Көп мағыналы сөздердің ұғымдық сипаты негізінде туындаған

243 
6. Құтқару, арашалау 
7. Бірдей көрмеу, алалау 
ІІ Айыру - қосу 
І Азу: 1. Арықтап жүдеу, еттен арылу 
2. ауыс. Дұрыс жолдан таю, бұзылу 
ІІ Азу – оңалу 
І Ақ: 1. Қардың, сүттің, бордың түсіндей
II Ақ - қара 
Ақ көңіл - арамза 
Ақ көңіл - қара ниет 
І Ақтау: 1. Үйді ақтау 
2. Бидай сияқты дәнді дақылдарды қауызынан тазарту 
3.Жазадан құтқару, ара түсу, кінәсыз деп санау
II Ақтау - жазалау
Ақтау - қаралау 
І Ақыл: 1. Адамның ойлау қабілеті, сана-сезім
2. Пікір, пайдалы кеңес, өсиет 
3. ауыс. Дұрыс шешім, қиындықтан шығудың жолы, 
амалы, айласы 
ІІ Ақыл - ашу 
І Ақырын: 1. Жай, аспай-саспай, баяу 
2.
Ептеп, білдірмей
3.
Байқа, абайла 
II Ақырын - қатты
Ақырын - тез
Ақырын - шапшаң 
І Ақырында: 1. Аяғында, соңында, түбінде 
2. Сөйтіп, не керек, сонымен 
ІІ Ақырында - әуелде 
Ақырында - басында 
І Ал: 1. Ұстау, көтеру 
2. Бір нәрсеге ие болу, тәуелдену, меншіктену 
3. Тамақ жеу, ішу 

244 
4. Басқа жерді жаулау, өзіне қарату, бағындыру 
5. Аң ұстау, аулау 
II Ал - қой
Ал - сал
Ал - бер
Ал - молайт, өсір, арттыр
Ал - таста 
І Алалық: 1.Бірдей еместік, айырмашылық 
2.Бөтендік, жаттық 
3.Ала ауыздық, қырғи қабақтық
ІІ Алалық - ынтымақтық 
І Аласа:1.Биік емес, жатаған 
2.Бойы ұзын емес, қысқа, тапал 
II Аласа - биік
Аласа - ұзын 
І Алғы: 1. Алдыңғы реттегі, ілгерідегі 
2. Алдағы, келешектегі, болашақтағы 
II Алғы - артқы
Алғы - соңғы
Алғы - кейінгі 
І Алғыс: 1. Ізгі ниет, ықылас 
2.
Үздіксіз еңбегі үшін айтылатын ресми құрмет 
ІІ Алғыс - қарғыс
Алғыс - сөгіс 
І Алда: 1. Алдыңғы қатарда, ілгеріде 
2. Болашақта, келешекте 
3. Алдында, маныңда, алыста емес 
ІІ Алда - кейінде
Алда - артта 
I Алды: 1.Адамның беті қараған жағы
2.Үйдің есік жағы 
3.Бір нәрсенің алғашқы кезі, бастамасы 
ІІ Алды - арты 

245 
Алды - соңы 
І Алыс: 1. Шалғай, жақын емес 
2.ауыс. Туыстығы жақын емес, атасы бөлек, бөтен 
IІ Алыс - жуық
Алыс - жақын 
І Апару: 1.Белгілі бір затты бір орыннан екінші орынға алып 
бару 
2.Алып кету, соңына ерту 
3.Бастау, алып бару, ілгері дамыту 
4.Жақындату, таяту 
IІ Апару - әкелу 
І Арғы: 1.Бір заттың ар қараған бет жағы, жиегі 
2. Ертедегі, бұрынғы, өткен 
3. Бұдан кейінгі, соңғы 
ІІ Арғы жақ - бер жақ
Арғы - сыртқы, шеткі жер 
Арғы - бергі 
I Асты: 1. Бір заттың үстіне қарама-қарсы жағы, төмендегі жері,
түбі 
2.Тау, адыр, дөң тәрізділердің төменгі тұсы 
ІІ Асты - үсті 
I Асығыс: 1. Жылдам, шапшаң, шұғыл, тез, жедел 
2. Қарбалас 
ІІ Асығыс - жай
Асығыс - сабырлы 
I Аш: 1. Ас ішпеген, тамақ жемеген 
2. Ішіп-жемі жоқ, жетіспейтін 
ІІ Аш - тоқ 
І Аш: 1. Жабық тұрған нәрсенің бетін шалқайту, аңқайту 
2. Бір нәрсенің үстінде тұрған затты алып тастау 
ІІ Ашу - бүркеу 
Ашу - жұму 

