Оқулық Алматы, 2014 Əож 631. 67 (075. 8) Кбж 40. 6 я73

Жүйектермен суғарудың əдістері жəне теориялық негіздері

жүктеу/скачать 20,16 Mb.

бет	13/45
Дата	30.03.2020
өлшемі	20,16 Mb.
	#61059
түрі	Оқулық

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 45

Байланысты:
mustafaev auylsharuashylyk (1)
meliorat. mroz-18-1 zem.na kaz

Жүйектермен суғарудың əдістері жəне теориялық негіздері

Жүйектермен суғару – жер бетімен суғарудың барынша жетіл- дірілген түрі, көлбеулігі 0.03-ке дейінгі, тұзданбаған немесе аз тұзданған топырақтарда орналасқан отамалы дақылдарды (жүгері, қант қызылшасы, көкөніс, мақта, жеміс-жидектер жəне басқада дақылдарды) суғаруға қолданады. Суғармалы жерлердің көлбеулігі i > 0.03 болған жағдайда жүйектің топырақтары шайылуға ұшырауы мүмкін. Суғару жүйектерінің жіктелуі 26-суретте көрсетілген.

26-сурет. Суғару жүйектерінің құрылымы

а – майда жəне терең жүйектер; б – саңылау жүйектер; в – егіліп тасталған жүйектер; г – сатылы жүйектер

Қазіргі кезде жүйектеп суғарудың мына түрлері пайдаланылады (26-сурет), жердің еңкіштігі 0.002-ден кіші болғанда терең қазылған жүйекке су толтырып, соңынан су ақпайтын шектелген жүйекпен суару (ақабасыз суару) əдістері пайдаланылады. Бұл жағдайда су ағыны жүйектің соңына жетпей-ақ суды беру тоқтатылады, жүйектің қалған жағы ақаба ағын сумен ылғалдануға тиісті.

Егістік жердің еңештігі 0.004-тен үлкен болғанда, ашық (ағынды) жүйектер (ақабалы су болатын) арқылы суғарылады. Жүйектердегі топыраққа сіңбеген судың бір бөлігі, суғару жəне ақаба арықтарына түседі жəне оларды төменгі егістік жерлерге пайдалануға болады.

Сатылы жүйектеп суғару – ағынды жүйектеп суғарудың бір түрі болып есептеледі. Оның негізгі мəні, егістік жер беті деңгейі- нің бөлінер жерінде жүйектің арақашықтығын бір-бірінен екі есе үлкен етіп тіледі – 120, 130 жəне 140 см, олардың арасына кішкентай жолдар тұрғызады. Бұл жағдайда жүйекпен жолдың арасында үлкен емес сатыланған жерлер пайда болады, оған көкөністер отырғызады. Терең тілінген жырықты жүйектер арқылы суғару біртегіс емес

жəне топырақтарының су сіңіру қабілеті төмен егістік жерлерге ыл- ғал қорын құру жəне дақылдарды жерге сепкеннен кейін суғарар кезінде пайдаланады. Жай суғару жүйектерінен терең тілінген жы- рақты жүйектердің айырмашылығы жүйектің табанына ені 3,5 см тереңдігі 17 см жырақтар тіледі, сонда олардың жалпы тереңдігі 35- 40 см болады. Мұндай суғару жүйектері арқылы топырақ біркелкі жəне тез ылғалданады. Жүйекке берілетін су ағынының шамасын бұл жағдайда 2-3 есе өсіруге болады.

Жүйектеп суғарудың гидравликалық элементтерін анықтауға ар- налған əдістемелік нұсқаның негізінің теориялық үлгісін А.Н. Кос- тяков, С.М. Кривовяз, Н.Т. Лактаев құрастырған.

Жаратылыстану мен мелиорация ілімінің жетістіктерін толық пайдаланудың нəтижесінде барлық тұрғыдан жетілдірілген суғару техникасының құрылымдық бөлшектерін анықтауға табиғаттың заңдылықтарын жəне қағидаларын толық ескеретін В.А. Суриннің əдістемесін жатқызуға болады.

Суғару техникасының құрамдық бөлшектері бір-бірімен мына қатынастық негізде байланысты:

_q__t_₃₆₀₀_1000  m  â  l_á_,

10000

мұнда, q – жүйекке берілетін су өнімінің шығыны, м³/сағат; t – су- ғару мөлшерін егістік танапқа беруге кететін жалпы уақыт, сағат; m

суғару мөлшері, м³/га; l_б– жүйектің ұзындығы, м; в – суғару жү- йектерінің өсінің арақашықтығы, м;

Жүйектеп суғарудың гидравликалық элементтерін анықтау үшін олардың өлшем бірліктерін бір жүйеге келтіру керек, яғни есептелген немесе берілген нақты суғару мөлшерін (m,м³/га) метрмен өлшенген су қабатына (h_нm) айналдыру үшін қайта есептеу керек. Егер есепке алынатын судың топыраққа сіңу енін, жүйектердің арақашықтығына тең деп алсақ (в), онда h_нm=m/100, ал егер есепке алынған судың топыраққа сіңу енін ылғалданған жазықтықтың ұзындығына (w) тең десек, онда h_нm=m · в/100. Екінші жағдайда біріншіге қарағанда h_нmшамасы в/w есе үлкен болады.

Жүйектің су жүріп тұрған қимасының ауданын (w) жəне ылғал- дану жазықтығының ұзындығын (χ) В.Ф. Носенконың өрнегі арқылы анықтауға болады:

_q2/3

w  0.00147 _i_1/3_;

_q2/3

x  0.105 _i_{1/ 6}_,

мұнда, i – жүйек табанының көлбеулілігі.

