Сау аджан эк суджан» («Жүз ақымақ пен жалғыз ақылды»), Радхакришнадастың «Нисахай хинду» («Қамқорсыз индус»), Киртипрасад Кхатридың «Джая» («Жеңіс»), Кишорилал Госвамидың «Лаван­глата» («Лаванг ағашы»), Балмукунд Гупттың «Кусум Кумари» («Кусум атты қыз»), Гопалрам Гахмаридың «Наи баху» («Кіші келін») және «Бара бхай» («Үлкен бауыр»), сондай-ақ Ладжарам Мехттың «Дхурт Расиклал» («Әккі Раксиклал») т.б. құрайды. Фантастикалық романдардың негізін қалаушы Деванидан Кхатри танылды. Көптеген адамдар хинди тілін тек оның «Чандра­канта» және «Чандраканта сантати» («Чандракантаның үрім-бұтақтары») рома­нын оқу үшін үйренді. Бұл бағыттағы романның үздік романистері қатарына Кишори­лал Госвами, Харикришна Джаухар да кіреді.

Тек осы түрлі романдардың осал жағына іс-әрекетке толы болып, кейіп­керлердің дара қасиеттері және таза тілде жазылу деңгейінің (санскриттелген, урдуға жақын т.б.) төмен дәрежеде болуы жатады.

Бұл кезеңде әдебиет жаңа әлеуметтік және моральды құндылықтарды бекітуге ұм­тылды. Сондықтан этикалық ойлар романдарда жамандықты жақсылықтың жоюымен жүзеге асты. Романның басты мақсаты қоғамның қайта құрылуы, батыс өркениетіне сыни көзқарас, үнділік әйелдері болды.