246 
Ашу - қымтау 
I Ашық: 1. Анық, айқын 
2. Әйгілі, көрнеу, жария түрде, жасырын емес 
3. Іркусіз, бүкпесіз, шын ниетпен 
4. Жайдары, ақ жарқын 
ІІ Ашық - жасырын
Ашық - тұйық 
І Ащы:1. Тұзды, тұзы күшті, сор дәмі бар 
2. Ауызды, тілді дуылдататын, ашты; тәтті емес 
3. ауыс. Уытты, зәрлі, өткір; әсері күшті
ІІ Ащы - тәтті 
Ащы - тұщы 
І Аулақ: 1. Алыс, жырақ, қашық 
2. ауыс. Оңаша, жеке, бөлек 
3. Алыс жүр, кет әрі 
II Аулақ - жақын 
Аулақ жүр - бері кел 
І Ауру: 1. Науқас, кесел, дерт, сырқат 
2. Науқас кісі, сырқат адам. 
3. ауыс.Жағымсыз қылық, жаман әдет 
II Ауру - денсаулық 
Ауру - сау 
І Ауыр: 1. Салмақты, зілдей 
2. ауыс. Қиыншылығы, азабы мол;ауырпалығы, 
мехнаты көп
3. ауыс. Қайғылы мұңды; жанға бататын
ІІ Ауыр - жеңіл 
Ауыр - жақсы 
І Аялау: 1. Әлпештеу, мәпелеу 
2. ауыс.Құшағына алу, нұрына бөлеу 
ІІ Аялау - қорлау
І Әбес:1.Oғаш, ерсі, өрескел 
2. ауыс.Бетке шіркеу, ұнамсыз, ұят 

247 
ІІ Әбес - жөн 
Әбес – лайық 
I Әбігер: 1. Әуре-сарсаң, сергелдең, лаң 
2. Мазасыздық, әурешілік, беймазалық 
3. Абыр-сабыр, қарбалас 
IІ Әбігер - тыныш 
І Әділ: 1. Жалғандыққа жаны қас, шындықты сүйгіш 
2. Турашыл, шыншыл 
3. Тура, жөн, дұрыс 
ІІ Әділ - арам 
I Әділдік: 1.Дұрыстық, шындық, түзулік 
2. Дұрыстықты қолдаушылық, шындықты жақтаушылық 
IІ Әділдік - арамдық 
Әділдік - жауыздық 
Әділдік - зұлымдық 
І Әлді:1. Әулетті, қарулы, күшті 
2. Әл-ауқаты жоғары, ауқатты 
II Әлді - кедей 
І Әлсіреу: 1. Бойдағы күш-қуаты азаю, шаршау, қалжырау 
2. Солғындау, бәсеңдеу 
3. ауыс.Үстемдік құра алмау, күш-қуаты төмендеу,
беделі түсу 
IІ Әлсіреу - күшею 
І Бай: 
1. Иелігінде көп мал-мүлкі бар 
2. Сансыз көп, мол 
3. Дәулеті тасыған, жетілген 
4. Әл-ауқатты, табысты 
ІІ Бай - жалшы 
Бай - кедей 
Бай - нашар 
І Байлық: 1. Жиналған дүние, мол дәулет, мал-мүлік, қазына 
2. Бір нәрсенің мол қоры, көзі, молшылық