Суғару жүйектерінің гидравликалық радиусын мына өрнек бо- йынша анықтайды: R = w/χ.

Берілген суғару мөлшерінің шамасы бойынша (h_нm) сызба анали-

^{тикалық əдістемесін}^{пайдаланып,}^h^^h¹^^e K^ât  ^^K^^t^{теңдеу-}

íò â ô

дің негізінде жүйектің соңының ылғалдану уақытының ұзақтығын (t_q) анықтаймыз.

Ауылшаруашылық дақылдарынан егістік танап бойынша біркел-

кі өнім алу үшін K_pкоэффициентінің мəні 0.95-тен төмен болмауы қажет. Егер суғару жүйегінің соңындағы топырақ қабатына қор- ланатын судың шамасын (h_k), суғару мөлшерінің нақты мəніне (h_нm) тең деп қабылдасақ, яғни h_нm= h_k, онда жүйенің басындағы қорланған суғару мөлшері мынаған тең болады:

h_бр= h_н= h_нm/K_p.

Топырақ қабатына қорланатын судың (h_t) суғару уақытына (t)

байланысты теңдеуінің – h  h _1  e^^K^â^^t_ K  t негізінде тұрғы-

t â ô

зылған сызбаны пайдалана отырып, судың жүйектің соңына жету

уақытын (t₁) жəне суғару мөлшерін егістікке толық беретін уақытты анықтауға болады (t_n) (27-сурет).

Суғару жүйегінің соңынан суғару кезіндегі суғару мөлшерін то-

лық егістік танапқа бергенше болатын су ағынының уақыттық шама- сын былай анықтаймыз: t_д= t_n– t₁.

27-сурет. Суғару ұзақтығын анықтауға арналған сызбаның желісі

Суғару жүйегінің табанынан болатын судың меншікті сүзілгіш шығынын мына өрнекті пайдалана отырып анықтауға болады: q_y= K_ф· χ.

Жүйек бойындағы су ағынының шектелген ұзындығын мына

өрнек арқылы анықтауға болады:

Z = q / q_y= q/χ · K_ф.

Есептелген суғару мөлшері жəне бекітілген топырақ қабатының жүйек бойындағы біркелкі ылғалдану көрсеткіші бойынша суғару жүйегінің ұзындығын (l_б) мына өрнек бойынша табамыз:

l_б= L [1 – B · exp(–K_б· t)],

мұнда, K_б– жүйектегі судың жылжуының тепе-теңдік көрсеткіші;

B – өлшемсіз көрсеткіш.

Егістік жердің топырағының су-физикалық қасиетін жəне меха- никалық құрамына байланысты K_бжəне B көрсеткіштерін мына өр- нектер арқылы анықтаймыз:

жəне

K_á

^^K
2

^^V ^/^R^^^K

 ^â⁰ ^á
Â  _.

^_^K_â^^V₀^/^R^_^²^K_á

Топырақтың түрін жəне ылғалдану дəрежесін мінездейтін көр- сеткішті мына өрнек арқылы анықтауға болады:

K_в= ln 2/T_в= 0.693/T_в,

мұнда, T_в– топырақ қабатына судың толық сіңуіне кететін уақыттың жартысын көрсетеді:

T_в= ln 2/K_в= 0.693/K_в.

Егер t > t_дболса, онда суғару жүйегінің соңынан болатын ақаба суын q_cмына өрнек арқылы анықтаймыз:

q_c= q[1 – a_c· exp(–K_в· t)] – q_y,

мұнда, q_y– жүйектің ұзын бойына орныққан судың сіңу шығыны:

Жоғарыда келтірілген ақаба судың меншікті шығынын анықтауға

арналған өрнектен интегралдау арқылы жүйектің соңынан болатын ақаба судың 1 гектарға шаққандағы көлемін анықтауға болады:

m⁰ ¹⁰⁰⁰⁰^_q  q __t  t _ ^a^c^^q^1  exp ^K _t  t _^^^


á



K

^ñáx  l ^

y q _

â

_â q

^^^,

мұнда, a_c– өлшемсіз көрсеткіш, мына өрнек арқылы анықталады:

a_c= 0.73 · exp(–K_в· t_q).

Суғармалы егістік танаптың соңынан болатын ақаба суының меншікті көлемі мынаған тең:

m  m⁰^l^á,

ñá ñá _L

мұнда, L – суғармалы егістік танаптың ұзындығы.

Топырақ қабатынан тереңге сүзілетін су шығынының көлемін (m_ф), жүйектің бастапқы (m_н) жəне соңғы (m_н= m_нт) жағына сіңген су көлемінің айырмашылығының жартысы, m_вп= (m_н+ m_к)/2 ретінде анықтауға болады:

m  m

__m_^hí^^híò ^^¹⁰⁰⁰⁰ __m_.

ô âï ê

2 ^â

 íò

 

Суғармалы егістік жерге суғару желісі арқылы берілген судың көлемі (жалпы суару мөлшері) мынаған тең: m_бр= m_нт+ m_ф+ m_сб.

Суғармалы егістік жердегі суды тиімді пайдалану көрсеткішін

мына өрнек арқылы анықтауға болады: η = m_нт/ m_бр.

Жүйектеп суару кезінде оның техникалық құрылымдық бөлшек-

терінің көрсеткіштері η (0.75-0.90 жоғары) жəне K_p(0.85-0.95 кем болмайтындай етіп) жоғары мəнді қамтамасыз ететіндей етіп таңдап алуға тиісті.

жүктеу/скачать 20,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 45