248 
ІІ Байлық - жарлылық 
Байлық (барлық) - жоқтық; 
Байлық - кедейлік 
I Барлық:1. Молдық, баршылық, молшылық 
2. Бар екендік, жоқ еместік
ІІ Барлық - жоқтық 
Барлық - тарлық
І Бас:1. Дене мүшесі 
2. Тау, қыр, дөң т.б. нәрселердің ең биік жері, шыңы, төбесі
3. Өзеннің, бұлақтың басталған жері, қайнар көзі
ІІ Бас - аяқ 
Басы - етегі 
I Бастау:1. Басшы болу, басқару 
2. Бір нәрсені ұйымдастырып бастап жіберу, ашу 
ІІ Бастау - аяқтау 
Бастау - бітіру
I Басшы: 1. Көсем, дана, данышпан 
2. Мекеменің, оқу орнының басқарушысы, жетекшісі
3. Бір нәрсені бастаушы, жол көрсетуші 
II Басшы - қосшы 
I Батыр:1. Ел қамы үшін жаумен сайысқан, тарихы қаһарман 
2. Ер жүрек, қайтпас қайсар адам
3. Батыл, өткір, тайсалмайтын 
II Батыр - қорқақ 
І Бауырмал: 1. Басқаны жатсынбай өзіне бауыр санайтын,
туысқаншыл 
2. Тату-тәтті, ынтымақшыл 
II Бауырмал-қатыбас 
Бауырмал-тас бауыр 
І Баяғыда:1. Ертеде, ерте кезде, бұрынғы уақытта 
2. Әлдеқашан, атам заманда 
ІІ Баяғыда - қазір 

249 
Баяғыда - жуырда 
I Баяу:1. Жай, ақырын, марғау, сылбыр 
2. ауыс. Жайбарақат, бейбіт, тыныш 
II Баяу - басым 
Баяу - қатты 
I Бейбастық: 1. Бас білмейтін, жүген-құрық көрмеген, бастықпаған 
2. Тәртіпсіз, әдепсіз, көргенсіз 
II Бейбастық - тәртіпті 
I Бекер: 1. Босқа, текке, әншейін, жайдан-жай 
2. Жалған, өтірік 
II Бекер - шын 
I Бекі: 1. Бекемделіп нығаю 
2. Ашық емес, жабық болу 
3. Тамыры ұстау, орнығу
4. Бір тоқтамға келу, ұйғару 
II Бекі - босаңсу 
I Берік: 1. Мықты, төзімді 
2. ауыс. Ұстамды, сабырлы
3. Тұрақты, сенімді, табанды
4. Жабық, бекітулі 
II Берік - бос 
Берік - осал 
I Бет: 1. Бастың алдыңғы жағы, жүз 
2. Белгілі заттың үстіңгі жағы 
3. Өте жоғары, көп қабатты 
4. ауыс. Атақ-дәрежесі, зор, мәртебелі 
II Беті - түбі 
Беті - асты 
I Биік: 1. Асқар, заңғар, зәулім 
2. Төмен емес, жоғары 
ІІ Биік (жоғары) - төмен
Биік (зәулім) - аласа
Биік (ұзын) - тапал 

250 
I Биязы: 1. Нәзік, жіңішке 
2. Сыпайы, әдепті 
II Биязы - тұрпайы 
I Босаға: 1. Есіктің екі жақтауы 
2. Төрге қарама-қарсы, есікке жақын жер
3. ауыс.Үй, отбасы, табылдырық
4. ауыс. Тірек, орталық 
II Босаға - төр 
I Бөлек: 1. Өз алдына, жеке-дара
2. Оқшау, шеткері, оңаша
3.
Басқа, бөтен
4.
Ерекше, айрықша, өзгеше 
II Бөлек - бірге 
I Бөлшек: 1. Тұтас нәрсенің жеке бір бөлігі 
2. техн. Кез келген механизмнің жеке-жеке тетігі, белгілі
бір деталі 
І Бөлшек: 1. Бүтін санның белгілі бір не бірнеше бөлегін көрсететін сан
атауы 
2. Бір заттың бөлігі 
ІІ Бөлшек - бүтін 
І Буаз: 1. Құрсағында төлі, баласы бар; туатын /мал, хайуан/ 
2. қарап. Екі қабат, аяғы ауыр 
3. ауыс. Екі бүйірі шыққан, қампиған
ІІ Буаз - қысыр
І Бұз: 1. Қирату, сындыру, талқандау 
2. Бір нәрсені бөлшектеу 
3. Біркелкі күйді дағдылы, үйреншікті қалыптан өзгерту 
4. Қалыптасқан заңды, салтты, дәстүрді сақтамау
5. ауыс. Біреуді азғыру, айныту
6. ауыс. Адамды жақсы қасиеттерден айыру, аздыру, жаман
жолға түсіру 
ІІ Бұзу - түзету
І Бұрын: 1. Осыдан ілгергі кезде, ертеректе 

251 
2. Мөлшерлі уақыттан ерте
3. Ең әуелі, алдымен 
ІІ Бұрын - бүгін 
І Бұрынғы: 1. Баяғыда, ілгеріде болған: ескі, көне 
2. Бастапқы, әуелгі
ІІ Бұрынғы - соңғы 
I Бүгін: 1. Бұл күн, осы күн 
2. Осы кезде, қазір
ІІ Бүгін - ертең 
І Бүгу: 1. Түзу қалпын өзгерту, ию 
2. Қайыру, жымыру
ІІ Бүгу - жазу 
I Бүлдіру: 1. Бұзу, істен шығару 
2. Істің жөнін таба алмау, ұқсата алмау 
3. Ластап былғау 
4. ауыс. Іріткі салып, ала ауыздық туғызу
ІІ Бүлдіру - түзеу 
Бүлдіру - тындыру 
І Бүліну: 1. Бұзылу, құлау, қирау 
2. Жарамсыз болу, бұзылу 
3. Әлекке түсіп әбігерлену, бұлқан-талқан болу 
4. Зақым келу, жарақаттану 
5. Ластанып, былғану 
6. ауыс.Тәртібі нашарлап, азғындау, бұзылу 
ІІ Бүліну - түзелу 
І Бүрісу: 1. Тартынып, құрысып-бырысу, жиырылу 
2.
Құнысып, бір уыс болып қалу 
3.
ауыс. Ашық мінез, жарқын жүз көрсетпей тырысу 
ІІ Бүрісу - жазылу 
І Бүтін: 1. Жыртық емес, тозбаған, жыртылмаған, бүлінбеген 
2.
Түгелдей, тұтас, бүтін, бүкіл 
3.
мат. Бөлшексіз тұтас сан 
ІІ Бүтін - жыртық

252 
Бүтін - сынық
Бүтін - жарты 
І Бірлік: 1. Бір санның заттанған атауы 
2.
Онға дейінгі бір таңбалы сандардың жалпы атауы 
3.
Ынтымақтасып біріккен, бірауыздылық 
4.
филос. Іштей байланысты табиғи біртұтастық
ІІ Брлік - алалық 
Бірлік - ала ауыздық 
I Далию: 1. Кең көлемді алып, жайылып, созылып жату 
2. Киімнің етек-жеңі шектен тыс кең болу
3. ауыс. Масаттану, көңілді шалқу, мақтану 
I І Далию - бүрісу 
І Дардай: 1. Үп-үлкен, соқтандай 
2.
Ортан қолдай, дындай
ІІ Дардай – титтей 
I Дос: 1. Бір-бірнеше шын көңілмен берілген сыйлас, сырлас
адамдар 
2. Адамға пайдалы, серік, жолдас 
3. ауыс. Рухани азық, жұбаныш 
4. ауыс. Қамқоршы, жанашыр 
ІІ Дос - жат 
Дос - дұшпан 
Дос - жау 
Дос - қас 
І Дұрыс: 1. Белгілі ережені сақтай отырып жөндеу 
2. Орынды, ретті, заңды 
3. Дәлме-дәл, нақпа-нақ, тұп-тура 
II Дұрыс - бұрыс 
Дұрыс - теріс 
І Екпінді: 1. Екпінді күшті, қарқынды, пәрменді 
2. ауыс. Дауысы көтеріңкі, жігерлі, пафосқа толы 
3. ауыс. Алдыңғы қатарлы, озат, озық 
I І Екпінді - жалқау 

253 
I Ел: 1. Халық, жұрт, қауым 
2. Өскен орта, туған жер 
3. Шыққан тегі, негізгі, заты, руы 
4. Отан, мемлекет 
5. ауыc. Дос-жар, жақтас, ұрандас, жау емес 
I І Ел - жау 
I Елдес: 1. Елі бір, бір елден 
2. Татуласу, табысу, жарасу, жақтасу
IІ Елдес - жаулас 
I Елдік: 1. Елге тән, халықтың бірлігі, бұқаралық 
2. зат.мағ. Халыққа, елге тән жақсы қасиет: татулық,
бірлік, ынтымақтық 
IІ Елдік - жаулық 
I Еңкей:1. Алға қарай бүгілу, төмен иілу 
2. Белі бүгілу, қартаю, мосқал тарту 
3. Төмен түсіп құлдилау, ылдилау 
4. Икемге келу, иілу, босаңсу, жібу
ІІ Еңкею - шалқаю 
Еңкею - шалқалақтау 
I Еңіре:1. Егіліп, ағыл-тегіл жылау, көз жасын көл қылу 
2. Зар қақсап күңірену, күйіну, күйзелу
IІ Еңіреу - жадырау 
I Епті:1. Ыңғайлы, икемді, бейім, оңтайлы 
2. Қу, айлакер, пысық, тәсілқой
ІІ Епті - орашолақ
Епті - олақ 
I Ерсі: 1. Оғаш, сөлекет, өрескел, сиықсыз 
2. Жарасымсыз, ұнамсыз, қолайсыз
3. Өрнектің үстіңгі бой жібі, еркек жібі 
ІІ Ерсі - жөн
I Ерте: 1.Таң сәріде, ертемен 
2. Бұрын, өткен кезде, баяғыда
3. Алдын ала, алдымен, күні бұрын 

254 
I І Ерте - кеш
Ерте - жай 
І Ескі: 1. Тозығы жеткен, өңі кеткен, ұсталған 
2. Көне, баяғы, базғы, ертедегі, бұрынғы 
3. Танымал, таныс, байырғы
4. Сыралғы, сырлас, сыр мінез
ІІ Ескі - жаңа 
I Есті:1. Ақылды, есі бар, саналы 
2. Білімдар, ақылгөй, ойшыл 
ІІ Есті - есуас 
I Еш: 1. Түк жоқ, еш нәрсе болмау 
2. Ешбір, түк, ешқандай 
ІІ Еш - кеш 
I Жаға: 1. Киімнің мойын үстіне түсетін бөлігі 
2. Су арнасының кемері, жиегі 
II Жаға - етек 
I Жақсы: 1. Көңілге ұнайтын, онды, тәуір 
2. Әжептәуір, керім, ілгері, келісті 
3. Адамгершілік қасиеті мол, игі, ізгі /адам/ 
4. Ескі ауылдың белді жуаны, ақсүйек
IІ Жақсы - жаман 
I Жақын: 1. Аралығы жуық, таяу, таман 
2. Ағайын-туған, туысқан-тума: жегжат
3. Көңілдес, ашына-жайлас 
ІI Жақын - жырақ 
Жақын - қашық 
Жақын - жат 
I Жалған:1.Шындығы жоқ, өтірік 
2. Өңі боялған, шынайы емес, жасанд ы 
IІ Жалған - рас 
Жалған - шын 
I Жалғыз: 1. Тек бір ғана, жалқы 

255 
2. Бір өзі, жеке, салт 
I І Жалғыз - көп 
I Жандан: 1. Жан біту, қан жүгіріп, тірілу 
2. Қыза түсу, дуылдау 
3. Жайнап құлпыру, әдемі күйге келу
4. Ісі алға басу, жақсару, жөнделу
ІІ Жандану - құлдырау 
І Жария: 1. Көпке таныс, белгілі, мәлім 
2. Ашық-айқын, әйгілі 
3.көне. Жарнама, хабарлама 
ІІ Жария - жасырын 
Жария - құпия 
І Жарық: 1. Сәуле, нұр 
2. Қараңғы емес, анық, айқын көруге келетіндей
3. ауыс.Үміт, қызық, жақсылық 
ІІ Жарық - қараңғы 
І Жас: 1. Жас өспірім, жеткіншек, қыз-бозбала 
2.
Уылжыған, балғын, кіші 
3.
Жаңа көктеп шыққан, буыны қатпаған 
4.
Жаңа туған, кәрі емес 
II Жас - кәрі 
Жас - қария 
Жас - қарт 
Жас - қу 
І Жасық: 1. Көк бақа, семіз емес, арық ет
2. Асыл емес, өтпейтін құрал
3. ауыс. Жігерсіз, күйреуік, ынжық 
II Жасық - семіз 
Жасық - қатты 
Жасық - қайсар 
Жасық - жігерлі 
I Жат: 1. Жақындық, туыстық қатысы жоқ, бөтен, бөгде (адам) 
2.
Бұрын көрмеген, естімеген, білмеген 
3.
Жау, дұшпан, қас 

256 
4.
ауыс. Лайықсыз, сөлекет, өрескел 
II Жат - таныс 
Жат - жақын 
Жат - туған 
І Жаю: 1. Тірі жанды (адам, жануар) бір жерде ұстамай, таратып жіберу 
2.
Қолды, алақанды ашу
ІІ Жаю - жусату 
Жаю - жию 
Жаю - жұму 
І Қараңғы:1. Жарық жоқ, қараңғылыққа шомған, түнек 
2. ауыс. Сауатсыз, білімсіз, оқымаған 
3. ауыс. Беймәлім, белгісіз, күмәнды 
4. ауыс. Қара ниетті, арам 
II Қараңғы - айқын (анық) 
Қараңғы - оқымысты 
Қараңғы - жарық 
Қараңғы - ашық 
Қараңғы - сауатты 
І Қарсы: 1. Бір нәрсенің қарсы жағы, бет алды 
2. Жүзбе-жүз, бетпе-бет, қарама-қарсы 
3.
Белгілі бір іс-әрекетке наразылық білдіру, қарсылық ету,
қайшы келу 
II Қарсы - жақтас 
I Қатты: 1. Жұмсақ емес, берік, мықты 
2. Өте, аса 
3. Көтеріңкі, күшті, ащы 
4. Еш нәрсе сезбей, тырп етпей (ұйықтау) 
5. ауыс. Қатыгез, қатыбас 
II Қатты - жомарт 
Қатты - тәтті (жағымды, жарасамды) 
І Қиын: 1. Бейнеті, машақаты көп, михнатқа толы; жеңіл емес 
2. Күрделі, ауыр, қыр-сыры мол 
3. Оңайшылықпен бола қоймайтын, оңай емес 
ІІ Қиын - оңай 

257 
I Қомағай: 1. Тамақсау, ашқарақ 
2. ауыс. Тойымсыз, ынсапсыз, қанағатсыз 
ІІ Қомағай - тоқмейіл 
І Қос: 1. Бір нәрсені екінші бір нәрсемен біріктіру 
2. Бір нәрсеге екінші нәрсені араластыру 
3. Бірге жіберу, ілестіріп жіберу 
4. Біреуге үйлендіру не күйеуге беру 
5. Екі, пар, егіз
ІІ Қос - сыңар 
І Лас: 1. Таза емес, былғаныш, кір 
2. ауыс. Бықсық, пасық, арамза 
ІІ Лас - таза
І Лепіру: 1. Күпсініп, бөсіп сөйлеу, есу
2.
ауыс. Есерсоқтанып құтыру, еліру 
ІІ Лепіру - басылу 
І Майлы: 1. Майы көп, майы мол 
2. ауыс. Құнарлы, жұғымды, берекелі 
ІІ Майлы - арық 
І Маздау: 1. Жалындап қатты жану, лаулап жану 
2. ауыс. Жайнау, жарқырау 
ІІ Маздау - бықсу
І Мақтау: 1. Біреудің еңбегіне, істеген ісіне берілген жоғарғы баға
2. қимыл атауы: мақта-у
ІІ Мақтау - боқтау 
Мақтау - даттау 
Мақтау - жамандау 
І Мол: 1. Көп, сан жетпес 
2. Кең, үлкен
ІІ Мол - тапшы 
Мол - тар 
Мол – қысқа 

258 
I Мырза:1. Үстем тап өкілдері және соларды мадақтау мәніндегі
лауазым 
2. ауыс. Не киемін, не ішемін демей еркін, ерке өскен
жас
3. ауыс. Қолы ашық, жомарт, береген адам 
ІІ Мырза - сараң 
І Найқалу: 1. Шайқалу, ырғалу, теңселу 
2.
ауыс. Ырғалып-жырғалу, асықпау, саспау 
ІІ Найқалу - абыржу 
Найқалу - асығу 
Найқалу - әбігерлену 
І Нақақ: 1. Әділетсіз, жазықсыз, кінәсіз 
2. Көпе-көрнеу, өтірік- жалған
ІІ Нақақ - кінәлы 
I Нашар:1. Қанағаттанарлықтай емес, мардымсыз 
2. ауыс. Сіңірі шыққан, кедей, жалшы-жақыбай 
ІІ Нашар - мықты 
І Оң: 1. Солға қарама-қарсы, соған кереғар 
2. Теріс емес, дұрыс, жөн
IІ Оң - сол 
Оң - теріс 
I Оңал: 1. Ондалып, жөніне келу, түзелу 
2. Қатарға қосылу, жөнделіп кету
3. Етейіп қондану, семіру
4. ауыс. Сырқаттан жазылу, айығу 
ІІ Оңалу - жүдеу 
І Орнықты: 1. Тиянақты, жайлы, қолайлы 
2. ауыс. Байыпты, салмақты
ІІ Орнықты - ұшқалақ 
І Өшу: 1. Жануын тоқтану, сөну 
2. Бір заттың бетіндегі жазуы, бояуы кету, жоғалу, жойылу
3. ауыс. Құру, кему, жоғалу 
ІІ Өшу - жану 

259 
Өшу - оршу 
Өшу - өсу /өркендеу/ 
І Пайда: 1. Өндіріс, ауыл шаруашылық өнімдерінен түсетін мол табыс, 
таза кіріс, түсім 
2. Адамға тиімді, жағымды іс-әрекет, қажетті жақсылық,
олжа 
II Пайда - залал 
Пайда - шығын 
І Пысық: 1. Қатты ширатылған, ширақ 
2. ауыс. Епті, іскер, еті тірі 
3. ауыс. Қу, залым, ала аяқ
ІІ Пысық - бос 
Пысық - ынжық 
І Соғу: 1. Періп жіберу, ұру 
2. Тарсылдату, қағу 
3. ауыс. Ұйытқып соғу 
ІІ Соғу - тоқтау 
Соғу - тыну /жел/ 
I Созу: 1. Бір нәрсені тарту, ұзарту 
2. Әңгімені, сөзді көбейту, жалғастыра түсу 
3. Бір істі уақытында бітірмеу, кешеуілдету 
II Созу - жинау, жинақтау 
Созу - қысқарту 
Созу - тындыру 
I Табыс: 1. Бірін-бірі тауып алып кездесу, көрісу, дидарласу 
2. Төлдің енесіне қосылуы, жамырлауы
3. ауыс. Бірін-бірі түсінісу, татуласу, достасу
ІІ Табысу - айрылысу 
І Тақыр: 1. геог. Шөл, шөлейтті өңірлерде өсімдік өспейтін жер
2. Шөбі қурап қалған, тегіс жер
3. Тақыр, жалтыр 
II Тақыр - шөптесін 
І Тану: 1. Айнытпай тап басып білу, шырамыту 
2. Бір затты жан-жақты тексеріп, ажырату, айыру

260 
ІI Тану - ұмыту 
Тану - мойындау 
І Толу:1. Бір нәрсенің іші деңгейіне, кенересіне жете шүпілдеу
2. Белгілі бір жасқа келіп, мерзімді уақытқа жету 
3. ауыс. Ет алып толысу, семіру 
ІІ Толу - cолу 
І Төмен:1. Жоғарыға, биікке қарама-қарсы жақ, еңіс 
2. ауыс. Ой, ылди, етек 
3. ауыс. Көңілдегідей жақсы емес, нашар 
ІІ Төмен - жоғары 
Төмен - биік 
І Тұңғыш:1. Ең алғашқы, бірінші 
2. Ең бірінші туған бала, баланың үлкені 
ІІ Тұңғыш - кенже 
І Түзу:1. Тура, тік 
2. ауыс. Дұрыс 
ІІ Түзу - теріс 
І Тыңай: 1. Топырақтың түрлі бактериялық тыңайтқыштарды бойына 
жинап құнарлануы, егін шығымдылығының артуы 
2. ауыс. Дем алу, тынығу, әлдену
ІІ Тыңай - болдыру 
І Тып-тыныш: 1. Ешбір у-шусыз, жым-жырт, тым-тырыс 
2. Қаннен қаперсіз, алаңсыз, бейқам 
ІІ Тып-тыныш, у-шу
І Тырбық: 1. Тырбиып өспей қалған, жатаған 
2. ауыс. Тырбиған, қысқа 
ІІ Тырбық - бойшаң 
І Ұзақ: 1. Алыс, қашық, жырақ 
2. Көп уақытқа созылған, тез емес 
3. Ұзын, шұбалаңқы, қысқа емес 
ІІ Ұзақ - жақын 

261 
Ұзын - қысқа 
І Ұзару:1. Ұзара түсу, биіктеу 
2. Мезгіл, мерзімнің тез өтпей, көпке созылуы 
ІІ Ұзару - қысқару 
І Ұяң: 1
.
Биязы, жұмсақ /жүн/ 
2. ауыс. Ұялшақ, бұйығы 
ІІ Ұяң - ашық 
І Үйрен: 1. Өзі білмеген нәрсені түсініп, көңілге тоқу, басқадан 
біліп алу, оқу 
2. ауыс. Бір нәрсеге дағдылану, көзі үйрену, машықтану
ІІ Үйрену - жирену 
Үйрену - үйрету 
І Үлкен:1. Көлемі жағынын аумақты, зор дәу 
2. ауыс. Бұрын туған, жасы артық
3. ауыс. Көпті көрген көне, көп жасаған қарт 
ІІ Үлкен - жас 
Үлкен - кіші 
І Ырыс: 1. Мол байлық, береке, дәулет 
2. Бақ-талай, несібе 
ІІ Ырыс - cор 
І Шабан: 1. Сылбыр, жайбасар, жалқау 
2. Баяу, жай, ақырын 
ІІ Шабан - жүйрік 
І Шашырау: 1. Быт-шыт болып жан-жаққа тарау, жайылу, бытырау 
2. Жарық түсу, жан-жаққа сәуле шашу
ІІ Шашырау - шоғырлану 
І Шикі: 1. қайнап піспеген, жеуге әлі болмайтын 
2. Өңделмеген, қам 
3. ауыс. Кемеліне келмеген, жетілмеген, шалағай
ІІ Шикі - пісі 
I Ширақ: 1. Тығыз, қатты, жұмсақ емес 

262 
2. Жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы ылдым-жылдым, 
күш-қуаты мол 
3. Күйлі, қуатты, тың 
ІІ Ширақ - бос 
Ширақ - сылбыр 
І Ширау: 1. Жіптің көбірек есілуі, пысу 
2. Жуылған киімнің отыруы, қысқарып қалуы, апшу 
3. Жердің дегдуі, кебу 
4. Адам денесінің сергуі, ширығуы 
5. Қимыл қозғалыстың артуы, үдей түсу, күшею 
6. Күш жию, әлдену, тыңаю 
7. Өсу, ересек тарту, есею 
8. ауыс. Ысылу, шынығу, шыңдалу 
ІІ Ширау - болбырау 
Ширау - қолбырау 
І Шолақ: 1. Қол-аяқтың кемтарлығы, мүгедек 
2. Қысқа, ұзын емес 
ІІ Шолақ - ұзын 

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: